Klimaatverandering is een hot item en veel in het nieuws. En dan vooral de vraag of en in hoeverre de mens door zijn handelen bijdraagt aan klimaatverandering.
Het staat in ieder geval vast dat het klimaat ook zonder menselijk ingrijpen verandert. Zo weten we bijvoorbeeld dat Nederland 150.000 jaar geleden deels door dikke lagen landijs was bedekt en dat het noordpoolgebied ongeveer 55 miljoen jaar geleden een tropisch klimaat had met een gemiddelde jaartemperatuur van 23 graden °C. In onze tijd is dat -18 graden °C.
Kennelijk is het klimaat in Nederland en ergens anders op aarde niet voor de eeuwigheid gegeven. Klimaten zijn veranderd in het verleden en dat zal ook in de toekomst gebeuren.
Deze opdracht gaat in op het waarom.
Wat ga je leren?
Hoofdvraag
Wat zijn de oorzaken van klimaatverandering?
Deelvragen
Wat is het verschil tussen weer en klimaat?
Hoe kun je vaststellen of het klimaat in een bepaald gebied verandert?
Hoe zijn we te weten gekomen wat voor klimaten er achtereenvolgens zijn geweest?
Waarom veranderde en verandert het klimaat ook afgezien van de rol van de mens?
Begrippen
Klimaatverandering (het gaat alleen om gevolgen voor het systeem)
Wat ga je doen?
Activiteiten
Vooraf
Voorkennis
Bestudeer de Kennisbank en maak de instaptoets.
Aan de slag
Stap 1
Om te kunnen vaststellen of en hoe klimaten veranderen, worden al tientallen jaren metingen gedaan. Bekijk een video, een atlaskaart en maak de oefening.
Stap 2
Bekijk de grafiek met klimaatveranderingen door de eeuwen heen. Waarom is het noodzakelijk om ook klimaatveranderingen in het verleden te onderzoeken? Lees daarover, bekijk een video en beantwoord vragen.
Stap 3
Je krijgt uitleg over natuurlijke oorzaken van klimaatverandering. Je bekijkt video's daarover en beantwoordt vragen.
Afronding
Samenvattend
Maak een begrippenlijst. Vergelijk deze met die van een klasgenoot.
Eindopdracht A
Maak de eindtoets.
Eindopdracht B
Onderzoek in groepjes de klimaatverandering. Je kiest samen een gebeurtenis en maakt een verslag.
Examenvragen
Oefen de eindexamenvragen.
Terugkijken
Kijk terug op de opdracht.
Tijd
Voor deze opdracht staat een belasting van ongeveer 3 SLU.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Hoe kun je vaststellen of en hoe klimaten veranderen?
In de nacht naar 2 juni 2016 viel er in delen van Nederland uitzonderlijk veel regen. Dat was de tweede keer in korte tijd, want drie dagen eerder was dat ook al het geval. Toen viel in Brabant op enkele plaatsen ruim 100 millimeter.
In het achtuurjournaal van 2 juni zei weerman Gerrit Hiemstra naar aanleiding hiervan: “Welkom in het nieuwe klimaat.” Hiermee suggereerde hij dat het Nederlandse klimaat vanaf 2016 nattere zomers zal kennen dan tevoren.
Maar kun je dat naar aanleiding van twee zomerdagen kort na elkaar met buitengewoon zware regenval vaststellen?
Kijk naar de video.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Meestal gebruikt men voor het berekenen van gemiddelden de meetresultaten die verkregen zijn gedurende dertig opeenvolgende jaren. Dat doet bijvoorbeeld het KNMI. Het klimaat op een bepaalde plaats of in een bepaald gebied wordt weergegeven met een klimaatdiagram.
Na de vaststelling van een klimaat blijven metingen doorgaan. Het KNMI berekent, in het kader van internationale afspraken, elke tien jaar de gemiddelde waarden voor een aantal meteorologische grootheden.
Deze berekeningen vinden plaats over een periode van 30 jaar. De meest recent berekende waarden (1981-2010) gelden als de normalen van het huidige klimaat
Uit nieuwe meetresultaten over langere perioden valt vast te stellen of het klimaat gemiddeld droger of natter, kouder of warmer wordt. Anders gezegd: of er sprake is van klimaatverandering.
Een voorbeeld hiervan vind je in de Bosatlas of Alcarta op de kaarten van Europa - Klimaat: Veranderingen van de temperatuur in vier seizoenen tussen 1950 en 2010.
Stap 2 - Klimaatverandering
Klik op de afbeelding om deze te vergroten.
Klimaatverandering is allerminst nieuw, al krijg je misschien door alle aandacht in het nieuws voor klimaatverandering de indruk dat die verandering typisch iets van deze tijd is. Toch hebben er altijd klimaatveranderingen plaatsgevonden. Dat valt alleen al af te leiden uit metingen in het verleden waarvan de resultaten zijn bijgehouden.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Wie verder terug in de tijd wil gaan om klimaatveranderingen op te sporen en te beschrijven, is aangewezen op kranten, dagboeken, kronieken en andere geschreven bronnen. De oudste geschreven bronnen dateren van ongeveer 3.500 voor Chr.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Wetenschappers die zich bezighouden met onderzoek naar klimaten en klimaatverandering in het verleden en de gevolgen daarvan, hebben niet veel aan metingen en geschreven bronnen, die gaan niet ver genoeg terug. Zij zijn aangewezen op andersoortige informatie.
Zo bestuderen ze bijvoorbeeld oud landijs uit Groenland of Antarctica. Dit ijs is ontstaan uit sneeuw en dat bevat luchtbelletjes. Elk jaar is dat ijs door sneeuwval aangegroeid. Daardoor kom je steeds ouder ijs tegen naarmate je dieper in een laag landijs boort.
Geleerden halen boorkernen uit een laag landijs en bestuderen de lucht uit de belletjes die in de boorkern zitten. Aan de hand van de lucht krijgen ze een indruk van de wijzigingen in het klimaat op aarde in de loop van de afgelopen honderdduizenden jaren. Het gaat om verschillen in de hoeveelheid CO2, methaan en andere broeikasgassen in de lucht. Hoe meer van die gassen er in de atmosfeer zitten, hoe sterker het broeikaseffect van die gassen is en hoe warmer het op aarde is.
Wetenschappers halen hun informatie uit fossielen en andere resten van planten en dieren in gesteentelagen, die lang geleden zijn afgezet. Het voorkomen van flora en fauna in een bepaalde periode zegt veel over het toenmalige klimaat.
Er is nog een derde manier om na te gaan hoe het klimaat in de loop van de tijd is veranderd.
Kijk naar de video.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Hoe breder een groeiring in een
boomstam, hoe gunstiger de
omstandigheden voor de groei van
de boom waren in het jaar waarin de
groeiring ontstond.
Denk aan water en zonlicht.
Natuurlijke oorzaken van klimaatverandering
Het klimaat op aarde en in gebieden afzonderlijk wordt altijd bepaald door vier factoren die hun invloed uitoefenen op of rond het aardoppervlak:
de ligging ten opzichte van een zee of oceaan
de breedteligging
het reliëf
de routes en temperaturen van zeestromingen en winden.
Als er iets verandert aan tenminste een van die vier factoren, verandert hierdoor het klimaat.
Lees het volgende artikel over het klimaat op de Noordpool miljoenen jaren geleden.
Gebruik bij het beantwoorden van onderstaande vragen ook de kaart De Aarde - Klimaatgebieden/Zeestromen uit de Bosatlas of Alcarta.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Andere natuurlijke oorzaken van klimaatverandering
Klimaatveranderingen in het verleden hebben ook andere oorzaken gehad. Een van die oorzaken is dat de aarde soms iets minder, dan weer iets meer warmte van de zon heeft ontvangen.
Vermoedelijk heeft dat te maken gehad met kleine veranderingen in de omloopbaan van de aarde rond de zon en in de stand van de rotatie-as van de aarde.
Dat heeft de Servische geleerde Milutan Milankovic (1879-1958) als verklaring aangevoerd voor het optreden van ijstijden.
Zeker is dat de zon zelf een rol speelt bij klimaatveranderingen.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Jullie gaan in vier groepen een onderzoek doen naar een gebeurtenis die in het verleden op aarde heeft plaatsgehad en die van invloed is geweest op het toenmalige klimaat.
Van dat onderzoek en de resultaten ervan maken jullie een verslag. Daarbij geven jullie antwoord op de volgende vragen:
Op welke manier veranderde het klimaat in die periode?
Waarom vond die verandering plaats?
Kies een van de volgende gebeurtenissen uit:
De inslag van een planetoïde op aarde 66 miljoen jaar geleden in een periode waarin in India lange tijd enorme vulkaanuitbarstingen plaatsvonden; gebruik als zoekterm ‘Krijt-Tertiairgrens’;
Uitbarsting van een reusachtige vulkaan op Sumatra 75.000 jaar geleden waarbij het Tobameer ontstond;
Enorme vulkaanuitbarstingen in Siberië ongeveer 250 miljoen jaar geleden waarbij een groot deel van Siberië overdekt raakte met dikke lagen lava; gebruik als zoekterm ‘Perm-Trias-massa-extinctie’;
Ontploffing van een ster dicht bij de aarde ongeveer 445 miljoen jaar geleden, waarbij de aarde blootgesteld werd aan sterke gammastraling; gebruik als zoekterm ‘Laat-Ordovicische massa-extinctie’;
Eerst deelt je docent de klas in vier groepen in. Iedere groep kiest of krijgt een gebeurtenis om te onderzoeken. Daarna gaan jullie aan de slag op internet om je onderzoek uit te voeren. Ten slotte maakt een van jullie (spreek onderling af wie dat doet) het onderzoeksverslag en presenteert dat in de klas.
Hoe je zo'n verslag maakt, kun je lezen in de Gereedschapskist.
Beoordeling
Je docent beoordeelt de presentaties volgens de beoordelingscriteria van de Gereedschapskist en op de volgende punten:
Is jullie verslag helder? Is duidelijk om welke gebeurtenis en om welke periode het gaat?
Hebben jullie op de onderzoeksvragen een duidelijk antwoord gegeven met een goede argumentering?
Is het verslag voldoende informatief en blijkt daaruit dat jullie voldoende onderzoek hebben gedaan?
Is jullie verslag netjes vormgegeven en bevat het geen fouten?
Een verslag is een goede manier om een onderzoek te beschrijven dat je hebt uitgevoerd.
Examenvragen
Op deze pagina vind je examenvragen van ExamenKracht van vorige jaren.
De vragen sluiten zo goed mogelijk aan bij de opdracht die je net hebt afgerond.
Maak bij het beantwoorden ook gebruik van dat wat je al eerder geleerd hebt. Als je de vraag niet kunt beantwoorden, probeer het dan later opnieuw. Nadat je een vraag beantwoord hebt, kun je deze zelf nakijken en je score aangeven.
Meer oefenen?
Wil je met nog meer examenvragen oefenen?
Als je school deelneemt aan VO-content kun je verder oefenen door in te loggen op ExamenKracht (www.examenkracht.nl).
Terugkijken
Intro
Lees de Introductie van de opdracht nog eens door.
Waarom is klimaatverandering een hot item?
Kan ik wat ik moet kunnen?
Lees de hoofdvraag en deelvragen nog eens door.
Kun je een voorbeeld noemen van een gevolg van klimaatverandering in Nederland?
Hoe ging het?
Tijd
Voor deze opdracht staat ongeveer 3 SLU.
Heb je de eindopdracht binnen de tijd kunnen afkrijgen?
Inhoud
In de opdracht bekijk je de vier factoren bekeken die van invloed zijn op het klimaat.
Kun je enkele natuurlijke oorzaken noemen, waardoor het klimaat verandert?
Samenvattend
Was het eenvoudig om te omschrijven wat wordt bedoeld met klimaatverandering?
Eindopdrachten
Heb je de toets gemaakt als eindopdracht? Ben je tevreden met je score?
Heb je eigen onderzoek naar een gebeurtenis in het verleden gedaan, die het klimaat heeft beïnvloed?
Hebben jullie voldoende informatie kunnen verzamelen?
Examenvragen
Heb je de examenvragen gemaakt? Ging het goed?
Het arrangement Klimaatverandering - h45 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Dit thema valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor Aardrijkskunde voor HAVO leerjaar 4 & 5. In het domein "Aarde" wordt het thema "Klimaatverandering" besproken. Het behandelt hoe we kunnen vaststellen dat het klimaat aan het veranderen is. Bijvoorbeeld, het KNMI doet dagelijks metingen van het weer, en over langere periodes kunnen deze metingen worden gebruikt om veranderingen in het klimaat te observeren. Om te onderzoeken hoe het klimaat vroeger was, maken wetenschappers gebruik van ijskernen die luchtbellen bevatten. De hoeveelheid broeikasgassen in deze luchtbellen kan worden gemeten, wat inzicht geeft in het vroegere klimaat. De mens draagt bij aan de versterking van de klimaatopwarming door de uitstoot van broeikasgassen. Echter, het klimaat verandert ook op natuurlijke wijze. De stand van de aarde ten opzichte van de zon kan veranderen, wat invloed heeft op de hoeveelheid zonlicht die de aarde bereikt en daarmee op de opwarming van de aarde.
Dit thema valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor Aardrijkskunde voor HAVO leerjaar 4 & 5. In het domein "Aarde" wordt het thema "Klimaatverandering" besproken. Het behandelt hoe we kunnen vaststellen dat het klimaat aan het veranderen is. Bijvoorbeeld, het KNMI doet dagelijks metingen van het weer, en over langere periodes kunnen deze metingen worden gebruikt om veranderingen in het klimaat te observeren. Om te onderzoeken hoe het klimaat vroeger was, maken wetenschappers gebruik van ijskernen die luchtbellen bevatten. De hoeveelheid broeikasgassen in deze luchtbellen kan worden gemeten, wat inzicht geeft in het vroegere klimaat. De mens draagt bij aan de versterking van de klimaatopwarming door de uitstoot van broeikasgassen. Echter, het klimaat verandert ook op natuurlijke wijze. De stand van de aarde ten opzichte van de zon kan veranderen, wat invloed heeft op de hoeveelheid zonlicht die de aarde bereikt en daarmee op de opwarming van de aarde.
Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten
terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI
koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI
koppeling aan te gaan.
Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.
Arrangement
Oefeningen en toetsen
Klimaatverandering
Veranderen de klimaten?
Klimaatverandering
Klimaatverandering
Klimaatverandering
Natuurlijke oorzaken
Andere natuurlijke oorzaken
Samenstelling van de atmosfeer
Opwarming Aarde
Klimaatverandering
IMSCC package
Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.
Oefeningen en toetsen van dit arrangement kun je ook downloaden als QTI. Dit bestaat uit een ZIP bestand dat
alle
informatie bevat over de specifieke oefening of toets; volgorde van de vragen, afbeeldingen, te behalen
punten,
etc. Omgevingen met een QTI player kunnen QTI afspelen.
Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en
het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op
onze Developers Wiki.
Klimaatverandering is een hot item en veel in het nieuws. En dan vooral de vraag of en in hoeverre de mens door zijn handelen bijdraagt aan klimaatverandering.
Activiteiten
Bestudeer de Kennisbank.
In de nacht naar 2 juni 2016 viel er in delen van Nederland uitzonderlijk veel regen. Dat was de tweede keer in korte tijd, want drie dagen eerder was dat ook al het geval. Toen viel in Brabant op enkele plaatsen ruim 100 millimeter.
Op deze pagina vind je examenvragen van ExamenKracht van vorige jaren.
Intro
Video’s:
