Net als in de rest van de wereld heeft Brazilië een grote trek van plattelandsbewoners naar de steden gezien. Eerst groeiden vooral grote kuststeden als Rio de Janeiro en São Paulo enorm in omvang en inwonertal en nu groeien vooral steden in het binnenland.
Niet alle nieuwe stedelingen vinden werk, goede huisvesting en leven in welvaart en comfort. Integendeel: naast welvarende wijken zijn er ook wijken ontstaan waar mensen in armoede leven, kampen met werkloosheid en geweld en verstoken zijn van voorzieningen als stroom, water, riolering en andere voorzieningen die een wijk leefbaar maken en houden.
Bovendien hebben mensen in welvarende wijken nauwelijks of geen contact met mensen in armoedige wijken en er zijn rijken die zich helemaal afsluiten van de rest van de stad door hun wijk af te grendelen.
Deze opdracht gaat in op de vragen hoe het zover is gekomen en wat er nodig is om de tegenstelling tussen rijk en arm te verzachten.
Wat ga je leren?
Hoofdvraag
Hoe kan men ervoor zorgen dat alle stedelingen in Brazilië op den duur een goede en veilige woonomgeving hebben?
Deelvragen
Waarom zijn in het verleden in Brazilië talloze plattelandsbewoners naar steden verhuisd en gaat deze trek van platteland van platteland naar stad nog steeds door?
Hoe komen nieuwe stedelingen in favelas terecht?
Hoe weten deze stadsbewoners aan de kost te komen als ze geen baan kunnen vinden?
Waarom is wonen in een favela soms onveilig?
Waarom besluiten sommige rijke stadsbewoners hun woonwijk af te grendelen van de rest van de stad?
Hoe verbeteren bewoners van favelas hun woonomstandigheden en van welke instanties krijgen ze daarbij hulp?
Begrippen
Verstedelijkingsgraad
Verstedelijkingstempo
Stedelijk netwerk
Sloppenwijken (favelas)
Ommuurde woonwijken (gated communities)
Subjectieve veiligheid
Objectieve veiligheid
Informele sector
Wat ga je doen?
Activiteiten
Vooraf
Voorkennis
Bestudeer de Kennisbank en maak de instaptoets.
Aan de slag
Stap 1
Je leest over de verstedelijkingsgraad en het verstedelijkingstempo in Brazilië en wat de oorzaken zijn van deze groeiende steden. Je bekijkt de visualisatie van de groei van de stad São Paulo en beantwoordt vragen met gebruikmaking van de Bosatlas.
Stap 2
Je leest over het ontstaan, de kenmerken, problemen en veiligheid van de sloppenwijken, de favelas. Je bekijkt een video over het verschil in wijken en beantwoordt vragen.
Stap 3
Je leest over het ontstaan van ommuurde wijken, over de kenmerken, problemen en veiligheid in deze wijken. Je beantwoordt er vragen over.
Stap 4
Over het verschil in aanpak van de woningbouw in favelas en in andere woonwijken krijg je hier uitleg en een schema. Wat willen favelabewoners zelf en hoe kunnen we hun woonwijken verbeteren? In deze Stap lees je erover en maak je een oefening.
Afronding
Samenvattend
Maak een begrippenlijst. Vergelijk deze met een klasgenoot.
Eindopdracht A
Maak de eindtoets.
Eindopdracht B
Maak in groepen een bestemmingsplan om een van Rio's sloppenwijken aan te pakken.
Examenvragen
Oefen met oude examenvragen.
Terugkijken
Kijk terug op de opdracht.
Tijd
Voor deze opdracht staat een belasting van 3 SLU.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
In 2018 woonde volgens CIA - The World Factbook 86,6% van alle inwoners van Brazilië in steden. Of anders gezegd: de verstedelijkingsgraad in Brazilië was in 2018 86,6%. Dat is bijna zo hoog als bijvoorbeeld in Nederland en hoger dan in veel andere landen van de wereld.
Volgens dezelfde bron trekt tussen 2015 en 2020 jaarlijks 1,05% van de bevolking van platteland naar stad. Of anders gezegd: is het verstedelijkingstempo in deze periode 1,05%. Hiermee scoort Brazilië relatief laag; in veel andere landen is dat verstedelijkingstempo aanzienlijk hoger.
Wel dient hierbij opgemerkt dat deze trek vooral gaat naar steden als Manaús, die in het binnenland liggen, en nauwelijks meer naar kuststeden als Rio de Janeiro en São Paulo (de twee steden in Brazilië met de meeste inwoners). Deze steden groeien nog wel, maar dan vooral omdat er meer stadsbewoners worden geboren dan er overlijden.
De hoge verstedelijkingsgraad en het lage verstedelijkingstempo in Brazilië hebben twee oorzaken. Aan de ene kant raakten in de twintigste eeuw veel mensen op het platteland hun landbouwbedrijf of baan bij een groot landbouwbedrijf door mechanisatie kwijt. Aan de andere kant ontstond er steeds meer werkgelegenheid in en bij de steden nadat de Braziliaanse regering in 1930 begonnen was industrie op te zetten om landbouwproducten en andere grondstoffen tot producten te verwerken voor de binnenlandse markt. Bovendien werd de dienstensector steeds groter en dat leverde werkgelegenheid op.
De steden trekken, het platteland duwt weg maar als er meer mensen naar de steden trekken dan deze kunnen opnemen of nodig hebben, dan overheersen dus de pushfactoren. Er is in dat geval sprake van ‘landvlucht’.
Wat deden deze twee trends met São Paulo en andere steden in Brazilië?
Kijk naar de video, die de groei van de stad São Paulo visualiseert.
Bekijk ook in de Grote Bosatlas de kaart De Wereld - Bevolking
GB54 Kaart 235F / GB55 Kaart 257F Groei van enkele wereldsteden
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Als in Brazilië steeds meer plattelandsbewoners naar steden trekken, ontstaan er naast ‘gewone’ woonwijken ook twee andere soorten woonwijken die sterk van elkaar en van de gewone woonwijken verschillen: de sloppenwijken en de ommuurdewijken.
Contact was en is er nauwelijks tussen bewoners van dit soort nieuwe wijken en meestal willen bewoners dat zo houden. In Stap 3 lees je er meer over.
Sloppenwijken zijn wijken waarvan de woningen door bewoners zelf zijn gebouwd met materialen die toevallig beschikbaar zijn en waar waterleiding, riool en andere voorzieningen die de woonomgeving van de bewoners leefbaar maken, ontbreken. Kinderen in een sloppenwijk kunnen in de wijk zelf niet naar school, want scholen zijn er niet. In Brazilië worden dit soort wijken aangeduid met het Portugese woord favela.
In veel steden in Brazilië is veiligheid een probleem. Het ministerie van Buitenlandse Zaken adviseert reizigers naar Brazilië onder meer zo weinig mogelijk alleen over straat te gaan en favelas te mijden. Het risico op straat beroofd te worden, is hoog in steden als Brasilia, Rio de Janeiro of São Paulo.
Aan het werkelijke aantal incidenten wordt de objectieve veiligheid gemeten. Dat hoeft niet per se samen te gaan met het veiligheidsgevoel of de subjectieve veiligheid.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Mensen die in een favela komen wonen, vinden vaak geen baan omdat ze laag of helemaal niet opgeleid zijn (er is een flinke mate van analfabetisme). Toch lukt het bewoners om aan de kost te komen, vooral in de informele sector. Dat zijn alle activiteiten die buiten de economische statistieken blijven. Over de inkomsten wordt geen belasting betaald. We zouden dat hier ‘zwart werk’ noemen of met een ander begrip ‘scharreleconomie’. Kinderen verkopen snoepjes en andere kleine spullen op straat aan voorbijgangers en toeristen om geld te verdienen, mensen repareren tegen betaling kapotte apparaten, wijkbewoners bieden zich aan als gidsen om bezoekers de weg te wijzen in hun stad, enzovoort.
Kijk naar deze video. Let ook op het begin waar je het verschil tussen geplande wijken en favelas goed kunt zien, het verschil tussen ‘people of the asphalt’ en ‘people of the hill’.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Gespletenheid ten top: de favela do Moinho en de hekwerkwijk Bom Retiro in São Paulo grenzen aan elkaar.
Bron: hayleyfearnley.files.wordpress.com
Naast de favelas is er een ander nieuwe type woonwijk: de gated communities of ommuurde woonwijken. Deze wijken ontstaan als stadsbewoners (meestal rijke witte Brazilianen) met dure, grote huizen (altijd koopwoningen) besluiten om hun woonomgeving af te sluiten met hekken, poorten en dergelijke.
Sommige ommuurde wijken worden bovendien bewaakt door beveiligers of camera’s. Bewoners sluiten hun woonomgeving vaak af zonder toestemming van de overheid. Je mag een ommuurde wijk alleen in als je zelf bewoner bent of door bewoners bent uitgenodigd.
Deze Brazilianen besluiten om van hun woonomgeving een ommuurde wijk te maken omdat ze zich onveilig voelen door veelvuldige berichten over geweld en misdrijven in de stad waarin ze wonen. Inderdaad is er in favelas vaak sprake van geweld en misdrijven (zie Stap 2) en kun je dus spreken van grote objectieve onveiligheid in die wijken.
Maar ook in andere wijken worden er bewoners slachtoffer van geweld of een misdrijf. Ze worden bijvoorbeeld beroofd onder bedreiging met een mes of vuurwapen of slachtoffer van zakkenrollerij. Vooral grote ommuurde wijken hebben eigen scholen, ziekenhuizen en andere voorzieningen en in deze wijken regelen bewoners zelf het ophalen van vuilnis en het onderhoud van straten en de openbare ruimte in hun wijk waardoor deze wijken min of meer zelfvoorzienend worden.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
In onderstaand schema zie je hoe de formele en de informele woningbouw verloopt in stappen. Je ziet het verschil tussen woningbouw in favelas en woningbouw in officiële woonwijken.
Sparen voor uitbreiding en verbetering van de woning
Bouwers
Bouwondernemingen
(vaak niet lokaal)
Familie, vrienden
Informele aannemers (lokaal)
* Bron: Geografie (juni 2017)
Hoe maak je van een favela een woonwijk die veilig is en prettig om in te wonen zodat ook bewoners van andere wijken, en ook van ommuurde wijken zich veiliger gaan voelen?
Om te beginnen moeten bewoners in een favela er zeker van zijn dat ze niet elk moment weggejaagd kunnen worden. Die garantie moet de gemeente geven, maar in de praktijk gebeurt dat (nog) niet.
Toch kunnen favelabewoners er vrij zeker van zijn dat ze kunnen blijven wonen op de plek die ze uitgekozen hebben, want vanaf de jaren 70 wordt zelden meer een favela gesloopt. Wie het kan bekostigen, heeft dus alle tijd om zijn woning te verbeteren en uit te breiden.
De praktijk wijst uit dat zodra het bestuur van een gemeente wél de garantie geeft dat de favelas in de gemeente mogen blijven bestaan, de bewoners ervan druk aan de slag gaan om hun woning te verbeteren en uit te breiden.
Hetzelfde gebeurt als het bestuur van een gemeente besluit in zijn favelas goede straten en goede voorzieningen als stroom en water aan te leggen ter vervanging van door bewoners zelf geïmproviseerde voorzieningen.
Bewoners van favelas in Brazilië willen dat hun wijk door de gemeente erkend wordt en dat de gemeente alles gaat doen om hun wijk beter bewoonbaar te maken, met name door goede voorzieningen aan te leggen en voor betere huisvesting te zorgen. Ze krijgen daarbij hulp van de Cities Alliance (een samenwerkingsverband van de Wereldbank), de VN-Habitat (twaalf landen waaronder Brazilië) en tal van gemeentebesturen en internationale en nationale particuliere organisaties. Onder het motto ‘Cities without slums’ ('Steden zonder sloppenwijken') roept de Alliantie op sloppenwijken niet te slopen, maar over te gaan tot het verbeteren van de woonomstandigheden in deze wijken.
Hulp krijgen favelabewoners vanaf 2007 ook van de landelijke regering. Die trekt geld uit om in de wijken goede voorzieningen aan te leggen. Dat moet de regering ook doen volgens de huidige grondwet van het land. In deze grondwet (uit 1988) staat dat goede huisvesting een grondrecht is en de regering er zelf voor moet zorgen dat iedereen op den duur goede huisvesting heeft.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
In de video die je in Stap 2 hebt gezien, worden zes favelas genoemd. Behalve Rocinha zijn dat Vidigal, Mare, Providéncia, Alemão en Santa Marta.
Julie maken een bestemmingsplan om elk van die sloppenwijken zo te veranderen dat ze niet langer meer ‘sloppenwijk’ genoemd hoeven te worden en ze qua wooncomfort niet meer te onderscheiden zijn van gewone woonwijken ergens anders in de stad.
Om een goed beeld te krijgen van hoe deze woonwijken er nu uitzien, bekijk je ze op Google Earth.
Let bij het maken van het plan op wie het formeel of informeel moet uitvoeren (zie het schema in Stap 4).
Je docent deelt de klas in zes groepen in en verdeelt de bovengenoemde favelas onder elke groep.
Er zal per favela vast het een en ander moeten worden gesloopt. Probeer daarbij zo weinig mogelijk bewoners te benadelen of bedenk hoe je bewoners met schade tegemoet kunt komen.
Om een idee te krijgen hoe je dit kunt uitwerken, kun je kijken in onderstaande Gereedschapskist.
Als jullie het plan klaar hebben, lever je het in. In overleg met je docent kunnen jullie de plannen ook in de klas vergelijken en bespreken. Hebben jullie dezelfde werkwijze gevolgd? Hebben jullie dezelfde ideeën over hoe je zo'n favela aan kan pakken? Leerzaam om dat onderling eens te vergelijken!
Beoordeling
Jullie docent beoordeelt het plan op de volgende punten:
Is het plan helder en is duidelijk wat de aanpak is?
Zijn de voorgestelde maatregelen in jullie plan haalbaar?
Is duidelijk welke instanties er formeel en informeel bij betrokken moeten worden?
Is duidelijk hoe de bewoners zoveel mogelijk schadeloos kunnen worden gesteld?
Hebben jullie geen taalfouten gemaakt in de uitwerking van jullie plan?
Welkom bij de gereedschapskist. Hier vind je uitleg over alle werkvormen waarmee je je eindproducten maakt. Bij iedere werkvorm staat beschreven hoe je deze uitvoert, kun je inspiratiefilmpjes bekijken en vind je de beoordelingscriteria waaraan jouw product moet voldoen. Ook zie je welke digitale middelen je kunt gebruiken en aan welke vaardigheden je werkt tijdens het maken van je eindproduct. Veel succes!
Examenvragen
Op deze pagina vind je examenvragen van ExamenKracht van vorige jaren.
De vragen sluiten zo goed mogelijk aan bij de opdracht die je net hebt afgerond.
Maak bij het beantwoorden ook gebruik van dat wat je al eerder geleerd hebt. Als je de vraag niet kunt beantwoorden, probeer het dan later opnieuw. Nadat je een vraag beantwoord hebt, kun je deze zelf nakijken en je score aangeven.
Meer oefenen?
Wil je met meer examenvragen oefenen? Log dan in bij ExamenKracht.
Terugkijken
Intro
Lees de Introductie van de opdracht nog eens door.
Is duidelijk wat in deze opdracht besproken wordt?
Kan ik wat ik moet kunnen?
Lees de hoofdvraag en deelvragen nog eens door.
Waarom komen mensen die naar de stad trekken, vaak in favelas terecht?
Wat kunnen we doen om hun woonsituatie te verbeteren?
Hoe ging het?
Tijd
Voor deze opdracht staat ongeveer 3 SLU.
Heb je het gered de opdracht binnen die tijd af te ronden?
Inhoud
In de opdracht vergelijk je sloppenwijken met ommuurde wijken.
Ben je dingen tegengekomen die anders waren dat je had gedacht? Schrijf twee dingen op.
Samenvattend
Was het eenvoudig om de genoemde begrippen te omschrijven?
Heb je ze met je klasgenoten vergeleken? Was dat nuttig?
Eindopdrachten
Heb je de toets gemaakt? Had je een goede score?
Heb je met klasgenoten een bestemmingsplan bedacht voor een van de favela's in Rio de Janeiro?
Was het leuk om te doen? Heb je van tevoren de wijk op Google Earth bekeken?
Examenvragen
Heb je de examenvragen gemaakt? Ging het goed?
Het arrangement Het leven in de steden - h45 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Dit thema valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor Aardrijkskunde voor HAVO leerjaar 4 & 5. In het domein "Ontwikkelingsland" wordt het thema ''Het leven in de steden" besproken. In 2018 had Brazilië een zeer hoge verstedelijkingsgraad, waarbij 86,6% van de mensen in steden woonde, vergelijkbaar met Nederland. Het verstedelijkingspercentage lag rond de 1,05%, wat ook aanzienlijk hoog is. Deze verstedelijking wordt aangedreven door banenverlies op het platteland als gevolg van mechanisatie en de toenemende werkgelegenheid in steden, waardoor er soms sprake is van 'landvlucht'. Het trage tempo van woningbouw als gevolg van de hoge verstedelijkingsgraad leidt tot de vorming van sloppenwijken aan de randen van de stad, die in Brazilië bekend staan als favelas. Veel van de bewoners van deze favelas werken in de informele sector, omdat er te weinig reguliere werkgelegenheid voor hen beschikbaar is. De rijkere inwoners van het land wonen in gated communities en hebben weinig zicht op de leefomstandigheden van de arme bevolking. Om de leefomstandigheden in de sloppenwijken te verbeteren, zijn er programma's opgezet om deze om te vormen tot reguliere woonwijken.
Dit thema valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor Aardrijkskunde voor HAVO leerjaar 4 & 5. In het domein "Ontwikkelingsland" wordt het thema ''Het leven in de steden" besproken. In 2018 had Brazilië een zeer hoge verstedelijkingsgraad, waarbij 86,6% van de mensen in steden woonde, vergelijkbaar met Nederland. Het verstedelijkingspercentage lag rond de 1,05%, wat ook aanzienlijk hoog is. Deze verstedelijking wordt aangedreven door banenverlies op het platteland als gevolg van mechanisatie en de toenemende werkgelegenheid in steden, waardoor er soms sprake is van 'landvlucht'. Het trage tempo van woningbouw als gevolg van de hoge verstedelijkingsgraad leidt tot de vorming van sloppenwijken aan de randen van de stad, die in Brazilië bekend staan als favelas. Veel van de bewoners van deze favelas werken in de informele sector, omdat er te weinig reguliere werkgelegenheid voor hen beschikbaar is. De rijkere inwoners van het land wonen in gated communities en hebben weinig zicht op de leefomstandigheden van de arme bevolking. Om de leefomstandigheden in de sloppenwijken te verbeteren, zijn er programma's opgezet om deze om te vormen tot reguliere woonwijken.
Net als in de rest van de wereld heeft Brazilië een grote trek van plattelandsbewoners naar de steden gezien. Eerst groeiden vooral grote kuststeden als Rio de Janeiro en São Paulo enorm in omvang en inwonertal en nu groeien vooral steden in het binnenland.
Hoe kan men ervoor zorgen dat alle stedelingen in Brazilië op den duur een goede en veilige woonomgeving hebben?
Bestudeer de Kennisbank.
In 2018 woonde volgens CIA - The World Factbook 86,6% van alle inwoners van Brazilië in steden. Of anders gezegd: de verstedelijkingsgraad in Brazilië was in 2018 86,6%. Dat is bijna zo hoog als bijvoorbeeld in Nederland en hoger dan in veel andere landen van de wereld.
Als in Brazilië steeds meer plattelandsbewoners naar steden trekken, ontstaan er naast ‘gewone’ woonwijken ook twee andere soorten woonwijken die sterk van elkaar en van de gewone woonwijken verschillen: de sloppenwijken en de ommuurde wijken.
Intro
Tekst:
