Keramiek

Keramiek

Orientatie op keramiek

Bloempotten en vazen zijn er in allerlei soorten en maten. Verreweg de meeste van die potten en vazen zijn van keramiek. Keramiek is een verzamelnaam.

Keramiek bestaat uit:

  • aardewerk
  • steengoed 
  • porselein

Onder keramiek verstaan we alles wat is gemaakt van gebakken klei. Dakpannen, borden, bloempotten en serviesgoed, het is allemaal keramiek.

 

 

Wat is klei eigenlijk?

Klei is een speciaal soort grond, die is ontstaan door het verweren en uiteenvallen van rotsen. Door klei te bakken wordt het hard. De maximumtemperatuur die klei kan verdragen is een beetje afhankelijk van de samenstelling. Bak je klei te heet, dan breekt het of begint het te smelten.

Soorten klei

Er bestaan veel soorten klei. Voor elke toepassing heb je een andere soort klei nodig.

  • Gietklei
  • Porseleinklei
  • Rivierklei
  • Fijne klei
  • Chamotte

Lang niet alles is geschikt om beelden van te maken. Sommige soorten zijn echt pottenbakkersklei, om potten of vazen mee te draaien, anderen zijn weer geschikt om steengoed-objecten mee te maken, die bij een hogere temperatuur moeten worden gebakken.

Klei is te verkrijgen in de kleuren:

  • Zwart
  • Wit
  • Rood

 

Rivierklei

 

Rivierklei is een kleisoort die hoort bij het rivierkleilandschap en wordt gebruikt voor het maken van stenen. Rivierklei is relatief jonge klei, bestaande uit fijne korrels, in tegenstelling tot oude zeeklei, die een hogere leeftijd heeft. In verschillende uiterwaarden staan door de aanwezigheid van rivierklei steenfabrieken. Rivierklei is bruin (geoxideerd) of grijs (reductie), zeeklei is grijs.

Een soort rivierklei is de komklei, die bestaat uit zeer fijne deeltjes en verder van de rivier af zijn afgezet. Deze grond is zeer slecht bewerkbaar. Hierdoor werden op deze gronden vaak boomgaarden aangelegd.

 

Chamotte

Om beelden te maken kun je het beste alleen de gechamotteerde klei gebruiken. Chamotte, gebakken en vermalen kleikorrels, maakt het eindproduct steviger en ruwer. Door toevoeging van kalk wordt het aardewerk juist gladder.

Ook chamotteklei bestaat in vele variëteiten en kleuren. De grofte van de chamotte is van belang. Er is chamotteklei met chamotte van 0.5 mm tot chamotteklei met een grofte van 2 mm.

 

  • De fijne chamotte (0.5 mm) is alleen geschikt om er kleine beeldjes van te maken of een dun reliëfje. Soms kun je ook een kleisoort vinden met een chamotte van 1 mm. Voor deze soort geldt uiteraard dat het precies tussen de grove en fijne chamotteklei inzit, ook wat betreft het risico op breuk tijdens het bakken.

 

Soorten keramiek

In de orientatie heb je gezien dat Keramiek een verzamelnaam is voor verschillende soorten aardewerk.

Hieronder kun je informatie vinden over de verschillende soorten aardewerk

  • Roodstenen aardewerk
  • Steengoed
  • Porselein

Roodstenen aardewerk

Het bekendste roodstenen aardewerk is de roodstenen bloempot. In de bloemenwinkel verkoop je deze potten voor 2 verschillende doeleinden.

  • Als pot om een kamerplant in te poten
  • Als pot voor in de tuin

Aardewerk kun je onderverdelen in poreus en waterdicht. Andere onderverdelingen zijn geglazuurd en ongeglazuurd. Poreus = waterdoorlatend.

Over glazuren vindt je meer onder het kopje "Decoreren".

Pot voor een kamerplant

De verhouding tussen de halsopening / bodem is bij al deze potten gelijk. Je vindt ze dus bijna altijd van hetzelfde model. De roodstenen bloempotten zijn poreus. Ze zijn gebakken bij 1000° C.
 

Pot voor in de tuin

De modellen zijn verschillend van vorm en soms fantasierijk. De meeste potten kun je 's winters niet buiten laten staan, omdat ze dan kapot vriezen. Andere kunnen wel tegen vorst. De potten die niet vorstbestendig zijn worden gebakken bij 1000° C en zijn poreus. Soms worden deze potten in een siliconenbad behandeld om ze alsnog winterhard te maken. De vorstbestendige potten worden gebakken bij 1200° C.

 

 

Steengoed

Steengoed noem je ook wel gres of stoneware. Het is een product van klei dat op temperaturen van 1150 - 1350 graden Celsius wordt gebakken. Steengoed is harder en goed waterdicht. Door de hoge baktemperatuur smelt een klein gedeelte van de grondstof, waardoor een glazig uiterlijk ontstaat. Dat noemen we sintering.

Sintering = het smelten van een klein gedeelte van de grondstof door hoge baktemperaturen.

Onder steengoed vallen de producten van veel pottenbakkers die leveren aan de bloemendetailhandel. Een bekend voorbeeld van steengoed zijn de vazen en potten die worden verkocht als 'Keulse potten'. Die zijn er in het bruin en in het grijs met een donkerblauwe decoratie.

Porselein

Porselein is een hard, doorschijnend keramisch product dat niet poreus is. Het is doorgaans wit van kleur. Als grondstof worden porseleinaarde, veldspaat en kwarts gebruikt. De verhouding van deze 3 grondstoffen bepaalt de eigenschap die overheerst. Zo zorgt porseleinaarde voor een verminderde doorschijnendheid, maar maakt tegelijkertijd het product beter bestand tegen temperatuurverschillen. Door meer veldspaat toe te voegen wordt porselein weliswaar ook meer doorschijnend, maar ook brozer.

Porselein wordt gebakken op een temperatuur tussen 1400°C en 1700°C.

Grondstoffen

De belangrijkste grondstoffen die nodig zijn voor het produceren van porselein zijn:

  40 - 65% Porseleinaarde (kaolien); dit is een primaire witte klei
  15 - 25% Veldspaat; graniet. Het is een verzamelnaam voor een groep van gesteente-vormende mineralen.
  12 - 30% Kwarts; behoort tot de meest voorkomende mineralen op de aardkorst. 

Vervaardiging

Keramiek wordt zowel handmatig als machinaal vervaardigd. De kwaliteit hangt sterk samen met de productiewijze.

Handmatig vervaardigen

De 3 werkwijzen die worden gehanteerd bij de handmatige productie zijn:

- vormen

- draaien

- gieten

Informatie filmpje, Productieproces aardewerk handmatig
Dit leerobject gaat over de manieren van vervaardiging van keramiek: handmatig en machinaal. In dit leerobject komt het handmatig vervaardigen van aardewerk aan de orde.

 

 

Handvormen

Vormen is één van de meest bekende manier om van klei iets te maken. Wie heeft er vroeger niet een potje gemaakt met behulp van 'slangetjes' klei?

Deze methode wordt nog steeds toegepast voor bijzondere exemplaren. Ook via boetseren kun je klei vormen. Voor vazen en potten wordt deze methode echter niet zo vaak gebruikt. Veel potten worden ook wel met de hand gemaakt door platen klei met elkaar te verbinden. Dat is echter wel een tijdrovende methode. Hierdoor onstaan unieke exemplaren die we unica noemen. Unica is de naam voor een voorwerp waar maar één exemplaar van gemaakt is. Serie daarentegen staat voor een aantal exemplaren van hetzelfde product.

 

 

 

Draaien

Het draaien van klei is bij veel mensen bekend. In de praktijk wordt deze methode nog veel toegepast. Er bestaat geen snellere en goedkopere methode om een vaas of pot naar wens te produceren. Je hebt er een draaischijf voor nodig. Dat kan een electisch aangedreven schijf zijn, maar een schopschijf voldoet evengoed.

 

Gieten

Je kunt een voorwerp ook vervaardigen door het te gieten. Je hebt daarvoor een mal nodig. De mal is meestal van gips, omdat dat water aan de klei onttrekt. Als je de mal hebt gebruikt, maak je hem schoon en laat je hem goed drogen. Daarna kun je hem opnieuw gebruiken. Maar met een mal alleen ben je er niet.

Het productieproces gaat als volgt:

  • Je moet de klei zo bewerken dat die vloeibaar is en gegoten kan worden
  • Je giet de vloeibare klei in de mal
  • Je laat dit geheel enige tijd staan, totdat zich een laagje klei aan de wand van de mal heeft gevormd
  • Vervolgens giet je de overtollige klei eruit
  • Daarna laat je de vorm met inhoud staan, totdat de klei leerhard is
  • Je opent de mal en haalt het voorwerp eruit
  • Vervolgens verwijder je de gietnaad

Machinaal vervaardigen

De 3 technieken die worden toegepast bij machinale vervaardiging van keramiek zijn:

- gieten

- persen

- draaien

Gieten

Machinaal gieten werkt hetzelfde als gieten met de hand, maar er zijn onderdelen uit het proces geautomatiseerd. Je kunt vloeibare klei in grote hoeveelheden aanmaken, opslaan en met een doseerpistool verdelen over de gipsmallen die op de lopende band voorbij komen. Del van het productieproces blijven toch handwerk. Denk maar eens aan het openen van de mallen en het weghalen van de gietnaden.

Informatie filmpje, Productieproces aardewerk gieten
Dit leerobject gaat over de manieren van vervaardiging van keramiek: handmatig en machinaal. In dit leerobject komt gieten aan de orde.

 

Persen

Persen is de meest geautomatiseerde manier van kleiverwerking. Deze werkwijze wordt toegepast op voorwerpen die in grote hoeveelheden worden geproduceerd en levert dus schaalvoordelen op. Helaas kun je niet alle vormen via persen produceren. Persen gebeurt namelijk met een mal en een contramal.

Mal: De mal bepaalt de buitenkant van het voorwerp.

Contramal: De contramal bepaalt de binnenzijde van het voorwerp. De contramal moet je na het persen weer verwijderen. 

Informatie filmpje Productie aardewerk persen
Dit leerobject gaat over de manieren van vervaardiging van keramiek: handmatig en machinaal. In dit leerobject komt persen aan de orde.

Draaien

Machinaal draaien lijkt erg veel op handmatig draaien, maar je hebt een mail nodig voor de buitenkant. Ook bij deze methode zijn de vormen die je kunt vervaardigen beperkt.

Kleur

Schilderen

Je kunt kleur geven aan een keramieke schaal, pot of vaas door deze te beschilderen.

Decoratietechnieken

Keramiek kun je decoreren.

In het onderstaande filmpje kun je zien hoe je te werk kunt gaan als je een mozaiek wilt maken. In het filmpje wordt er een mozaiek gemaakt voor bijv. een schilderijlijst.

Decoreren; Mozaiek maken
Deze video laat zien hoe je een mozaiek kunt maken: dit is een manier van decoreren waarbij op een ondergrond van board of multiplex stukjes tegels, steen, glas of keramiek worden ingebed in een specie.

Glazuren

Veel van de vazen en potten die in de bloemenwinkel gebruikt worden, vallen onder de verzamelnaam aardewerk. De meeste van deze vazen en potten zijn voorzien van een glazuurlaag. Door de glazuurlaag zijn ze waterdicht.

Er zijn 2 methoden om dit product te vervaardigen:

  • De gevormde klei laten drogen (leerhard). Als de klei geheel droog is (witdroog of rauw) is het nog heel erg bros, maar kun je wel het glazuur aanbrengen op de klei. Vervolgens kun je de pot bakken op 1150ºC.
  • Na het vormen en het drogen bak je de pot eerst op 1000ºC. De pot is daarna nog poreus. Je noemt dit biscuit. Op de gebakken pot wordt de glazuurlaag aangebracht. Daarna wordt de pot opnieuw gebakken op 1150ºC.

Glazuur is een glasachtig materiaal. Het maakt aardewerk sterker, geeft het een glanzend uiterlijk en eventueel kleur. Daarnaast maakt het glazuur het aardewerk waterdicht. Glazuur maakt het oppervlak gladder waardoor het minder snel vuil aanneemt en makkelijker is schoon te maken.

Voor het aanmaken van het glazuur los je de grondstoffen op in water. Eenmaal op het aardewerk zal het bescuit of de leerdroge klei het water onttrekken aan het glazuur. In de oven verdampt het water en wordt de glazuurlaag hard.

Om de glazuurlaag aan te brengen kun je kiezen uit:

  Dompelen; hierbij pak je het voorwerp bij de hals en voet en dompel je het onder in de glazuur. Het nadeel van deze methode is dat je erg veel glazuurvloeistof moet aanmaken.

 

 

 

 

Ingieten; om de binnenkant te glazuren kun je het voorwerp vullen met vloeistof en het bewegen zoals iemand dat doet die wijn gaat proeven.

  Kwasten; op plaatsen waar je met één van de eerdergenoemde methoden niet goed bij kunt, kun je met een kwast de glazuurlaag en eventueel een andere decoratie aanbrengen.
 

Overgieten; zet het voorwerp op een rooster in een bak en giet de glazuurvloeistof eroverheen.

Spuiten; machinaal glazuren wordt gedaan door middel van spuiten in een spuitcabine.

 

Craquelé

Craquelé is een speciale glazuurtechniek waarbij na het bakken barstjes ontstaan. De eigenschappen van de glazuurlaag gaan daarbij niet verloren.

Toepassing

Toepassing van Keramiek

Zoals je in de orientatie al hebt gezien, komt Keramiek veel voor. We kennen Keramiek in vele toepassingsmogelijkheden. 

Opdrachten

Hieronder staan alle opdrachten die bij dit onderdeel horen. 

Er is een verdeling gemaakt in:

  • Zelfstandige opdrachten
  • Groepsopdrachten
  • Stage opdrachten 

Zelfstandige opdrachten

Groepsopdrachten

Stage opdrachten

Afsluiting

Zelf keramiek maken instructievideo
Deze video gaat over hoe je zelf keramiek kan maken. Keramiek is alles wat van gebakken klei is gemaakt.

Toets

Klik op deze link als je naar de toets wilt.

 

Bronnen

Bronnen en links aardewerk en glas
In de bronnenlijst zijn de geraadpleegde bronnen opgenomen. Ook staan er verwijzingen naar interessante informatiebronnen en links naar gerelateerde websites.

Kennis van ondergronden; Keramiek
Bloempotten en vazen zijn er in allerlei soorten en maten.Van zo piepklein als een vingerhoed tot zo groot dat het je al in de rug schiet bij alleen het zien van de pot.

Terug naar Materialen & Technieken

Helicon Opleidingen
Helicon Opleidingen startpagina voor digitale arrangementen