Omgevingswet en cultureel erfgoed: een eerste kennismaking
Omgevingswet en cultureel erfgoed: een eerste kennismaking
Introductie
Feedback in de vorm van vragen, opmerkingen of suggesties over deze kennismodule of de gehele cursus is van harte welkom! Stuur een e-mail naar:
AWN Archeologie: secretaris@awn-archeologie.nl
of Bond Heemschut: info@heemschut.nl
Welkom
Welkom bij de cursus voor erfgoedvrijwilligers: Omgevingswet en cultureel erfgoed: een eerste kennismaking!
De cursus heeft als doel:
een beeld te geven van de inhoud van de Omgevingswet
te inspireren om erfgoed onder de aandacht te brengen bij de toekomstplannen voor de fysieke leefomgeving
handvaten aan te dragen hoe je dat kunt aanpakken
De cursus bestaat uit twee delen: deze kennismodule en een vervolgbijeenkomst. De kennismodule is vooral gericht op het begrippenkader van de Omgevingswet, manieren om erfgoed onder de aandacht te brengen, tips en achtergrondinformatie.
De vervolgbijeenkomst gaat dieper in op voorbeelden, de eigen lokale en regionale situatie en hoe je het als vrijwilliger kunt aanpakken om erfgoed onder de aandacht te brengen. Verder is er ruimte voor uitwisseling en het bieden van een netwerk.
Verantwoording
Opzet en organisatie: Deze cursus is opgezet door de Nederlandse Archeologievereniging AWN en Vereniging Bond Heemschut.
Redactie: klankbordgroep met vertegenwoordigers vanuit Landschap Erfgoed Utrecht, Milieufederatie Noord-Holland, WUR, Steunpunt Monumenten en Archeologie Noord-Holland, Libau Steunpunt Cultureel Erfgoed.
Tekst: St. Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek
Filmpjes: Inventive Film
De cursus is mogelijk gemaakt door het Prins Bernhard Cultuurfonds.
De nieuwe Omgevingswet (bron: www.aandeslagmetdeomgevingswet.nl)
Wat is het doel?
In 2022 gaat de Omgevingswet in werking. Deze wet vervangt de meeste bestaande wetten en verordeningen die gaan over de fysieke leefomgeving. Het doel van de Omgevingswet is te zorgen voor een veilige en gezonde fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit. Omgevingskwaliteit is een breed begrip. Wat in ieder geval benoemt wordt als onderdeel van omgevingskwaliteit: cultureel erfgoed, architectuur, stedenbouw, landschap en natuur. Het gaat om beschermen, bewaken, benutten en verder ontwikkelen van de leefomgeving.
Eén van de verbeterdoelen van de Omgevingswet is: eenvoudiger regels en meer ruimte voor initiatieven van burgers, ondernemers en van de overheid zelf. En ook om voor een aantal milieuthema's (m.n. geluid, bodem, geur, trillingen, energiezuinigheid) meer afwegingsruimte aan de gemeente te geven. Bij het opzetten van een plan of project moet de initiatiefnemer daar dan wel op een goede manier mee omgaan, overleggen met betrokkenen en alle belangen meenemen.
De Omgevingswet bestaat uit 6 gereedschappen: de kerninstrumenten. Voor bescherming van cultureel erfgoed zijn vooral van belang: de gemeentelijke omgevingsvisie, het omgevingsplan en de omgevingsvergunning. Bij deze instrumenten heb je als inwoner de mogelijkheid om invloed uit te oefenen en het erfgoedbelang onder de aandacht te brengen. Dat kan in aanloop naar de Omgevingswet, maar ook als de wet eenmaal in werking is.
De 'instrumentenkist' (bron: www.aandeslagmetdeomgevingswet.nl)
De Omgevingsvisie
De omgevingsvisie beschrijft het toekomstbeeld voor de gemeente voor de lange termijn, zo’n 20-30 jaar. Het is een strategisch plan van beleidskeuzes, gericht op de hele fysieke leefomgeving. Het is de opvolger van de huidige structuurvisie en integreert bestaande deelvisies zoals die voor mobiliteit, wonen, natuur en milieu.
Het Rijk maakt een nationale omgevingsvisie, de provincie een provinciale omgevingsvisie en de gemeente een gemeentelijke omgevingsvisie.
De gemeente bepaalt zelf op welk detailniveau de omgevingsvisie wordt opgesteld: globaal of gedetailleerd. Er kan ook met visualisering worden gewerkt. De vorm is nagenoeg vrij.
De omgevingsvisie van gemeente en provincie heeft geen wettelijk vooraf bepaalde looptijd. Nadat de visie is vastgesteld moet er een monitoring programma gaan lopen. Die monitoring moet ook gaan over de waarden van de omgeving die de gemeente wil koesteren en behouden. Als de monitoring laat zien dat het daar niet goed mee gaat, dan heeft de gemeente de verplichting om daar een programma voor te maken of om de omgevingsvisie te herzien. De vraag wat er aan erfgoed gemonitord wordt is van cruciaal belang en daar moet invloed op uitgeoefend worden.
Een omgevingsvisie is pas goed als de huidige traditie van 'alles kan overal mits goed ingepast' verandert naar 'niet alles kan overal omdat de omgevingswaarden dat niet toestaan'. Dat vereist bestuurlijke moed en een boel lobbywerk om daar te komen.
Het Omgevingsplan
Gemeenten, provincies en waterschappen moeten ieder een regeling maken voor hun hele grondgebied. Voor de gemeente heet dat het gemeentelijk omgevingsplan. Daarnaast zijn er de provinciale omgevingsverordening en de waterschapsverordening.
Het omgevingsplan bevat regels over activiteiten die gevolgen hebben of kunnen hebben voor de fysieke leefomgeving. Ook moet de gemeente voor het hele grondgebied functies aan locaties toekennen. Bijvoorbeeld wat er op een locatie mogelijk is aan gebruik, waarvoor een bepaalde locatie is bedoeld of wát een locatie is (zoals een monument of waterkering).
Het omgevingsplan vervangt de huidige bestemmingsplannen en de gemeentelijke verordeningen die over de fysieke leefomgeving gaan.Bestande bestemmingsplannen blijven gelden totdat ze zijn aangepast. Er is een overgangstermijn om alle bestemmingsplannen en gemeentelijke verordeningen in een omgevingsplan te integreren tot 1 januari 2029.
Het omgevingsplan gaat over alle aspecten van de fysieke leefomgeving. Het is dus hét lokale instrument om bijvoorbeeld uitvoering te geven aan het archeologiebeleid. En voor het aanwijzen en beschermen van monumenten. Bestaande gemeentelijke monumenten worden door de gemeente overgezet naar het omgevingsplan. Er kunnen met het omgevingsplan ook nieuwe monumenten worden toegevoegd.
Omgevingsvergunning
Voor veel activiteiten in de openbare ruimte gelden algemene rijksregels. Als die niet van toepassing zijn, is een vergunning nodig. Bijvoorbeeld voor het verbouwen van een rijksmonument. De overheid toetst vooraf of dat mag. Initiatiefnemers kunnen via 1 aanvraag bij 1 loket duidelijkheid krijgen of een vergunning nodig is. Er komt daarvoor een nieuw digitaal Omgevingsloket.
Gemeenteraden bepalen zelf in het Omgevingsplan voor welke activiteiten wel of geen Omgevingsvergunning verplicht is. Activiteiten die nu vergunningplichtig zijn, kunnen bijvoorbeeld vergunningvrij worden gemaakt, en andersom.
Overige kerninstrumenten
Algemene rijksregels voor activiteiten in de leefomgeving
Voor veel activiteiten gelden algemene rijksregels. Hierdoor hoeven burgers en bedrijven niet steeds toestemming te vragen aan de overheid. In de wet zijn mogelijkheden om onder voorwaarden van de algemene regels af te wijken.
Programma
Het omgevingsprogramma maakt de Omgevingsvisie concreet en gaat over een onderwerp, een bepaalde bedrijfssector of een gebied. Hierin wordt beleid uitgewerkt in acties en maatregelen die nodig zijn voor bescherming, beheer, gebruik en ontwikkeling van de leefomgeving.
Projectbesluit
Het projectbesluit is een procedure voor besluitvorming over grotere, complexe projecten van het Rijk, een provincie of een waterschap. Bijvoorbeeld de aanleg van een weg, windmolenpark of natuurgebied. In het besluit wordt de ruimtelijke toestemming geregeld. Het projectbesluit kan ook gelden als een omgevingsvergunning.
Uitvoeringsregels
De Omgevingswet wordt door de overheid met behulp van praktische Rijksregels uitgewerkt. Als het gaat over procedures en vergunningen dan hanteert de gemeente deze regels. Ze worden beschreven in vier besluiten:
Het Omgevingsbesluit regelt onder meer welke procedures gelden. En welk bestuursorgaan het bevoegd gezag is om een omgevingsvergunning te verlenen.
Het Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl) beschrijft hoe provincies en gemeenten regels moeten opstellen. En welke regels dat zijn. Onder andere het bestaande Besluit algemene regels ruimtelijke ordening gaat er in op.
In het Besluit activiteiten leefomgeving (Bal) staan de algemene regels voor activiteiten in de fysieke leefomgeving. Bijvoorbeeld de regels voor de exploitant van een tankstation.
In het Besluit bouwwerken leefomgeving (Bbl) staan regels over bouwen, verbouwen en gebruiken van bouwwerken. De regels gaan onder andere over veiligheid, gezondheid, en duurzaamheid.
De plek van cultureel erfgoed
Sinds 2016 is er de Erfgoedwet: één integrale wet die betrekking heeft op museale objecten, musea, monumenten en archeologie op het land, ondergronds en onder water. Het deel dat betrekking heeft fysieke leefomgeving gaat over naar de toekomstige Omgevingswet. Erfgoedwet en Omgevingswet tezamen moeten dus zorgen voor een integrale bescherming van cultureel erfgoed (zie onderstaande afbeelding, klik voor een vergroting).
In de Omgevingswet worden vastgestelde begrippen gebruikt voor cultureel erfgoed.
Werelderfgoed (Unesco)
bv. grachtengordel in Amsterdam, de Wadden of droogmakerij De Beemster.
Monumenten
bv. kerken, forten, fabrieken.
Archeologische monumenten
bv. grafheuvels, urnenvelden en hunebedden.
Stads- en dorpsgezichten
bv. een straat of een wijk.
Cultuurlandschappen
bv. veenweidegebieden, buitenplaatsen en landgoederen.
Ander cultureel erfgoed
bv. roerend cultureel erfgoed, zoals historische schepen in een historische haven. Of immaterieel cultureel erfgoed dat aan een specifieke plek gebonden zoals het zomercarnaval in Rotterdam of de Sint-Jans processie in Laren.
De omgeving is ook van belang
De omgeving van een beschermd monument is ook een aandachtspunt. In het omgevingsplan moet worden opgenomen dat in de omgeving van monumenten geen aantastingen mogen plaatsvinden die het monument ontsieren of beschadigen. Een voorbeeld is het de omgeving van een molen: daar moet voldoende windvang gegarandeerd zijn.
Participatie staat centraal
Met de invoering van de Omgevingswet wordt burgerparticipatie meer wettelijk vastgelegd. Het gaat erom dat participatie leidt tot betere plannen en meer draagvlak. De gemeente is verplicht om participatie te organiseren bij het opstellen van:
de gemeentelijke Omgevingsvisie (het toekomstbeeld voor de gemeente)
het gemeentelijke omgevingsplan
een omgevingsprogramma voor een gebied of onderwerp
een projectbesluit
Andere initiatiefnemers dan de gemeente (bv. een projectontwikkelaar of een ondernemer) zijn ook verplicht om gegevens over participatie te vermelden in hun aanvraag voor een omgevingsvergunning. In bepaalde gevallen, met name als de gemeenteraad die heeft aangewezen, kan participatie verplicht zijn. De participatie-verplichtingen zijn het grootst bij het projectbesluit. De participatieprocedure van het prjectbesluit kan door de gemeente ook worden voorgeschreven bij wijzigingen van het omgevingsplan die de gemeenteraad aanwijst als "project van publiek belang".
Participatie kan op verschillende manieren plaatsvinden. Betrokkenen of belanghebbenden:
worden alleen geïnformeerd
kunnen adviseren
werken mee aan het plan
beslissen (mee) over het plan
Deze niveaus worden ook wel aangegeven via een participatieladder. Hoe hoger op de ladder, hoe meer betrokkenheid of invloed.
De wet schrijft alleen voor dat er moet worden aangegeven of er is geparticipeerd, hoe en wat er met de resultaten is gebeurd. De manier waarop en met wie mag zelf worden bepaald, passend bij de situatie.
Verlosserkerk Bussum (bron foto: www.tgooi.info)
Voorbeeld participatie
De Omgevingswet gaat uit van initiatieven en initiatiefnemers in de openbare ruimte. Bekijk als voorbeeld hoe een initiatief tot stand is gekomen d.m.v. participatie in gemeente Gooise Meren.
B. Erfgoed onder de aandacht
Onbekend maakt onbemind! Je kunt als vrijwilliger direct bijdragen aan de bescherming van cultureel erfgoed door het onder de aandacht te brengen. Dat kan in de voorbereidingen naar de Omgevingswet, maar ook op andere momenten.
Vrijwilligers zijn de oren en ogen van de gemeente en de Rijksoverheid voor de bescherming van monumenten, met name ook archeologische monumenten. Zij merken op als er iets aan de hand is in het veld of als er onderhoud nodig is.
Gebruik de processen rond de Omgevingswet
Er zijn verschillende momenten en manieren om erfgoed onder de aandacht te brengen en invloed uit te oefenen.
Inventarisaties en documenten
Onderzoek welke inventarisaties of documenten er al zijn gemaakt of die nog ontbreken over het cultureel erfgoed in de gemeente. Bijvoorbeeld een overzichtskaart zoals www.open-hilversum.nl.
Zet zelf participatie op ten behoeve van de inventarisatie van de omgevingswaarden en overhandig die aan de wethouder.
Check welke monumenten zijn aangewezen in de gemeente en grijp het moment aan om aanvullingen aan te dragen als die gewenst zijn. Zie: www.monumenten.nl/gemeentes.
Cultureel erfgoed is veel breder dan alleen de beschermde monumenten. De kwaliteit van de omgeving wordt ook bepaald door andere gebouwen en plekken die iets vertellen over het verleden. Probeer te zorgen dat erfgoed breed wordt opgenomen in de Omgevingsvisie of in omgevingsplannen. Breng bijvoorbeeld ensembles en samenhang in beeld en vraag om die integraal op te nemen in de Omgevingsvisie als kernkwaliteiten of kernwaarden.
Participeer mee
Ga na of er bijeenkomsten zijn waar je mee kunt praten (over de omgevingsvisie, het omgevingsplan of over specifieke thema’s).
Zorg dat je met naam en contactgegevens geregistreerd staat bij de gemeente voor erfgoed in het algemeen of bijvoorbeeld archeologie of molens in het bijzonder. Op deze wijze wordt je eerder uitgenodigd voor participatiebijeenkomsten.
Kijk over de schaduw van je eigen mening, doel en standpunt heen en vertrek vanuit de opgave die er ligt. Daarmee kom je verder. Denk proactief mee over wat bijvoorbeeld wél kan in een gebied, waarbij ook voldoende zorg en aandacht is voor het erfgoed.
Erfgoed delft vaak het onderspit bij ontwikkelingen. Wees daarin realistisch en raak niet verbitterd over gemaakte keuzes. Jouw betrokkenheid en inzet blijft van groot belang, soms lukt iets niet, maar soms juist wel. Houdt dus oog voor kwaliteitswinst, hoe klein soms ook.
Wees hard op de inhoud, maar zacht in de relaties. Veranderingsprocessen is mensenwerk, samen kom je het verst.
Zet erfgoed in als middel
In erfgoedland is het behoud van cultuurhistorische gebouwen, objecten en tradities een belangrijk doel. Maar erfgoed kan ook een middel zijn om andere doelen te behalen, bijvoorbeeld maatschappelijke, economische of sociale doelen. In een omgeving met monumentale gebouwen en groen monumentaal erfgoed is het aantrekkelijk wonen en werken en huizen zijn meer waard. Erfgoed heeft zo een belangrijke economische waarde. Ook de toeristische waarde van cultureel erfgoed, en daarmee een economische factor, is niet te onderschatten.
Erfgoed kan ook inspiratiebron zijn bij het opknappen van oude wijken, het bouwen van nieuwe wijken of bij natuurontwikkeling. Erfgoed op die manier inzetten geeft nieuwe plannen meerwaarde én het erfgoed krijgt een impuls of wordt bijvoorbeeld weer beter zichtbaar.
Voorbeelden van inpassing van resultaten uit archeologisch onderzoek in de omgeving zijn hier te vinden.
Werken aan een leefomgeving met kwaliteit vraagt betrokkenheid en inzicht. Erfgoedvrijwilligers kunnen hier een belangrijke rol spelen door kennis over cultureel erfgoed over te dragen aan inwoners, ondernemers of de gemeente.
Neem zelf het initiatief en organiseer samen met anderen bijvoorbeeld een cursus, excursie of bijeenkomst waarin je laat zien welke waarde erfgoed heeft en hoe erfgoed zorgt voor kwaliteit van de leefomgeving. Zodat met erfgoed breed rekening wordt gehouden of zelfs centraal wordt gesteld in plannen.
Betrek anderen (en bijvoorbeeld ook jongeren) bij het erfgoed en laat hen aangeven wat zij mooi of belangrijk vinden aan het gebouw, de plek of het thema. Gebruik dit om het erfgoedbelang uit te dragen.
Als individu of als (te) kleine organisatie kan het moeilijk zijn om gehoord te worden in participatieprocessen. Aansluiting en ondersteuning zoeken bij gelijkgestemden en belangenorganisaties kan veel opleveren.
Zoek medestanders
Welke kwaliteiten in een gebied vallen samen met jouw erfgoedbelang? Denk aan natuurwaarden, lucht- en geluidskwaliteit, biodiversiteit, archeologie, monumenten, cultuurlandschap, recreatie, toerisme, ondernemerschap, etc. Zoek de vertegenwoordigers van deze waarden op en vorm coalities waardoor gelaagde waarden ontstaan die meer synergie en kwaliteit kunnen toevoegen in bijvoorbeeld een omgevingsplan.
Denk aan een wijkvereniging of dorpsraad
Eigenaren / gebruikers van monumenten in de wijk of in de gemeente
Bij wie kun je terecht voor advies, kennis of ondersteuning?
Historische vereniging of koepel van historische verenigingen
Gemeentelijk- of streekarchief: voor documenten en historisch bronnenmateriaal
Bond Heemschut voor al dan niet beschermd erfgoed in de ruimtelijke omgeving
MijnOmgevingsvisie.nl
Website van de landelijke organisatie Architectuur Lokaal, met o.a. landelijke kaart en overzicht van gemeenten die al wel of geen omgevingsvisie hebben gemaakt.
Vereniging Nederlandse Gemeenten
Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) publiceert informatie en artikelen over de Omgevingswet voor de gezamenlijke gemeenten.
Begrippenlijst
Omgevingswet
Nieuwe Nederlandse wet met als doel om het stelsel van wetgeving voor de ontwikkeling en het beheer van de leefomgeving te vereenvoudigen door tientallen wetten en honderden regels te bundelen in één nieuwe wet.
Fysieke leefomgeving
Ruimte, water, milieu, natuur, landschap, verkeer en vervoer, infrastructuur en cultureel erfgoed
Thema's
Alle thema's die spelen in de fysieke leefomgeving, zoals gezondheid, veiligheid, geluid, natuur, bouw en water.
Integraal
Alle thema’s worden meegenomen in de besluitvorming.
Monument
Gebouwd en aangelegd, (groen) cultureel erfgoed. Het is een overblijfsel van kunst, cultuur, architectuur of nijverheid dat van algemeen belang wordt geacht vanwege de historische, volkskundige, artistieke, wetenschappelijke, industrieel-archeologische of andere sociaal-culturele waarde.
Archeologisch monument
Een archeologisch monument is op grond van de Erfgoedwet een terrein dat deel uitmaakt van cultureel erfgoed vanwege de daar aanwezige sporen van menselijke aanwezigheid in het verleden. Dit kunnen overblijfselen of voorwerpen zijn, maar ook andere sporen. Al deze sporen zelf horen ook tot het archeologische monument.
Omgevingsvisie
Integrale strategische beleidskeuzes voor de fysieke leefomgeving voor de lange termijn
Omgevingsplan
Het gemeentelijke plan voor de uitvoering van het beleid voor de fysieke leefomgeving. Het vervangt o.a. de huidige bestemmingsplannen.
Omgevingsvergunning
Moet worden aangevraagd bij het Omgevingsloket als er geen algemene regels gelden voor een activiteit in de fysieke leefomgeving.
Participatie
Belanghebbenden (burgers, bedrijven, maatschappelijke organisaties en bestuursorganen) in een vroegtijdig stadium betrekken bij het proces van de besluitvorming over een project of activiteit. Alle belangen en argumenten wegen mee.
Cultureel erfgoed
De term die wordt gebruikt om aan te duiden wat je van je voorouders erft en wat je waardevol vindt: om je mee te identificeren, je aan te hechten, te gebruiken en door wil geven aan toekomstige generaties.
Immaterieel erfgoed
Niet tastbare erfgoed zoals digitale weergaven, gebruiken, tradities, herinneringen, muziek, dans, etc.
Het arrangement Omgevingswet en cultureel erfgoed: een eerste kennismaking is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Auteur
St. Omgevingseducatie
Je moet eerst inloggen om feedback aan de auteur te kunnen geven.
Laatst gewijzigd
2021-09-01 09:03:45
Licentie
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Download hier de brochure: Ruimte voor immaterieel erfgoed (zie ook www.immaterieelerfgoed.nl)
