Stenen zijn er in vele soorten: donkergekleurd of lichtgekleurd, effen of met spikkels en vlekken of strepen, poreus of massief. Sommige stenen voelen zwaar aan als je ze optilt en andere voelen juist licht aan.
Hobbyisten verzamelen stenen omdat ze die mooi vinden en van al de verschillende soorten een voorbeeld willen hebben. Ze worden bestudeerd door wetenschappers. Waarom zijn de stenen zoals ze zijn? Of beter: hoe zijn ze zo geworden?
Elke steen heeft zijn eigen verhaal te vertellen. Materiaal, ligging, transport, allemaal factoren die van invloed zijn geweest op de eigenschappen van gesteente. Al deze verhalen maken deel uit van één groot verhaal; dat van de gesteentekringloop op aarde, het onderwerp van deze opdracht.
Wat ga je leren?
Hoofdvraag
Hoe kun je in een diagram laten zien dat de gesteenten, waaruit de aardkorst is opgebouwd, zich in een kringloop bevinden?
Deelvragen
Welke soorten gesteente bevat de aardkorst?
Hoe veranderen de eigenschappen van gesteenten?
Welke kleinere kringlopen zijn er te onderscheiden binnen de grote gesteentekringloop?
Welke krachten houden de gesteentekringloop gaande?
Begrippen
Gesteentekringloop
Stollings-/dieptegesteenten:
graniet
basalt
Metamorfe gesteenten:
marmer
leisteen
Sedimentgesteenten:
zand(steen)
kalksteen
schalie
steenkool
Verwering
Erosie
Sedimentatie
Wat ga je doen?
Activiteiten
Aan de slag
Stap 1
Je leert over het ontstaan van stollingsgesteente en bekijkt een video over magmastromen vanuit de aardkorst. Ook lees je teksten over basalt en graniet.
Stap 2
Je leert over het ontstaan van sedimentgesteenten en wat verwering en erosie is. Je bekijkt er video's over en beantwoordt vragen.
Stap 3
Er zijn ook gesteenten die een verandering ondergaan door toenemende temperatuur en druk. Je bekijkt een schema en een video en beantwoordt vragen.
Afronding
Samenvattend
Je maakt omschrijvingen bij de begrippen van deze opdracht. Je vergelijkt ze met een klasgenoot.
Eindopdracht A
Maak de eindtoets.
Eindopdracht B
Je beeldt een gesteentekringloop uit in de vorm van een stroomdiagram.
Examenvragen
Oefen de eindexamenvragen.
Terugkijken
Kijk terug op de opdracht.
Tijd
Voor deze opdracht staat een belasting van ongeveer 3 SLU.
Aan de slag
Stap 1 - Gesteenten uit de diepte
vloeibare magma
Bewegende aardkorst
De aardkorst bestaat uit vaste gesteenten. Daaronder bevindt zich de mantel die uit gesmolten gesteente bestaat, het dikke, vloeibare magma (zie de afbeelding).
Bekijk de video.
Zoek op in de Grote Bosatlas of Alcarta een kaart met de dwarsdoorsnede langs de evenaar, bijvoorbeeld:
Grote Bosatlas: kaart De Aarde - Geologie, Dwarsdoorsnede van de evenaar.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Het zijn de convectiestromen in de aardmantel die de beweging van de aardplaten veroorzaken. De bovenstaande video laat mooi zien dat smeltende aardschollen op hun beurt vulkanische uitbarstingen teweegbrengen.
Vulkanisme ontstaat ook ver verwijderd van enige plaatgrens. Als opstijgende convectiestromen van magma tegen de onderkant van de aardkorst drukken, kunnen door deze druk barsten in de aardkorst ontstaan waar magma naar het aardoppervlak kan doordringen. Het zijn de zogenaamde hotspots.
Gestold magma
Kijk naar deze video. igneous – door stolling ontstaan
metamorphic – van gedaante veranderend
Als magma stolt, ontstaat stollingsgesteente. Daarin zijn twee soorten te onderscheiden: basalt en graniet.
Hoe dat in zijn werk gaat en hoe je die twee soorten uit elkaar kunt houden, lees je in de volgende webteksten (van beide alleen de eerste twee paragrafen):
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Het graniet blijft in de aardkorst zitten, net als een deel van het basalt.
Dit basalt verdwijnt door subductie in de mantel, samen met de plaat waar het in zit. Dan smelt het tot magma en wordt het opgenomen in convectiestromen in de mantel. Een deel ervan komt weer in de aardkorst terecht, zoals beschreven in deze stap.
Stap 2 - Sedimentgesteenten
Kijk naar deze afbeelding van een doorsnede.
Zoek in de Bosatlas of Alcarta de kaart Aarde - Geologie, Platentektoniek. Beantwoord de volgende vragen.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
In deze gebergten zit onder meer basalt dat niet weer onder de aardkorst is verdwenen. En ook graniet. Deze en andere gesteenten komen aan het oppervlak en staan dan bloot aan verwering en erosie, twee krachten die van buitenaf op het aardoppervlak inwerken en materiaal losmaken van de berghellingen.
Ook hellingen van vulkanen op land staan bloot aan verwering en erosie, twee processen waarbij gesteente kapot wordt gemaakt.
Bij verwering gebeurt dat onder invloed van het weer. Bij erosie worden stukjes gesteente over kortere of langere afstand door wind, ijs of water in rivieren verplaatst, waardoor er slijtage plaatsvindt. Rivieren, wind en ijs brengen een deel van het meegevoerde materiaal naar zee en dat deel wordt afgezet op de zeebodem. Het overige materiaal dat van gebergten en vulkanen afkomt wordt op land afgezet.
Het afzetten van materiaal op de zeebodem of op land heet sedimentatie. Dat is de derde kracht die op het aardoppervlak inwerkt. De materialen die zich op die manier op een plek ophopen noemt men sedimenten.
De rest van de sedimenten verandert in sedimentgesteenten. Hoe dat gaat, wordt uitgelegd in de volgende video.
Bekijk deze video: van begin tot 0.38 min. “Dat zijn fossielen.”
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Sedimentlagen zitten soms diep onder de aardkorst en er komen steeds meer andere gesteenten bovenop te liggen. Wat er dan gebeurt met die sedimentgesteenten ga je in Stap 3 zien.
Stap 3 - Gesteenten die veranderen
Gesteenten die een verandering ondergaan
Leisteen
Marmer dat bij Carrara in Italië wordt gewonnen, wordt vaak gebruikt voor beeldhouwkunst.
Wat gebeurt er als kalksteen en schalie in de aardkorst blijven zitten en bedekt raken onder een steeds dikkere laag van andere gesteenten?
Zie het schema hieronder.
Oorspronkelijk sediment
Gesteente
Licht metamorf gesteente
Metamorf gesteente
Klei
►
Schalie
►
Phyliet/Schist
►
Metamorfe gesteenten
(voorbeeld: gneis)
Zand
►
Zandsteen
►
Kwartsiet
►
Kalk
►
Kalksteen
►
Marmer
►
► Toenemende temperatuur en druk
Kijk ook naar het volgende fragment uit de video: tot 8.01 min. “. . . dus verandering."
Oefening: Gesteenten die een verandering ondergaan
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Jullie hebben gezien welke soorten gesteenten er zijn, hoe je ze kunt herkennen en hoe ze zijn ontstaan. Jullie hebben ook gezien dat alle gesteenten een kringloop doorlopen met daarbinnen enkele kleinere kringlopen. Die grote en die kleinere kringlopen gaan jullie uitbeelden door hiervan een stroomdiagram te maken in de klas.
Heeft jullie school een verzameling stenen, dan kunnen die voor het maken van het diagram worden gebruikt. Heeft jullie school dat niet, dan print de docent van elke steensoort die in deze les is genoemd, een afbeelding uit.
Die afbeeldingen gebruiken jullie om het diagram te maken. Hoe je een diagram maakt, kun je zien in de Gereedschapskist.
Tussen de stenen of afbeeldingen maken jullie pijlen om de steensoorten met elkaar te verbinden. Geef bij elke pijl aan op welke manier gesteenten uit de ene soort veranderen in gesteenten van een andere soort.
Beoordeling
Als jullie hiermee klaar zijn, beoordeelt jullie docent het diagram op de beoordelingscriteria van de Gereedschapskist. Ook wordt gelet op de volgende punten:
Heeft elke gesteentesoort de juiste plaats gekregen in het kringloopdiagram?
Is steeds correct aangegeven op welke wijze de ene soort gesteente uit de andere ontstaat?
Hebben jullie de gesteentes de correcte naam gegeven?
Een diagram is een goede manier om informatie op een overzichtelijke manier weer te geven.
Examenvragen
Op deze pagina vind je examenvragen van ExamenKracht van vorige jaren.
De vragen sluiten zo goed mogelijk aan bij de opdracht die je net hebt afgerond.
Maak bij het beantwoorden ook gebruik van dat wat je al eerder geleerd hebt. Als je de vraag niet kunt beantwoorden, probeer het dan later opnieuw. Nadat je een vraag beantwoord hebt, kun je deze zelf nakijken en je score aangeven.
Meer oefenen?
Wil je met nog meer examenvragen oefenen?
Als je school deelneemt aan VO-content kun je verder oefenen door in te loggen op ExamenKracht (www.examenkracht.nl).
Terugkijken
Intro
Lees de Introductie van de opdracht nog eens door.
Vond je de uitleg over gesteente duidelijk?
Kan ik wat ik moet kunnen?
Lees de hoofdvraag en deelvragen nog eens door.
Kun je omschrijven wat wordt bedoeld met een gesteentekringloop?
Hoe ging het?
Tijd
Voor deze opdracht staat ongeveer 3 SLU.
Heb je de opdracht op tijd kunnen afronden?
Inhoud
In de opdracht vergelijk je allerlei gesteenten en het ontstaan ervan.
Wist je hier al iets van of was het nieuw voor je? Wat viel je op?
Eindopdrachten
Heb je de eindtoets gemaakt en was je tevreden over je score?
Is het je gelukt om een gesteentekringloop te maken van een bepaalde steensoort?
Vond je het leuk om te doen?
Examenvragen
Heb je geoefend met de examenvragen? Ging het goed?
Het arrangement Stenen vertellen ons hun verhaal - h45 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Dit thema valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor Aardrijkskunde voor HAVO leerjaar 4 & 5. In het domein "Aarde" wordt het thema ''Stenen vertellen ons hun verhaal" besproken. Als eerste wordt uitgelegd waar de aardkorst uit bestaat, namelijk vast gesteente met daaronder gesmolten gesteente, magma. Vervolgens wordt er ingegaan op sedimentgesteente en het proces van verwering, erosie en sedimentatie. Ten slotte wordt uitgelegd hoe gesteentes kunnen veranderen in andere soorten gesteente door processen als druk, temperatuur, smelten en het proces van erosie, sedimentatie en verwering. In dit verband worden verschillende gesteenten besproken, waaronder klei, zand, kalk, schalie, zandsteen, schist, kwartsiet en marmer.
Dit thema valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor Aardrijkskunde voor HAVO leerjaar 4 & 5. In het domein "Aarde" wordt het thema ''Stenen vertellen ons hun verhaal" besproken. Als eerste wordt uitgelegd waar de aardkorst uit bestaat, namelijk vast gesteente met daaronder gesmolten gesteente, magma. Vervolgens wordt er ingegaan op sedimentgesteente en het proces van verwering, erosie en sedimentatie. Ten slotte wordt uitgelegd hoe gesteentes kunnen veranderen in andere soorten gesteente door processen als druk, temperatuur, smelten en het proces van erosie, sedimentatie en verwering. In dit verband worden verschillende gesteenten besproken, waaronder klei, zand, kalk, schalie, zandsteen, schist, kwartsiet en marmer.
Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten
terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI
koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI
koppeling aan te gaan.
Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.
Arrangement
Oefeningen en toetsen
Bewegende aardkorst
Gestold magma
Sedimentgesteenten
Sedimentgesteenten
Gesteenten die een verandering ondergaan
Stenen vertellen ons hun verhaal
IMSCC package
Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.
Oefeningen en toetsen van dit arrangement kun je ook downloaden als QTI. Dit bestaat uit een ZIP bestand dat
alle
informatie bevat over de specifieke oefening of toets; volgorde van de vragen, afbeeldingen, te behalen
punten,
etc. Omgevingen met een QTI player kunnen QTI afspelen.
Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en
het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op
onze Developers Wiki.
Stenen zijn er in vele soorten: donkergekleurd of lichtgekleurd, effen of met spikkels en vlekken of strepen, poreus of massief. Sommige stenen voelen zwaar aan als je ze optilt en andere voelen juist licht aan.
Activiteiten
Jullie hebben gezien welke soorten gesteenten er zijn, hoe je ze kunt herkennen en hoe ze zijn ontstaan. Jullie hebben ook gezien dat alle gesteenten een kringloop doorlopen met daarbinnen enkele kleinere kringlopen. Die grote en die kleinere kringlopen gaan jullie uitbeelden door hiervan een stroomdiagram te maken in de klas.
Intro
