Geschiedenis Tijdvak 09 03 - De Duitse bezetting en de jodenvervolging

Inleiding - De Duitse bezetting en de jodenvervolging

Nederland was in 1940 al een eeuw lang een neutraal land, een land dat geen partij koos als er oorlog was. In 1940 schond Hitler de neutraliteit van Nederland. Dat was het gevolg van het aanvalsplan van Hitler tegen Frankrijk.

Op 10 mei 1940 trokken Duitse troepen de Nederlandse grens over. Binnen 5 dagen was Nederland veroverd en had het 5 lange bezettingsjaren voor de boeg. Veel Nederlanders hadden het zwaar te verduren tijdens de Duitse bezetting. Voor de Joodse Nederlanders was de Duitse bezetting een ramp. Van de 140.000 Joden in Nederland werden er ruim 100.000 vermoord in vernietigingskampen.

De Duitse bezetting 1940-1945 - 1

Oorlogsdagen in mei 1940
Op 10 mei 1940 vielen Duitse troepen Nederland binnen. De aanval was onderdeel van een militair plan van Hitler om Frankrijk snel en doeltreffend vanuit het noorden aan te vallen.

Doel van het Duitse leger was:

  • een snelle uitschakeling van het Nederlandse leger en
  • arrestatie van de koningin, de regering en de legerleiding.

Omdat het verzet tegen de Duitse aanval taaier was dan verwacht, had de Koninklijke familie en regering voldoende tijd om te vluchten naar Groot-Brittannië en had Nederland een regering en koningshuis in ballingschap.

Blitzkrieg
Een snelle aanval, ook wel Blitzkrieg genoemd, zou de Franse en Britse troepen nauwelijks kans bieden zich in te graven zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog.​

Bombardement Rotterdam
Het Nederlandse leger bood fel verzet bij strategische plekken zoals de Afsluitdijk, de Moerdijkbruggen en de Grebbelinie. Omdat de snelle verovering van Nederland stokte, koos Hitler een andere strategie.

In de middag van 14 mei 1940 werd de eeuwenoude historische binnenstad van Rotterdam compleet vernietigd door zware bombardementen. De capitulatie van het Nederlandse leger volgde daarna snel.

De Duitse bezetting 1940-1945 - 2

Fase 1: Gematigde fase Duitse bezetting
10 mei 1940 - februari 1941

Na vijf oorlogsdagen in mei 1940 waren de oorlogshandelingen in Nederland voorbij. Een klein deel van het Duitse leger bezette Nederland. Het Nederlandse volk werd door Hitler gezien als een 'Brudervolk', sterk verwant aan het Duitse volk.

Daarom kreeg het land in plaats van een militair bestuur een burgerlijk bestuur onder leiding van de Oostenrijkse SS'er Seyss Inquart.

Doel was om steun te winnen van het Nederlandse volk voor de nationaalsocialistische zaak. Propaganda was daarbij een belangrijk middel.

Fase 2: Duitse repressie, opkomst verzet en dwangarbeid
Februari 1941 - najaar 1944

Al aan het eind van het jaar 1940 lieten de Duitse machthebbers hun gematigde houding varen. De meerderheid van het Nederlandse volk liep niet warm voor de nationaalsocialistische zaak. De dwang en beperkingen namen toe en anti-Joodse maatregelen volgden elkaar snel op.
Politieke partijen behalve de NSB werden verboden, burgemeesters, de leiding van vakbonden, scholen en omroeporganisaties maakten gedwongen plaats voor nationaalsocialisten of NSB'ers. De verhouding tussen de Duitse bezetters en de bevolking verslechterde. Nederland stond vanaf 1941 steeds meer in dienst van de oorlogvoering van Duitsland.

Fase 3: Ontregeling en hongersnood
najaar 1944 - mei 1945

Na de invasie van geallieerde troepen in Normandië op 6 juni 1944 (D-day) was de bevrijding van Nederland nabij. De zuidelijke provincies onder de grote rivieren werden in september 1944 bevrijd. Boven de grote rivieren kwamen de zwaarste maanden uit de oorlog. Veel mannen werden in het najaar van 1944 bij razzia's opgepakt en naar Duitsland gedeporteerd om als dwangarbeider te werken. Het transportsysteem dat in de winter van 1944 door de Duitsers volledig stil was gelegd, zorgde voor een dramatisch gebrek aan voedsel in het westen van het land.
Zo'n 20.000 mensen in de grote steden vonden de hongerdood in de hongerwinter. De maatschappij was in de laatste winter van de oorlog totaal ontregeld. De in het nauw gedreven Duitsers reageerden op vergrijpen en verzetsdaden met veel geweld en represailles. Uiteindelijk was Nederland op 5 mei 1945 in zijn geheel bevrijd.

De Duitse bezetting 1940-1945 - 3

Dagelijks leven
Na de overgave op 15 mei 1940 keerde het 'gewone' leven weer terug. Het merendeel van de Nederlanders probeerde 'onzichtbaar' de oorlogsjaren door te komen.

Vanaf 1944 werd het steeds moeilijker om de moeilijkheden te negeren. De maatschappij raakte steeds verder ontregeld en er was schaarste aan producten en levensmiddelen. Om in het levensonderhoud te voorzien werden er voedingsmiddelenbonnen uitgegeven.

De behoefte om in verzet te komen, werd sterker. Dat was een reactie op de steeds hardere aanpak door het Duitse bestuur en een reactie op de openlijke vervolging van de Joden.

Verzet
Verzet was er in allerlei vormen. Een klein percentage van de bevolking nam actief deel aan gewelddadig verzet tegen het Duitse leger. Op dit soort verzet reageerden de Duitsers met harde represailles en executies van onschuldige burgers.
Verzet zonder gebruik van geweld ging bijvoorbeeld om hulp aan onderduikers of neergeschoten geallieerde piloten.

Het passief verzet in Nederland was veel groter. Stiekem werd geluisterd naar verborgen radiotoestellen.
Radio Oranje verzorgde vanuit Engeland dagelijks uitzendingen om de mensen in bezet Nederland te steunen.

Dwangarbeid
Vanaf 1942 organiseerde Duitsland gedwongen tewerkstelling in de Duitse oorlogsindustrie. Miljoenen volwassen mannen uit de bezette gebieden werden gedwongen in Duitsland te werken in werkkampen en fabrieken.
In de werkkampen was de sterfte door geweld, ziekte, uitputting en ondervoeding groot. Ongeveer een half miljoen Nederlandse mannen werd naar Duitsland weggevoerd. Ongeveer 30.000 van hen overleefden de oorlog niet.

Bevrijding
Het zuidelijk deel van Nederland beneden de grote rivieren werd in de herfst van 1944 bevrijd. Een poging om in september 1944 de grote rivieren over te steken, eindigde in een voorlopige nederlaag van de geallieerden tijdens de slag om Arnhem.

De rest van Nederland werd uiteindelijk in het voorjaar van 1945 bevrijd. De Duitse tegenstand die de overwegend Amerikaanse, Britse en Canadese troepen ondervonden, wisselde sterk. In sommige delen van het land werd hevig gevochten met fanatieke SS-eenheden. In andere delen was de weerstand beperkt.

Het begin van de oorlog (4 mei 1940) en het einde van de oorlog (5 mei 1945) worden nog jaarlijks herdacht.

Jodenvervolging

Vanaf het begin van de bezetting hadden joden het zwaar te verduren.
Ze werden ontslagen uit beroepen in de ambtenarij, onderwijs en overheid. 
Ze mochten niet reizen, geen openbare plaatsen zoals bioscopen en parken bezoeken en werden gedwongen in geïsoleerde getto's te leven.

In mei 1942 werd door de Duitsers de Jodenster ingevoerd. Joden moesten de opvallende ster verplicht op hun kleding dragen.

In de zomer van 1942 werden de eerste Joden naar doorvoerkamp Westerbork gebracht. Vanuit dat kamp gingen Nederlandse Joden naar vernietigingskampen in Duitsland en Polen.
Het merendeel van de Nederlandse joden, ruim honderdduizend, werden daar vermoord.

 

 

Anne Frank

Anne Frank (1929-1945)
Anne Frank was de dochter van een Duits-Joodse familie die in 1933 voor de nazi's naar Amsterdam vluchtte. Tijdens de Duitse bezetting dook de familie Frank onder in het Achterhuis, een verborgen deel van een pand aan de Prinsengracht. Vanaf juli 1942 leefde het gezin Frank met nog een ander gezin een verborgen bestaan.

Anne Frank hield in die jaren een gedetailleerd dagboek bij. Haar dagboek noemde ze Kitty. Aan Kitty schreef Anne over het leven als onderduiker, haar ideeën over de oorlog, haar angsten, haar gevoelens voor haar ouders en voor Peter, een jonge Joodse mede-onderduiker. Maar ook dat ze een beroemd schrijver wilde worden.

Het gezin Frank werd verraden en getransporteerd naar een concentratiekamp. Anne overleed in maart 1945 op vijftienjarige leeftijd aan de doorstane ellende, ondervoeding en ziekte. Haar dagboek, dat in Amsterdam was achtergebleven, werd gevonden. Het werd uitgegeven onder de titel 'Het Achterhuis' en werd een van de beroemdste boeken ter wereld. Het Achterhuis zelf werd verbouwd tot een museum en trekt tot op de dag van vandaag miljoenen bezoekers uit de hele wereld.
Op de website van de Anne Frank-stichting vind je meer informatie.

Collaboratie
NSB
De in 1931 opgerichte NSB (Nationaal Socialistische Beweging) was extreem rechts en streefde naar een autoritaire staat. Tijdens de oorlog was de NSB de enige toegestane partij. De leider, Anton Mussert, had een diepe afkeer van de wijze waarop de parlementaire democratie volgens hem het landsbelang verkwanselde. De aanhang bestond vooral uit mensen uit de middenklasse zoals middenstanders, ambtenaren en kleine boeren.

Nederlandse SS
Ongeveer 25.000 Nederlanders meldden zich bij de SS en vochten mee aan de zijde van de Duitsers.

Lokaal bestuur, onderwijs en ambtenarij
Veel hoge ambtenaren, burgemeesters en mensen in het onderwijs werden tijdens de oorlog vervangen door NSB'ers. Een aantal handelde uit volle overtuiging, of omdat het moeilijk was om de kans op een mooi baantje te laten schieten. Er waren ook burgemeesters en hoge ambtenaren die bewust kozen voor samenwerking met de Duitsers om zo controle te houden op de situatie.

Jodenvervolging
Het persoonsbewijs was een identiteitskaart die alle Nederlanders verplicht bij zich moesten hebben. Deze kaart bleek van belangrijke betekenis bij de jodenvervolging.

Vanaf het begin van de bezetting hadden joden het zwaar te verduren. Ze werden ontslagen uit beroepen in de ambtenarij, onderwijs en overheid, mochten niet reizen, geen openbare plaatsen zoals bioscopen en parken bezoeken en werden gedwongen geïsoleerd in getto's te leven. In mei 1942 werd de Jodenster ingevoerd, die door joden verplicht op de kleding moest worden gedragen.

In de zomer van 1942 werden de eerste Joden naar doorvoerkamp Westerbork gebracht, voorportaal van de inmiddels rap gebouwde vernietigingskampen in Duitsland en Polen. Het merendeel van de Nederlandse joden, ruim honderdduizend, werd op die manier vermoord.

  • Het arrangement Geschiedenis Tijdvak 09 03 - De Duitse bezetting en de jodenvervolging is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    VO-content
    Laatst gewijzigd
    2023-01-10 14:02:58
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    De Kennisbanken bevatten de theorie bij de opdrachten.
    Leerinhoud en doelen
    Geschiedenis;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Trefwoorden
    kennisbank, leerlijn, rearrangeerbare, rearrangeerbare leerlijn

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Meer informatie voor ontwikkelaars

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van