Kringloop van gesteenten - v456

Kringloop van gesteenten - v456

Kringloop van gesteenten

Intro

Ongeveer 4,5 miljard jaar geleden ontstond de aarde. Met in den beginne een heet en vloeibaar oppervlak dat uiteindelijk afkoelde en is gestold tot een harde laag: de aardkorst.
Gesteenten in en onder de aardkorst begonnen aan een kringloop die nog steeds voortduurt. Gesteenten maken lange reizen in een kringloop die gaande wordt gehouden door endogene en exogene processen, die uit het binnenste van de aarde en van buiten op het aardoppervlak inwerken.

Onderzoek aan gesteente, aan uiterlijk en samenstelling, heeft ons het verhaal verteld over hun ontstaan en hun rol in de kringloop. Stenen, of beter de fossielen die ze bevatten, geven informatie prijs over flora en fauna van lang geleden.

Deze opdracht gaat in op de kringloop van gesteenten in en onder de aardkorst.

Wat ga ik leren?

Hoofdvraag

  • Hoe doorlopen de gesteenten, waaruit de aardkorst is opgebouwd, een kringloop?

Deelvragen

  • Hoe en wanneer is de gesteentekringloop begonnen?
  • Welke soorten gesteente bevat de aardkorst?
  • Hoe kunnen gesteenten andere eigenschappen krijgen?
  • Welke kleinere kringlopen zijn er te onderscheiden binnen de grote gesteentekringloop?
  • Welke processen van binnenin de aarde en van buiten op het aardoppervlak houden de gesteentekringloop gaande?
  • Waar zijn gesteenten te vinden die gedurende lange tijd niet in de gesteentekringloop hebben meegedraaid?

Begrippen

  • Endogene krachten
  • Exogene krachten
  • Verwering
  • Erosie
  • Sedimentatie
  • Gesteentekringloop
  • Stollings-/dieptegesteenten:
    - basalt
    - graniet
  • Sedimentgesteenten:
    - kalksteen
    - zandsteen
    - schalie
    - steenkool
  • Metamorfe gesteenten:
    - leisteen
    - marmer
  • Kratons

Wat ga ik doen?

Activiteiten

Aan de slag

Stap 1

Je bekijkt in video's hoe de aarde eruitzag zo'n 100 miljoen jaar geleden. Ook lees je over het Acheon en hoe de gesteentekringloop begon. Je maakt twee oefeningen.

Stap 2

Je leest over het ontstaan van de waterkringloop en over de kringloop in bodems van oceanen. Je bekijkt video's en beantwoord vragen met behulp van de Bosatlas.

Stap 3

In deze stap leer je over de kringloop in continenten en over het ontstaan van sedimentgesteenten. Je bekijkt video's en beantwoordt vragen hierover.

Stap 4

Je leest over gesteenten die van gedaante veranderen door sedimentatie. Je beantwoordt er vragen over.

Stap 5

Gesteenten die buiten het proces van de kringloop blijven, zijn nog vaak intact en daarmee kan een schatting worden gemaakt van de ouderdom. Je leest ook wat kraton is en beantwoordt vragen.

Afronding

Samenvattend

Maak een begrippenlijst. Vergelijk deze met een klasgenoot.

Eindopdracht A

Maak de eindtoets.

Eindopdracht B

Maak een stroomdiagram met afbeeldingen van gesteentes.

Examenvragen

Oefen de eindexamenvragen.

Terugkijken

Kijk terug op de opdracht.

 

Tijd
De studiebelasting voor deze opdracht is ongeveer 2 SLU.

Aan de slag

Stap 1: Hoe het begon

De aarde, toen nog geen
100 miljoen jaar oud.

Start van de gesteentekringloop

Toen de aarde nog geen 100 miljoen jaar oud was, zag deze er zó uit.
Kijk naar de volgende video's.

Bekijk deze video: van begin tot 10:04 min. “just anough to form a crust."

Archeon

Bij het stollen van het aardoppervlak tot korst begon het tijdperk dat het Archeon heet. Dat duurde tot 2,5 miljard jaar geleden en beslaat het eerste gedeelte van het Precambrium (zie in de Bosatlas of Alcarta de kaart Aarde - Geologie: Geologische Tijdschaal).
Met de vorming van de aardkorst begon de gesteentekringloop. Het aardoppervlak is in die tijd blootgesteld aan talloze inslagen van meteorieten waarbij stukken aardkorst vernietigd worden, deze stukken worden de aardmantel ingeduwd en smelten tot magma. Een nieuwe korst ontstaat uit magma dat via vulkanen doordringt tot het aardoppervlak. Door die kringloop is er van het gesteente waar de aardkorst aan het begin van het Archeon uit bestond, niets meer over.
De gesteenten waar de huidige continentale aardkorst uit bestaat, zijn gemiddeld twee miljard jaar oud. De oudste in Canada gevonden aardkorst is meer dan vier miljard jaar oud. De oceanische korst is veel jonger.
De continentale aardkorst heeft een andere samenstelling. Deze is minder dicht en is lichter dan de oceanische korst, waardoor het minder snel subduceert en vernietigd wordt (Bij subductie schuift een aardplaat onder een andere plaat, wordt de mantel ingeduwd en smelt).

Lees de tekst ‘Aardkorst’.

Stap 2: Gesteenten onderwater

De kringloop in de oceaanbodem

Na het ontstaan van de aardkorst vormde zich rond de aarde ook een dampkring en ontstonden er oceanen. De aarde kreeg er nog een kringloop erbij, de waterkringloop.
In het kort: water verdampt uit zee, komt als damp in de dampkring terecht, valt vervolgens als neerslag op het land en stroomt terug in de zee. Daardoor werden gesteenten aan het aardoppervlak vanaf toen blootgesteld aan verwering. Dat is het afbrokkelen van gesteenten onder invloed van temperatuurwisselingen, door bevriezend water in spleten, door plantenwortels en door stoffen die in het regenwater zijn opgelost. Het door verwering losgeraakte materiaal werd verplaatst, verder afgesleten en in steeds kleinere delen verbrokkeld door erosie. Dat gebeurde vooral door water in rivieren, maar ook door ijs en wind. Ten slotte werd het losse materiaal door sedimentatie afgezet in lagen. Deze exogene processen zijn tot op de dag van vandaag belangrijke onderdelen van de gesteentekringloop.

Kijk naar de volgende twee video's.

Bewegende aardkorst

Onder de aardkorst, die uit vaste gesteenten bestaat, bevindt zich de mantel. Die bestaat uit gesmolten (maar wel zeer dik vloeibaar) gesteente, magma.

Kijk naar de afbeelding hierboven en zoek in de Bosatlas of Alcarta de volgende kaarten:

  • Bosatlas: De Aarde - Geologie: Platentektoniek en Dwarsdoorsnede langs de evenaar
  • Alcarta: Aarde - Platentektoniek en Doorsnede van de aardkorst.

Vulkanisme, een proces waarbij materiaal vanuit de aarde omhoog komt, is het gevolg van een ander proces dat van binnen uit de aarde komt: het bewegen van de platen. Platen bewegen omdat ze drijven op het vloeibare deel van de aardmantel dat voortdurend in beweging is. Die bewegingen of convergentiestromen worden gaande gehouden door de warmte uit de aardkern. Maar het ontstaat ook door een ander proces dat van binnen uit de aarde komt, ver van enige plaatgrens. Door de kracht van opstijgende convectiestromen van magma, die tegen de onderkant van de aardkorst drukken (en ook de platen van de aarde doen bewegen), ontstaan barsten in de aardkorst waardoorheen magma naar het aardoppervlak kan doordringen. Waar dat gebeurt, is sprake van een hotspot.

Gestold magma

Uit magma dat stolt ontstaan twee soorten stollingsgesteente. Hoe dat gaat en hoe je die twee soorten gesteenten uit elkaar kunt houden, lees je in de volgende webteksten: ‘Basalt’ en ‘Graniet’.

Het graniet blijft in de aardkorst zitten en ook een deel van het basalt. Wat er met de rest van dat basalt gebeurt en hoe de zeebodem qua gesteenten eruitziet, zie je in de volgende video.

Stap 3: Gesteenten op land

De kringloop in continenten, sedimentgesteenten



Kijk naar bovenstaande afbeelding en zoek in de Bosatlas of Alcarta de kaart: Aarde - Platentektoniek.

In deze gebergten zitten onder meer basalt, dat niet weer onder de aardkorst is verdwenen, en graniet. Deze en andere gesteenten komen aan het oppervlak en staan dan bloot aan verwering en erosie.
Bij verwering blijft dit materiaal min of meer op zijn plaats liggen, bij erosie wordt het over kortere of langere afstand weggevoerd door wind, door ijs of, meestal, door water in rivieren waardoor er slijtage plaatsvindt. Rivieren brengen een deel van het meegevoerde materiaal naar zee en dat deel wordt afgezet op de zeebodem. Het overige materiaal dat van gebergten en vulkanen afkomt vormt door sedimentatie afzettingen op land. De materialen die zich op die manier ophopen noemt men sedimenten.

De rest van de sedimenten verandert in sedimentgesteenten. Hoe dat gaat, wordt uitgelegd in deze videofragmenten.

Bekijk deze video: van begin tot 0:38 min. “Dat zijn fossielen.”

 

Stap 4: Gesteenten veranderen

Op deze plek bij Fantiscritti in Italië
wordt Carrara-marmer gedolven.

De kringloop in continenten, gesteenten die van gedaante veranderen

Wat gebeurt er als kalksteen en schalie in de aardkorst blijven zitten en bedekt raken onder een steeds dikkere laag van andere gesteenten?
Kijk naar het volgende videofragment: tot 7:53 min. “ontstaat marmer.“


 

 

Stap 5: Niet in de kringloop

Gesteenten buiten de kringloop

Niet alle gesteenten worden deel van de kringloop. In Stap 1 heb je al gezien dat er in Canada gesteenten zijn aangetroffen van ruim 4 miljard jaar oud. Deze gesteenten zijn al die tijd min of meer intact gebleven ondanks alle processen die de gesteentekringloop op gang houden. Op andere plekken zijn gesteenten gevonden die tenminste 1 miljard jaar lang min of meer hetzelfde zijn gebleven. Omdat deze oude gesteenten soms fossielen bevatten, weten we dat het leven op aarde tenminste 3,5 miljard jaar geleden is ontstaan.
 

Kraton

Een kraton is een stuk zeer oude continentale aardkorst dat ongeveer 1 miljard jaar geen grootschalige verandering heeft ondervonden. Het vormt als het ware de kern van de continenten.

Kijk naar dit videofragment: van begin tot 1:18 min. “in South Australia”.

 

Lees de tekst ‘Kraton (geologie)’.

 

 

Afronding

Samenvattend

Bij 'Wat ga ik leren?' worden de volgende begrippen genoemd.
Geef zelf een omschrijving van deze begrippen.

​Endogene krachten  
Exogene krachten  
Verwering  
Erosie  
Sedimentatie  
Gesteentekringloop  
Stollings-/dieptegesteenten  
Sedimentgesteenten  
Metamorfe gesteenten  
Kratons  


Bespreek de begrippen met een klasgenoot.

Eindopdracht A: Toets

Eindopdracht B: Stroomdiagram

Jullie hebben gezien welke soorten gesteenten er zijn, hoe je ze kunt herkennen en hoe ze zijn ontstaan. Jullie hebben ook gezien dat alle gesteenten een kringloop doorlopen met daarbinnen enkele kleinere kringlopen. Ten slotte hebben jullie gezien hoe de kringloop in een ver verleden is begonnen.

Die grote en kleinere kringlopen gaan jullie uitbeelden door hiervan een stroomdiagram te maken in de klas.
Heeft jullie school een verzameling stenen, dan kunnen die voor het maken van het diagram worden gebruikt. Heeft de school dat niet, dan print jullie docent van elke steensoort die in deze les is genoemd een afbeelding. Je kunt ook zelf op zoek gaan naar afbeeldingen op internet.

Die afbeeldingen gebruiken jullie om het diagram te maken. Tussen de stenen of afbeeldingen maken jullie pijlen om de steensoorten met elkaar te verbinden. Geef bij elke pijl aan op welke manier gesteenten uit de ene soort veranderen in gesteenten van een andere soort.
Als je wilt, laat je samen met een klasgenoot aan de hand van afbeeldingen zien hoe de gesteentekringloop is begonnen kort nadat de aarde is ontstaan.

Je kunt een stroomdiagram op papier maken, maar ook online. Zoek op internet een programma waarmee je dat gratis kunt doen. Kijk ook naar de tips in de Gereedschapskist.

Beoordeling

Als jullie hiermee klaar zijn, beoordeelt jullie docent het diagram op de volgende punten:

  • Heeft elke gesteentesoort de juiste plaats gekregen in het diagram dat de gesteentekringloop weergeeft?
  • Is steeds correct aangegeven op welke wijze de ene soort gesteente uit de andere ontstaat?

Diagram maken

Een diagram is een goede manier om informatie op een overzichtelijke manier weer te geven.

 

Examenvragen

Op deze pagina vind je examenvragen van ExamenKracht van vorige jaren. De vragen sluiten zo goed mogelijk aan bij de opdracht die je net hebt afgerond.

Maak bij het beantwoorden ook gebruik van dat wat je al eerder geleerd hebt. Als je de vraag niet kunt beantwoorden, probeer het dan later opnieuw. Nadat je een vraag beantwoord hebt, kun je deze zelf nakijken en je score aangeven.

VWO 2016-TV1

VWO 2016-TV1 Vragen 9-12

VWO 2016-TV2

VWO 2016-TV2 Vragen 13-17

VWO 2019-TV2

VWO 2019-TV2 Vragen 12-15

VWO 2021-TV3

VWO 2021-TV3 Vragen 9-12


Meer oefenen?
Wil je met nog meer examenvragen oefenen?
Als je school deelneemt aan VO-content kun je verder oefenen door in te loggen op ExamenKracht (www.examenkracht.nl).

Terugkijken

Intro

  • Lees de Introductie van de opdracht nog eens door.
    Krijg je bij het lezen van de intro een goede indruk over deze opdracht?

Kan ik wat ik moet kunnen?

  • Lees de hoofdvraag en deelvragen nog eens door.
    Kun je uitleggen hoe de kringloop onderwater en op de continenten in zijn werk gaat? Welke exogene en endogene krachten zijn hierop van invloed?

Hoe ging het?

  • Tijd
    Voor deze opdracht staat ongeveer 3 SLU.
    Heb je de opdracht binnen dit aantal uren kunnen doen?
  • Inhoud
    In de opdracht vergelijk je ook een aantal gesteenten.
    Ben je feiten in de gesteentekringloop tegengekomen, die verrassend voor je waren?
    Noem er twee.
  • Samenvattend
    Was het eenvoudig om de genoemde begrippen te omschrijven?
    Vond je het ook zinvol om de begrippen met een klasgenoot te bespreken?
  • Eindopdrachten
    Heb je de eindtoets gedaan en had je een goede score?
    Is het gelukt een stroomdiagram te maken met een aantal steensoorten uit de kringloop?
    Vond je het leuk om te doen?

Bronnen

  • Het arrangement Kringloop van gesteenten - v456 is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    VO-content
    Laatst gewijzigd
    2025-01-20 16:41:46
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    Dit thema valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor Aardrijkskunde voor VWO leerjaar 4, 5 & 6. In het domein "Aarde" wordt het thema ''Kringloop van gesteenten" besproken. Het Archeon was een periode waarin het aardoppervlak begon te stollen tot korst, ongeveer 2,5 miljard jaar geleden. Gedurende deze tijd ontstond de gesteentekringloop, waarbij meteorietinslagen stukken aardkorst vernietigden en magma vormden, dat later via vulkanen nieuwe korst creëerde. Hierdoor is het oorspronkelijke gesteente van het Archeon verdwenen en bestaat de huidige continentale aardkorst voornamelijk uit oudere gesteenten. Na het ontstaan van de aardkorst en de vorming van oceanen ontstond de waterkringloop, waarbij water verdampt, als neerslag op het land valt, gesteenten aan het aardoppervlak blootstelt aan verwering, en het losgeraakte materiaal door erosie wordt verplaatst en uiteindelijk sedimentatie plaatsvindt, waardoor exogene processen een essentieel onderdeel van de gesteentekringloop werden. In gebergten zoals deze zijn gesteenten zoals basalt en graniet aan het oppervlak te vinden, ondergaan ze verwering en erosie, waarbij sommige materialen ter plaatse blijven (verwering), terwijl andere door water, wind of ijs worden weggevoerd (erosie), waardoor sedimenten ontstaan die op zeebodems of land worden afgezet. Sommige gesteenten, zoals de meer dan 4 miljard jaar oude gesteenten in Canada en andere die minstens 1 miljard jaar onveranderd zijn gebleven, vallen buiten de kringloop en bieden inzicht in het vroege leven op aarde.
    Leerniveau
    VWO 6; VWO 4; VWO 5;
    Leerinhoud en doelen
    Systeem aarde; Aardrijkskunde;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Studiebelasting
    6 uur 0 minuten
    Trefwoorden
    aardkorst, aardrijkskunde, archeon, arrangeerbaar, kringloop van gesteenten, meteorietinslagen, stercollectie, vwo456, zeebodem

    Gebruikte Wikiwijs Arrangementen

    VO-content - Gereedschapskist. (2019).

    Gereedschapskist activerende werkvormen

    https://maken.wikiwijs.nl/105906/Gereedschapskist_activerende_werkvormen

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    Oefeningen en toetsen

    Start van de gesteentekringloop

    De kringloop in de oceaanbodem

    Bewegende aardkorst

    Gestold magma

    Basalt

    Gesteenten op land

    Sedimentgesteenten

    Gesteenten veranderen

    Kratons

    Kringloop van gesteenten

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    QTI

    Oefeningen en toetsen van dit arrangement kun je ook downloaden als QTI. Dit bestaat uit een ZIP bestand dat alle informatie bevat over de specifieke oefening of toets; volgorde van de vragen, afbeeldingen, te behalen punten, etc. Omgevingen met een QTI player kunnen QTI afspelen.

    Versie 2.1 (NL)

    Versie 3.0 bèta

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van