Kankerinstituut
Intro
De snelheid waarmee cellen zich delen, is nauwkeurig aangepast aan de behoefte van het organisme.
De celdeling staat onder controle van genen die de celgroei regelen.
Deze groeiregelgenen worden alleen ‘ingeschakeld’ als de cel daarvoor van buitenaf de opdracht krijgt.
Wanneer er regelgenen beschadigd zijn, kan de cel zich onbeperkt gaan delen.
Zo kan een tumor en zelfs kanker ontstaan.
Helaas krijgen heel veel mensen kanker: 1 op de 3 volwassen mensen krijgt vroeg of laat kanker.
Meestal krijgen ze dat later in hun leven: bijna 7 op de 10 volwassen kankerpatiënten is ouder dan 60 jaar.
Hoe ontstaat kanker en hoe is de kans op genezing te vergroten?
Of is de kans op kanker te verkleinen?
Aan het einde van deze module maak je een stripverhaal om jongeren te wijzen op de gevaren van
- uv-straling en het ontwikkelen van huidkanker of
- het HPV-virus en het ontwikkelen van baarmoederhalskanker
Vooraf
Doelen-Concepten
Aan het eind van deze module
Ken je:
- Enkele oorzaken en risicofactoren bij het ontstaan van kanker
Kun je:
- Uitleggen hoe kanker ontstaat
- Uitleggen welke behandelingen bij kanker worden gebruikt
Deelconcepten
Stamcellen, chromosoom, mutagene stof, mutagene straling, puntmutatie, chromosoommutatie (genoommutatie).
Kennisbank
KB: Kanker en biotechnologie
KB: Prenatale diagnostiek
KB: Genmutatie
Werkwijze
De module 'Kankerinstituut' bestaat uit een groot aantal opdrachten.
Op bijgaand werkplan kun je invullen welke opdrachten je gedaan hebt.
Zo houd je goed overzicht.
Download hier het Werkplan 'Kankerinstituut' .
Werkvorm
Individueel, in duo’s of groepjes.
Stap 5 en 6 zijn keuzeopdrachten, overleg hierover met je docent.
Stap 7 is de eindopdracht, je werkt hierbij in twee- of drietallen.
Houd de vorderingen van de module bij op je werkplan.
Benodigdheden
Tijd
Voor deze module heb je ongeveer 7 slu nodig.
Verwerking
Stap1
Wat is kanker?
Bekijk het filmpje:
Wat zijn de kenmerken van kwaadaardige kanker?
Welke oorzaken kunnen tot kanker leiden?
Wissel de antwoorden uit met een klasgenoot.
Bestudeer uit de Kennisbank:
KB: Kanker en biotechnologie
KB: Genmutatie
Opdracht 1 Kanker
- Welke vormen van kanker ken je? Noteer minstens drie vormen.
- Noteer ten minste drie verschillen tussen een goedaardig en een kwaadaardig gezwel.
- Wat wordt bedoeld met metastase?
- Losgeslagen kankercellen vestigen zich vaak in het eerste haarvatennet dat ze tegenkomen.
Bekijk een schema van de bloedsomloop en leg uit waardoor borstkankercellen zich vaak uitzaaien naar de long en darmkankercellen naar de lever.
Bespreek je antwoorden met een klasgenoot.
Opdracht 2 Wat veroorzaakt kanker?
In het lichaam vinden miljoenen celdelingen per dag plaats.
Daar kan soms wel iets misgaan: een mutatie.
Of iemand kanker krijgt hangt af van de leefstijl en de omgeving waarin je leeft, erfelijke aanleg en toeval.
Maak een overzichtje van de risicofactoren die in het filmpje zijn genoemd.
Bij een aantal opeenvolgende mutaties in één cel kan kanker ontstaan.
Deze mutaties zitten alleen in de beschadigde lichaamscellen. Ze zitten niet in de geslachtscellen.
Daarom worden ze niet doorgegeven aan een volgende generatie. Dergelijke mutaties in genen zijn dus niet erfelijk.
Een mutatie kan ook plaatsvinden in een geslachtscel. Wanneer een gemuteerde eicel samensmelt met een zaadcel (of andersom) tijdens de bevruchting, zal in alle lichaamscellen van het embryo een mutatie te vinden zijn die de gevoeligheid voor kanker verhoogt.
Zo iemand heeft een erfelijke aanleg voor kanker en een verhoogd risico op het ontstaan van kanker.
Een dergelijke mutatie kan dan weer worden doorgegeven aan de volgende generatie.
Virussen
Virussen kunnen ook zorgen voor mutaties van cellen en daardoor kanker veroorzaken. Het humaan papillomavirus (HPV) veroorzaakt baarmoederhalskanker. HPV wordt overgedragen door contact tussen de slijmvliezen van de penis, vagina of anus. Het virus kan ook op de onderbuik en billen zitten en tijdens het vrijen via de huid, vingers of mond worden overgedragen. Een condoom beschermt om HPV te voorkomen niet voldoende. Besmetting met hepatitis B-virus (HBV) of hepatitis C-virus HCV) gaat gepaard met een sterk verhoogd risico op leverkanker.
Toelichting van de begrippen uit de afbeelding.
Chemische stof:
Stoffen zoals benzeen en asbest zijn mutageen.
|
Genfouten:
Deze kunnen van ouders op kinderen worden overgedragen en op een bepaalde leeftijd voor problemen zorgen. |
Straling:
Röntgenstraling en radioactieve straling zijn mutaties. |
Reparatie:
Veel fouten worden door de cel zelf gerepareerd. |
Virus:
Sommige virussen kunnen DNA beschadigen.
|
Celdood:
Veel cellen waarin mutatie plaatsvindt, gaan vanzelf dood of stoppen met de celcyclus. |
Gevaarlijke stoffen binnen de cel:
Deze kunnen per ongeluk ontstaan.
|
Mutatie:
De nakomelingen van de stamcel bevatten een beschadiging in hun DNA: een mutatie. |
Opdracht 3 Cijfers over kanker
Ga naar www.cijfersoverkanker.nl
Deze website is bedoeld voor oncologen en bevat alle cijfers die bekend zijn over het voorkomen, de kans op genezing en sterfte van kankerpatiënten.
Beantwoord de volgende drie vragen:
- Wat kun je zeggen over het voorkomen (incidentie) van alle tumoren in Nederland in de afgelopen 10 jaar?
Print de lijngrafiek uit. Welke conclusie kun je trekken?
- Onderzoek de kans op overleving van kankerpatiënten tot 10 jaar na de diagnose ‘kanker’?
Print de grafiek uit. Welke belangrijke conclusie kun je hieruit trekken?
- Geef hiervoor een verklaring.
Stap2
Behandelingen tegen kanker
Bestudeer:
KB: Therapieën
Chirurgie
De oudste en nog steeds meest gebruikte therapie is het wegsnijden van de tumor.
Als er geen kankercellen achterblijven in het lichaam, is de patiënt genezen.
Bestraling
Bekijk de filmpjes:
Als chirurgie niet of niet volledig mogelijk is, gebruikt men röntgen of gammastralen.
Deze richten zoveel schade aan in de tumoren dat ze doodgaan.
Het is natuurlijk wel noodzaak dan zo weinig mogelijk gezonde cellen worden aangetast.
Chemotherapie
Bekijk het filmpje:
Metastasen (uitzaaiingen) kunnen alleen behandeld worden met chemotherapie.
Hierbij worden middelen ingezet die celdeling onmogelijk maken.
Ook gezonde cellen hebben te lijden van deze stoffen.
Dit is vooral te merken in delende weefsels, zoals bloedvormend beenmerg en haarvormende cellen.
Onderzoek voor twee soorten kanker de mogelijke behandelingen en bijwerkingen.
Maak hiervan een duidelijk overzicht en wissel de resultaten uit in de klas.
Download hier het werkblad Behandelingen .
- Welke therapieën/behandelingen kom je tegen behalve chirurgie,
chemotherapie en bestraling? Onderzoek hoe deze therapieën/
behandelingen in zijn werk gaan en omschrijf dit op het werkblad.
- Welke therapieën/behandelingen hoor je van je klasgenoten?
Vul de namen en de werkwijze aan op jouw lijst.
Stap3
Kanker voorkomen?
Werkblad: Eigenwijzer: Kanker voorkomen
Opdracht 1
- Kun je kanker voorkomen? Leg je antwoord uit!
- Welke maatregelen kun je zelf treffen om de kans op kanker te verkleinen?
Denk aan de al eerder genoemde risicofactoren. Noem er drie.
Zet ze in een volgorde waarvan jij denkt dat je er rekening mee zou kunnen en willen houden.
Vergelijk je lijstje met dat van je buurman/vrouw. Hoe zou je elkaar kunnen helpen om daadwerkelijk iets met het lijstje serieus te doen?
Voor meer informatie: preventie.kwfkankerbestrijding.nl
Om baarmoederhalskanker te voorkomen kunnen meisjes zich laten inenten tegen de gevolgen van het HPV-virus.
Deze inenting is sinds 2009 opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma.
Sindsdien krijgen alle meisjes die 13 jaar oud worden een uitnodiging voor de vaccinatie tegen baarmoederhalskanker.
Stap4
Kanker als ouderdomsziekte
Kanker ontstaat door het optreden van genmutaties tijdens de celdelingen.
Gelukkig leiden niet alle mutaties tot kanker. Reparatiegenen zijn genen die normaal gesproken mutaties repareren die zijn ontstaan bij de mitose (normale celdeling).
Fouten in het DNA kunnen ook door speciale eiwitten worden opgespoord.
De genen die voor zulke eiwitten coderen noem je reparatiegenen.
In veel gevallen worden op die manier schadelijke mutaties weggewerkt.
Het lijkt erop dat reparatiegenen minder goed werken wanneer mensen (en dus hun cellen) ouder worden.
Bronnen:
Ouderen en kanker - www.kanker.nl
Ouderen en kanker - www.gerionne.nl
Comorbiditeit - www.gerionne.nl
Beantwoord de volgende twee vragen.
- Wat is de reden dat kanker relatief veel bij ouderen voorkomt?
- Wat wordt verstaan onder comorbiditeit?
Bespreek de antwoorden met een klasgenoot.
Sterfgevallen door kanker
In stap 1 heb je gezien dat de kans om te overleven met kanker steeds groter wordt.
Beantwoord de volgende vraag.
- Wat is dan de reden dat de lijn in de grafiek omhoog loopt en dus het aantal sterfgevallen door kanker toeneemt?
Bespreek de antwoorden met een klasgenoot.
Stap5
Borstkanker
Bron: Vlaamse Liga tegen Kanker
In Nederland wordt per jaar bij ongeveer 12.500 vrouwen en bij 80 tot 100 mannen borstkanker vastgesteld.
Het is de meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen: in Nederland krijgt 1 op de 8 vrouwen in haar leven te maken met borstkanker. Voor het dertigste jaar is borstkanker zeldzaam.
Daarna komt de ziekte steeds meer voor en bereikt een piek in de leeftijdscategorie tussen de 50-70 jaar.
Bij slechts 5 - 8% van alle vrouwen/mannen met borstkanker is er sprake van erfelijkheid.
Door de enorme invloed van borstkanker is het van belang om hiernaar goed onderzoek te blijven doen.
Er zijn nu twee genen bekend die een belangrijke rol spelen in families met erfelijke borst- en eierstokkanker: BRCA1 en BRCA2.
BRCA is een afkorting van het Engelse woord breast cancer.
Opdracht in tweetallen
- Wat houdt een bevolkingonderzoek in? Wie worden wanneer opgeroepen voor het bevolkingsonderzoek?
- Welke ziekteverschijnselen horen bij borstkanker?
- Wat is een mammografie? En wat kun je hiermee zien?
- Wat is een punctie? Wat ziet een laborant wanneer kanker wordt aangetoond?
- Wat is de relatie met eierstokkanker?
- Wat houdt een preventieve operatie in bij de aanwezigheid van
het BRCA-gen?
- Wat is het verschil tussen familiair en erfelijke borstkanker?
- In welke gevallen kan erfelijkheidsonderzoek plaatsvinden?
- Zou jij erfelijkheidsonderzoek laten uitvoeren? Zo ja, wanneer? Zo nee, leg uit.
Bronnen:
Artikelen:
Borstkanker, erfelijke - www.erfelijkheid.nl
www.brca.nl/
Je kunt zelf ook je borsten onderzoeken op knobbeltjes.
Maar let op: wanneer je een knobbeltje voelt wil dit niet betekenen dat je kanker hebt!
Bekijk de KWF badkamerkaart .
Stap6
Stamceltherapie bij leukemie
Bekijk de volgende filmpjes:
Welke stamcellen worden er gebruikt bij deze vormen van stamceltherapie?
Opdracht
- Ga na wat leukemie inhoudt. Waar bevindt zich de kanker en in welke vormen komt het voor?
- Hoeveel mensen lijden aan leukemie en wat is de overlevingskans na de diagnose?
Gebruik hierbij informatie die je kunt opvragen bij www.cijfersoverkanker.nl
- Welke behandelingen zijn mogelijk?
- Hoe gaat stamceltherapie in zijn werk?
- Wat zijn de bijwerkingen van de therapie?
Bronnen:
Artikel: Allogene stamceltransplantatie - www.lumc.nl
Bekijk de volgende filmpjes:
Stap7
UV-straling en HPV-virus
Je gaat beginnen aan de afronding. Maak (in twee- of drietallen) een stripverhaal om jongeren te wijzen op de gevaren van
- uv-straling en het ontwikkelen van huidkanker
- het HPV-virus en het ontwikkelen van baarmoederhalskanker
Bronnen:
Het stripverhaal is bedoeld voor jongeren tussen de 12 en 16 jaar.
Laat in het verhaal de oorzaken/risicofactoren, mogelijke gevolgen/gevaren en voorzorgsmaatregelen aan de orde komen.
Gebruik in ieder geval 4 afbeeldingen en maximaal 8. Plaats er zo nodig duidelijke teksten erbij.
Kijk bij de beoordelingscriteria of je eindproduct daaraan voldoet.
Laat het eindproduct beoordelen door je docent.
Antwoorden Verwerking
Stap 1
Opdracht 2 Wat veroorzaakt kanker?
Roken (30%) en voedingsgewoonten (30%, zoals vet, zout, alcohol), straling (zon, radioactiviteit), luchtvervuiling, oplosmiddelen, asbest en bestrijdingsmiddelen zijn mogelijke veroorzakers.
Opdracht 3 Cijfers over kanker
- In de loop van 10 jaar steeds meer diagnoses van kanker.
- De kans om te overleven na de diagnose ‘kanker’ is de afgelopen 10 jaar toe genomen.
- Toegenomen kennis over ontstaan en dus preventiemaatregelen en genezing van kanker.
Stap 6
Stamceltherapie bij leukemie
Allogeen stamcel van donor.
Autoloog lichaamseigen stamcel.
