Thema Zintuigen

Intro

Optimale samenwerking

De musici in het symfonieorkest beginnen met spelen en de hardloper gaat van start.
Op welke manier ontvangen zij het signaal om te gaan beginnen?
Hoe wordt het signaal verwerkt?
Hoe worden spieren in gang gezet om de strijkstok in beweging te brengen?
En hoe komen de benen in beweging?
Praat hierover met een klasgenoot na het kijken van de video's.

Kijk de eerste anderhalve minuut van de volgende video over het werk van een dirigent:

Kijk nu de video van het starten van de atleten bij de 100 m sprint voor mannen.

In dit thema ga je de antwoorden zoeken op de volgende vragen:

Bij zowel musici en sporters is een optimale samenwerking tussen zintuigen, spieren en het zenuwstelsel belangrijk. Wat als er daarin iets misgaat?

Op welke manier kunnen een oogarts, neuroloog en revalidatiearts een musicus of sporter ondersteunen om beter te presteren? Of om na een blessure weer terug te komen?
Waar let een behandelend arts op om een diagnose te stellen en welke behandelingen kan zij/hij toepassen? Dat onderzoek en ontdek je in de drie modules die bij dit thema horen.

Kijk voor je nu verder gaat eerst de volgende video. Maak eventueel aantekeningen. De informatie uit de video kun je gebruiken bij het maken van de modules bij dit thema.

Succes!

Wat ga ik leren?

Aan het eind van dit thema:

beschrijf ik de samenhang van de regeling van lichaamsprocessen op moleculair niveau onder andere met behulp van het principe van een regelkring en chemische evenwichten.
beschrijf ik het belang van (de samenwerking tussen) spier-, zenuw- en hormoonstelsel.
beschrijf ik delen van het zenuwstelsel, hun bouw, functies en werking.
benoem ik soorten zenuwcellen aan de hand van hun functie.
beschrijf ik de relatie tussen zintuigen en het zenuwstelsel.
leg ik het algemene principe en de werking van een zintuig uit, met behulp van de begrippen adequate prikkel en drempelwaarde.
leg ik uit wat het al dan niet hebben van bepaalde zintuigen betekent voor organismen.
beschrijf ik de relatie van het zintuigstelsel met het spier-, zenuw- en hormoonstelsel.
benoem ik de uitwendige en inwendige delen van het oog en leg je uit welke functies ze hebben.
beschrijf ik de werking van de lens en legt een relatie tussen lensafwijkingen en corrigerende hulpmiddelen.
leg ik de bouw, werking en functie uit van de belangrijkste bij beweging betrokken organen van mens en dier en verklaar ik daarbij de relatie tussen vorm en functie toe.

Deelconcepten
hormoonstelsel, mechanische-, chemische-, licht-, temperatuur-, tast- en pijnreceptoren, inwendig en uitwendig milieu, regelkring, positieve en negatieve terugkoppeling, dynamisch evenwicht, receptoren in celmembranen en cytoplasma, osmotische waarde, pH, temperatuur, chemische samenstelling, O2-concentratie, CO2-concentratie, buffers van hemoglobine en HCO3-, glucoseconcentratie, waterhuishouding, chemische en drukreceptoren in de aorta, adaptatie, gewenning, motoreiwit, actine, myosine, centraal zenuwstelsel, perifeer zenuwstelsel, autonoom (vegetatief) zenuwstelsel en animaal zenuwstelsel, grote en kleine hersenen, centra voor gevoel, beweging en voor zien in de hersenschors, hersenstam, ruggenmerg, optisch chiasma, gevoels-, schakel- en bewegingszenuwcellen, impulsgeleiding, reflexboog, pupil, lens, netvlies, staafjes, kegeltjes, gele vlek, blinde vlek, adequate prikkel, lenswerking, bijziend, verziend, accommodatie, prikkels, drempelwaarde, zenuw-zintuigstelsel, synaps, neurotransmitter, Na+-kanaal, reactiesnelheid, cellen van Schwann, myelineschede, sprongsgewijze geleiding, dwarsgestreepte en gladde spieren, witte en rode spiervezels, spiercel, pees, antagonist, warming-up, cooling-down, uithoudingsvermogen, doping en EPO.

Wat kan ik al?

Wat weet je al over zintuigen en spieren?
Lees de volgende Kennisbank uit de onderbouw als opfrisser voor dit thema.

Spieren - onderbouw

Prikkels en impulsen - onderbouw

Horen - onderbouw

Kijken - onderbouw

Zenuwstelsel - onderbouw

Hersenen - onderbouw

Maak de oefening om je kennis te testen.

Wat ga ik doen?

Het thema Zintuigen bestaat uit de volgende onderdelen.
In de tabel staat per activiteit hoeveel SLU je ongeveer nodig hebt.

Activiteit	Aantal SLU
Inleiding
Wat kan ik straks?	0,5
Wat kan ik al?	2
Wat ga ik doen?	0,5
Modules
Module: Oogarts	8
Module: Neuroloog	8
Module: Revalidatiearts	8
Afsluiting
Samenvattend	1
Examenvragen	1
Terugkijken	0,5
Totaal:	29 à 30

Modules

Oogarts

Intro

Oogheelkunde

In de video kun je een dag kunnen volgen van een oogarts.
Wat zou een oogarts voor een topsporter of topmusicus kunnen doen?
Bespreek het na het kijken met een klasgenoot.

Tegen welke problemen met de ogen loopt een topsporter of musicus of sporter aan?
Waar let een oogarts op om een diagnose te stellen en welke behandelingen kan een oogarts toepassen?

Met behulp van dit thema maak je voor één van de patiënten een stappenplan om de juiste diagnose te gaan stellen.
Welke onderzoeken ga je doen? En kun je een behandeling voorstellen?

Wat ga ik leren?

Na het afronden van deze module
Kan ik:

de verbanden beschrijven tussen het gebruik van de zintuigen en het functioneren van een organisme;
de werking van een zintuig in het lichaam beschrijven;
de bouw van het oog beschrijven;
de werking van het oog toelichten;
het verband tussen adequate prikkel en reactie beschrijven;
informatie uit Binas/Biodata over zintuigen en het oog specifiek, vinden en toepassen.

In deze module komen SE-onderdelen aan bod afkomstig uit het domein B7 (Waarneming door het organisme).

Deelconcepten
Centraal zenuwstelsel, perifeer zenuwstelsel, autonoom (vegetatief) zenuwstelsel, animaal zenuwstelsel, prikkeldrempel, prikkels, mechanische, chemische, temperatuur-, licht-, tast- en pijnreceptoren.

Wat ga ik doen?

Aan de slag
Stap		Inhoud
Stap 1		In deze stap bestudeer ik de werking van zintuigen en het reageren op prikkels.
Stap 2		Hoe is het oog opgebouwd en wat zijn de functies van de verschillende onderdelen?
Stap 3		Ik ga aan de slag met vier practica die ik in de klas roulerend ga uitvoeren.
Stap 4		Ook als ik het hoofd er even niet bij hebt passen mijn ogen zich aan, aan de veranderende omstandigheden. Over deze en meer reflexen gaat deze stap.
Stap 5		Is mijn gezichtsscherpte beter, gelijk of minder dan het gemiddelde? Dat onderzoek ik in deze stap.
Stap 6		Ik onderzoek wat er aan de hand is bij iemand met glaucoom (oorzaak en symptomen) en welke behandelingen mogelijk zijn.
Afronding
Onderdeel
Kennisbank		Alle Kennisbankitems uit deze module.
Eindopdracht		Ik maak samen een stappenplan voor een diagnose bij oogproblemen.
Examenvragen		Ik test mijn kennis over deze module met een aantal examenvragen.
Terugkijken		Terugkijken op de opdracht.

Tijd
Voor deze opdracht heb je 8 SLU nodig.

Aan de slag

Stap 1: Zintuigen algemeen

Startschot

Klaar voor de start ...! Kijk de video. Welke prikkels komen binnen bij een sporter op het moment dat het startsignaal klinkt? Bespreek het met een klasgenoot. Lees daarna verder onder de video.

Op de atletiekbaan, in het zwembad of op de ijsbaan gaan de sporters van start wanneer ze het startschot horen.
Voor musici is het gehoor van zeer groot belang om goed te kunnen musiceren.
Geluid is een prikkel die de zintuigcellen in het oor opvangen.
Voor beide groepen zijn naast de oren, de ogen belangrijk om goed te kunnen presteren.

Bestudeer uit de Kennisbank het volgende item:

Zintuigen algemeen

Ogen en oren zijn niet de enige zintuigen in het lichaam.
Bestudeer daarom de volgende Kennisbankitems:

	Zintuigen van de huid
	Overige zintuigen
	Signalen in het zenuwstelsel

Practicum Zintuigen

Je gaat aan de slag met vijf practica die je in de klas roulerend gaat uitvoeren in tweetallen.
Alle experimenten voer je een keer uit als onderzoeker en een keer als proefpersoon.

Hoe gevoelig ben jij?
Warm of koud?
Zoetekauwen
Eet smakelijk
Sta even stil

Gebruik voor het practicum het werkblad Zintuigen.

Stap 2: Bouw van het oog

De bouw van het oog is belangrijk voor de juiste werking van het oog.
Weet je nog hoe een oog is opgebouwd?
En wat de functies zijn van de onderdelen?

Bestudeer de bouw en functie van het oog bioplek.
Bestudeer daarna in de Kennisbank de volgende twee items.

	Het oog
	Oog, netvlies en diepte zien

Examenvragen

Maak voor je verder gaat eerst de volgende examenvragen uit andere niveaus.
Lukt dit niet? Bestudeer dan de Kennisbanken en de site van Bioplek opnieuw.
Vraag eventueel je docent om hulp.

	VMBO GT Biologie 2011-2 vraag 15
	VMBO GT Biologie 2011-1 vraag 48
	VMBO GT Biologie 2010-2 vraag 23
	VMBO GT Biologie 2010-1 vraag 20
	VMBO GT Biologie 2010-1 vraag 19
	Havo Biologie 2013-1 vraag 34
	Havo Biologie 2013-1 vraag 35

Practicum Varkensoog

Practicum in tweetallen
Bekijk een varkensoog van dichtbij.
Op het werkblad Varkensoog vind je de gehele beschrijving.
De conclusie wordt na het practicum klassikaal besproken.

Stap 3: Ogen aan het werk

Practicum De ogen

Je gaat aan de slag met vier practica die je in de klas roulerend gaat uitvoeren in tweetallen.
Gebruik hierbij het werkblad De ogen aan het werk .

Kijken met twee ogen
Blinde vlek
Dominant oog
Gezichtsveld en kleur

Practicum Wat zie je?

Bekijk de animatie hieronder. Houd je ene oog bedekt, daarna je andere oog.
Bekijk de animatie van verschillende afstanden. Zijn beide balletjes elke keer zichtbaar?
Bespreek het met een klasgenoot.
Formuleer ook samen een conclusie aan de hand van jullie bevindingen.
De conclusie wordt klassikaal besproken.

Stap 4: Reflexen

Ook als je het hoofd er even niet bij hebt passen je ogen zich aan, aan de veranderende omstandigheden.
De hoeveelheid licht en de scherpstelling zijn steeds anders. De aanpassing gebeurt reflexmatig. In de practica onderzoek je enkele van die reflexen.

Practicum Oogreflexen

Je gaat aan de slag met drie practica die je in de klas roulerend gaat uitvoeren in tweetallen. Gebruik hierbij het werkblad Oogreflexen.

Bekijk voor je begint eerst even de animatie hiernaast en de video met de pupilreflex. Deze informatie kan je helpen bij het practicum.

Stap 5: Gezichtsvermogen

Visus of gezichtsvermogen

Koeman: 'Moeite met de wedstrijd lezen'
Een sporter of een coach kan een wedstrijd figuurlijk ‘lezen’, het spel doorzien en kijk hebben op zijn sport.
Zijn blik kan letterlijk vertroebeld zijn door een nog niet geconstateerde oogafwijking.
Eén op de vijf mensen heeft onvoldoende gezichtsscherpte – een in de sport vergeten aandachtspunt.

Bijziendheid is de meest voorkomende oogafwijking en dat is goed te herkennen.
Een sporter ziet dan veraf niet goed scherp.
Hij plaatst daardoor minder goed een bal en reageert minder snel. Details zijn belangrijk in de sport, zeker bij topsport. Een tennisser moet bliksemsnel kunnen reageren op een geplaatste bal.
Zie je het allemaal niet zo scherp, dan heb je een achterstand.

Een deel van het gezichtsvermogen is de gezichtsscherpte. De visus is een maat voor gezichtsscherpte.
Om de visus te bepalen wordt gebruik gemaakt van de Snellenkaart.
Deze kaart is ontwikkeld door de Nederlandse oogarts Herman Snellen.

Met deze kaart bepaal je of de visus afwijkt t.o.v. de gemiddelde gezichtsscherpte.
De meeste mensen zien 100% ofwel 1.0 (6/6).

Dit betekent dat ze op een afstand van 6 meter de regel kunnen lezen die de meeste mensen op die afstand herkennen. Als je de regel pas op een afstand van 3 meter kan lezen, dan heb je een gezichtsscherpte van 50%, ofwel 0,5 (3/6). Kun je nog kleinere letters lezen dan is de visus groter dan 1.
Een waarde 1,5 komt wel voor bij jonge gezonde mensen.

Hoe is het gesteld met jouw ogen?

Onderzoeksvraag:
Is jouw gezichtsscherpte beter, gelijk of minder dan het gemiddelde?

Practicum Bijziend en verziend

In tweetallen

Druk de Snellentest af.
Als je contactlenzen of een bril hebt, moet je deze wel gebruiken.
Hang de kaart op oogniveau aan een kale muur zonder venster.
Ga op 3 meter afstand van de muur zitten of staan.
Bedek één oog.
Begin bovenaan en lees hardop elke letter voor.
Laat de andere persoon opschrijven wat de kleinste regel is die je helemaal goed kunt lezen.
Test je andere oog op dezelfde manier.
Als je niet in staat bent om de visus 1.0 regel met beide ogen te lezen, heb je mogelijk een correctie nodig om scherper te zien. Welke lenzen schrijf je als oogarts voor aan je klasgenoot? Bespreek het samen.
Onderzoek of je klasgenoot bijziend of verziend is.

De gezichtsscherpte wordt uitgedrukt in de formule Vi = d/D.
Vi = visus
d = afstand van de persoon tot de letterkaart
D = afstand waar een goed oog de letter nog kan herkennen

Examenvraag

Maak als afsluiting van deze stap nog even deze examenvraag HAVO.
Kun je de vraag beantwoorden?

Havo Biologie 2011-2 vraag 42

Stap 6: Glaucoom

Glaucoom bij blazers en sporters

Lees het artikel op bladzijde 12:' Wat staat er op het spel? ' in het magazine van de Glaucoomvereniging.
Lees daarna ook onderstaand nieuwsitem over Edgar Davids.

Oogoperatie houdt Edgar Davids twee maanden aan de kant
07/03/95, 00:00
AMSTERDAM (ANP) - Edgar Davids zal ongeveer twee maanden niet in actie kunnen komen voor Ajax.
De middenvelder heeft een kneuzing aan het linkeroog, waardoor hij last heeft van een verhoogde oogdruk.

Davids liep de kneuzing enkele weken geleden op in een oefenwedstrijd op het kunstgrasveld Voorland tegen Novi Sad. Hij kreeg toen een bal vol in het gezicht. Bij onderzoek bleek de druk van het getroffen oog veel te hoog te zijn.
Om aantasting van het gezichtsvermogen te voorkomen, is besloten tot een zogenaamde filtrerende operatie waardoor de oogdruk weer op het normale peil moet komen.

Glaucoom

Onderzoek wat er aan de hand is bij iemand met glaucoom (oorzaak en symptomen) en welke behandelingen mogelijk zijn. Vroege opsporing van glaucoom is belangrijk.
Maak daarom een kort artikel voor de Glaucoomvereniging om te plaatsen in een goed gelezen magazine.
Hoe herken je glaucoom, wat is het en wat is het belang van een vroegtijdige diagnose?
Welke behandelingen zijn eventueel mogelijk?

Je kunt gebruik maken van de volgende bronnen. Kijk voor tips ook in de Gereedschapskist.

Bronnen:
www.oogziekenhuis.nl
www.glaucoomvereniging.nl

Het artikel lever je in bij je docent. Je docent let bij de beoordeling op de volgende punten:

Het artikel is biologisch juist.
Het artikel sluit aan bij de doelgroep.
Verdere beoordelingseisen lees je in de Gereedschapskist.

Artikel schrijven

Een artikel is een goede manier om informatie te presenteren of een gebeurtenis te beschrijven.

Extra

Wil je meer weten over oogafwijkingen?

Maculadegeneratie Vereniging - www.maculavereniging.nl
Maculadegeneratie - erfelijkheid.nl
Achromatopsie - erfelijkheid.nl
Cataract - oogartsen.nl

Afsluiting

Samenvattend

Zintuigen algemeen

Het oog

Oog, netvlies en diepte zien

Zintuigen van de huid

Overige zintuigen

Signalen in het zenuwstelsel

Eindopdracht

Diagnose

Jij bent (nog) geen oogarts en een diagnose stellen bij iemand met oogproblemen is niet gemakkelijk.
Toch weet je al heel veel.
Maak een stappenplan voor de oogarts om de juiste diagnose te gaan stellen bij een topsporter of musicus. Welke onderzoeken stel je voor?
Misschien lukt het ook al om een behandeling voor te stellen.

Noteer alles in je stappenplan en lever deze in bij je docent.

Je docent let bij de beoordeling van het stappenplan op het volgende:

Met het stappenplan laat je zien dat je de leerdoelen van deze module beheerst.
De gegevens in het stappenplan zijn biologisch correct.
Er is gekozen voor een musicus of topsporter en dit wordt duidelijk in het stappenplan.
Het stappenplan is overzicht en duidelijk opgesteld.
Het stappenplan sluit aan bij de doelgroep.

Eindexamenvragen

Je hebt in deze module veel theorie bestudeerd, veel vragen beantwoord en opdrachten gemaakt. Als het goed is, ben je nu klaar voor het beantwoorden van een aantal examenvragen over dit onderwerp.

Van de examenvragen kan de voortgang worden bijgehouden op www.eindexamensite.nl.
Vraag verdere instructies aan je docent.

Hieronder vind je meerdere vragen op HAVO-niveau.

Maak de volgende 5 examenvragen.

Havo Biologie 2011-2 vraag 41

Havo Biologie 2011-2 vraag 42

Havo Biologie 2011-1 vraag 35

Havo Biologie 2010-1 vraag 36

Havo Biologie 2010-1 vraag 37

Terugkijken

Kan ik wat ik moet kunnen?

Lees de leerdoelen van deze module nog eens door.
Kun je wat je moet kunnen?

Hoe ging het?

Tijd
Ben je ongeveer 8 SLU met deze module bezig geweest.
Heb je in die tijd alle practica helemaal kunnen bekijken?

Inhoud
Ben jij geïnteresseerd in oogproblematiek? Zie jij jezelf al in een beroep dat binnen deze categorie valt? Waarom wel of waarom niet?
Eindopdracht
Is het gelukt om het stappenplan op een biologisch juiste manier te maken? Wat was je grootste struikelblok tijdens deze opdracht en wat ging je het makkelijkste af? Hoe heb je je struikelblok opgelost?
Examenopgaven
Heb je alle examenopgaven in deze module gemaakt? Ging het goed?