Leerdoelen
In deze opdracht vergelijken jullie de arbeidsmigratie na de Tweede Wereldoorlog in Nederland en Duitsland. Je kijkt daarbij naar de diverse begrippen (buitenlander, gastarbeider, persoon met een migratieachtergrond) die door elkaar worden gebruikt.
Aan het eind van deze opdracht:
Kun je uitleggen waarom Nederland en Duitsland in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw gastarbeiders zijn gaan werven.
Kun je verklaren waarom de gastarbeiders niet – zoals verwacht werd - meer terug naar hun land van herkomst zijn gegaan.
Kun je aangeven in welke periode en waarom gastarbeiders hun gezinnen massaal hebben laten overkomen.
Kun je aangeven dat zowel in Duitsland als in Nederland de bevolking met een migratieachtergrond niet in gelijke mate is verspreid over het land en dat er met name in de grote steden meer mensen met een migratieachtergrond te vinden zijn.
Eindproduct
Als eindproduct van deze opdracht maak je een Duitsland-Nederland-Quiz.
Beoordeling
In het eindproduct laat je zien dat je de leerdoelen hebt behaald.
Werkwijze
Groepsgrootte
Deze les doe je alleen.
Benodigdheden
Een atlas
Tijd
Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig.
Stap 1
Gastarbeiders in Nederland en Duitsland
Na de Tweede Wereldoorlog lag Europa in puin. Veel huizen, fabrieken, bruggen en wegen waren vernield. Al snel werd de wederopbouw volop in gang gezet. Er werd overal gebouwd, er werden nieuwe fabrieken uit de grond gestampt en de infrastructuur werd hersteld. De economie groeide als een tierelier, vooral in Duitsland (waar men sprak over het Wirtschaftswunder, het economisch wonder) maar ook in Nederland.
De werkgelegenheid trok sterk aan en vooral het zware en vuile werk bleef liggen. Er ontstond een tekort aan met name laaggeschoolde arbeiders. Eerst voor de kolenmijnen, later ook voor de zware industrie. Elders in Europa, en met name in Zuid-Italië, was er grote werkloosheid. Jonge mannen zagen dan ook meer toekomst in West-Europa, waar de banen voor het oprapen lagen. Ook trok het avontuur. De meeste Italianen trokken naar Zwitserland en Duitsland. Omdat Nederland actief gastarbeiders wierf in Italië, kwamen er ook veel naar Nederland. In de jaren '40 en '50 werkten er al Italianen in de Limburgse mijnen. Na 1955 wilden ook andere Nederlandse bedrijven Italiaanse werknemers aanstellen.
Naast veel Italianen kwamen ook veel Oost-Duitsers via Berlijn naar West-Duitsland om er te werken. Elk jaar vluchtten tussen de 150.000 en 300.000 Oost-Duitsers naar Berlijn, maar na de bouw van de Muur viel die stroom weg. De behoefte aan gastarbeiders werd wel steeds groter. In 1961 waren er voor het eerst meer vacatures dan werklozen. De Duitse regering sloot op 31 oktober van dat jaar een verdrag met Turkije over de werving van arbeiders.
Na een selectieprocedure en een medische keuring werden de Turkse jongemannen (en vrouwen) uitgenodigd om in Duitsland te komen werken. Ze kregen een aanstelling voor een, twee of maximaal drie jaar. Daarna zouden ze weer terug naar huis gaan. De werkgevers vonden het veel te lastig om steeds nieuwe arbeidskrachten te moeten opleiden, dus in 1964 werden tijdelijke aanstelling omgezet in aanstellingen zonder een einddatum. De Turkse arbeiders kregen dezelfde rechten als de Duitse. In 1969 al werd de miljoenste Turkse gastarbeider in München feestelijk binnengehaald. Hij kreeg een televisie cadeau.
Duitsland begon eerder met het werven van Turkse gastarbeiders dan Nederland. Nederland moest bij die werving niet alleen met Duitsland concurreren maar ook met andere West-Europese landen. In 1969 vond de Nederlandse regering in Marokko een nieuwe bron met potentiële gastarbeiders.
Hoe dat in zijn werk ging, kun je hieronder zien:
Vraag
Hoe ging de werving van Marokkaanse gastarbeiders in zijn werk? Welke criteria gebruikte de vertegenwoordiger van het Nederlandse ministerie van Sociale Zaken daarbij?
Stap 2
Gezinshereniging
Over gastarbeiders was men in die beginjaren zeer positief. Nederland en Duitsland hadden immers beide een groot tekort aan laaggeschoolde arbeiders. Maar dat beeld veranderde. Met de economie in West-Europa ging het in de zeventiger jaren minder goed en er ontstond grote werkloosheid. Beide regeringen stopten in dat jaar met het werven van nieuwe gastarbeiders.
Met de stop wilden beide landen de toestroom van nieuwe migranten verhinderen, maar de maatregel bleek averechts te werken. Het aantal buitenlandse werknemers nam weliswaar af, maar al snel nam de migrantenbevolking juist toe. De mogelijkheid om naar Turkije (of Marokko) terug te gaan, om later eventueel weer terug te keren naar Nederland of Duitsland om er weer een tijd te werken, viel weg. Veel gastarbeiders waren bang dat er nog strengere maatregelen zouden volgen. Als ze eenmaal weg waren, konden ze niet meer terugkomen. Velen besloten daarom definitief te blijven en hun gezin over te laten komen. De term die men daarvoor gebruikt is ‘gezinshereniging’.
Zoals de Turkse Mustafa uitlegde: "Omdat we binnen enkele jaren terug wilden gaan, werkten we extra hard en meer dan gewoon. We wilden zoveel mogelijk geld verdienen in een kort tijdsbestek. Maar we konden ons doel niet bereiken. Die enkele jaren werden al snel vijf jaar, tien jaar, dertien jaar. Je vond hier je draai, ging trouwen en kreeg kinderen en dan kijk je even naar achteren en wat blijkt: ben ik al 33 jaar in Nederland. En nog steeds denk ik niet aan teruggaan."
Hoeveel mensen omwille van gezinshereniging naar Nederland en Duitsland kwamen is onbekend. De statistieken van buitenlandse migratie maken geen onderscheid naar de reden van migratie (werk, asiel, studie, gezinshereniging of huwelijk).
We weten wel hoeveel van de Turkse en Marokkaanse immigranten zijn gebleven.
In 2003 woonde nog steeds 15% van alle Turkse gastarbeiders in Nederland die in 1965 en 1966 naar Nederland zijn gekomen. Voor de Marokkaanse gastarbeiders van toen is dat 30%.
In 2003 woonde nog steeds 50% van alle Turkse gastarbeiders in Nederland die in 1972 en 1973 naar Nederland zijn gekomen. Voor die Marokkaanse gastarbeiders is dat 55%.
De termen waarmee de buitenlandse arbeiders werden aangegeven, veranderden met de jaren mee. Tot 1973 sprak men over gastarbeiders. Met ‘gast’ werd het tijdelijk verblijf van een buitenlandse arbeider aangeduid.
Toen steeds meer buitenlandse arbeiders zich definitief in Nederland en Duitsland vestigden, gingen de regeringen spreken over ‘arbeidsmigranten’, waarbij de nadruk op ‘arbeid’ kwam te liggen.
In praktijk gebruikten we alleen de term 'allochtoon' voor iemand die oorspronkelijk afkomstig is van een niet-westers land. Formeel is het kleinkind van een voormalige Turkse of Marokkaanse gastarbeider geen allochtoon, maar in het taalgebruik blijven we die term ook voor hen gebruiken.
De WRR en het CBS schrappen vanaf november 2016 de woorden allochtoon en autochtoon. Zij zetten daarmee een nieuwe norm voor de overheid. De begrippen zijn niet meer precies genoeg en stigmatiserend.
Vanaf nu spreken we over personen met een Nederlandse of migratieachtergrond.
In veel andere talen en andere landen gebruikt men het begrip ‘immigrant’.
Vragen
Welke twee redenen geeft de geïnterviewde Mustafa om in Nederland te blijven?
Personen met een migratieachtergrond zijn immigranten van de eerste of tweede generatie. Leg van de volgende personen hieronder uit waarom die persoon inwoner met een migratieachtergrond genoemd kan worden en of die van de eerste of tweede generatie is.
Neem hiervoor de onderstaande tabel over en vul deze in.
Wie is inwoner met een migratieachtergrond
Reden
1e generatie
2e generatie
Koning Willem-Alexander
Koningin Maxima
Kroonprinses Amalia
Welke twee verschillen zijn er tussen de officiële definitie en het dagelijks taalgebruik als we spreken over mensen met een migratieachtergrond?
Stap 3
Duitsland en Nederland vergeleken
Het is moeilijk om de cijfers van Nederland en Duitsland te vergelijken.
Het Nederlandse Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) houdt cijfers bij van Nederlanders en Nederlanders met een migratieachtergrond.
Tabel 1 - Nederlandse bevolking
Nederlandse bevolking
16.838.289
16.838.289
- Nederlanders
13.234.545
- Nederlanders met een migratieachtergrond
3.603.744
3.603.744
-- Nederlanders met een westerse migratieachtergrond
1.597.160
-- Nederlanders met een niet-westerse migratieachtergrond
1.997.584
1.997.584
--- Turken
396.414
--- Marokkanen
374.996
--- Overig
1.226.174
Cijfers van 1/1/2014, het aantal personen met een migratieachtergrond ligt op 21,4% van de totale bevolking in Nederland.
Duitsland houdt geen cijfers bij van 'personen met een migratieachtergrond' (er is zelfs geen Duits woord voor!).
De Europese Unie houdt wel cijfers bij van ‘buitenlanders’ in alle landen die lid zijn van de EU:
Tabel 2 - Duitse bevolking:
Totaal aantal buitenlanders
Buitenlanders in % van de bevolking
Buitenlanders in % van de bevolking,
afkomstig uit een van de 27 EU-landen
Buitenlanders in % van de bevolking,
afkomstig uit landen buiten de 27 EU-landen
EU 27*
33.306.100
6,6 %
2,5 %
4,1 %
Duitsland
7.198.900
8,8 %
3,2 %
5,6 %
Nederland
673.200
4,0 %
2,0 %
2,0 %
* De cijfers zijn van 2011, er waren toen 27 landen lid van de EU, Kroatië was toen er nog niet bij
Een buitenlander is volgens de definitie van de EU iemand met een paspoort van een ander land dan waar hij of zij woont.
De EU houdt daarvan gegevens bij.
Let op: in de tabel gaat het dus om personen in Duitsland of Nederland, die geen Duits respectievelijk Nederlands paspoort hebben.
Tussen nu en 2025 wordt voor Nederland en Duitsland verwacht dat het aantal inwoners met een migratieachtergrond ten opzichte van de overige inwoners zal stijgen.
De verschillen zijn niet zo heel groot en misschien wel kleiner dan veel mensen denken:
Tabel 3 - Duitse bevolking:
Bevolking
Totaal
Inwoners
Inwoners met een migratie-
achtergrond*
Nederland 2014
16,8 miljoen
13,2 miljoen
3,6 miljoen
Nederland 2025
16,9 miljoen
12,9 miljoen
4,0 miljoen
Duitsland 2014
81,1 miljoen
65,8 miljoen
15,3 miljoen*
Duitsland 2025
79,8 miljoen
63,8 miljoen
16,0 miljoen*
* Zoals eerder al is gezegd, de term ‘inwoners met een migratieachtergrond’ kent men in Duitsland niet. Men gebruikt de termen ‘Einwanderer’ of ‘Immigrant’. Om kinderen of kleinkinderen van immigranten aan te duiden, gebruiken onderzoekers en de media soms de Duitse term ‘Migrationshintergrund’: mensen met een migratieachtergrond. Omdat het ministerie deze cijfers niet bijhoudt, moeten Duitse onderzoekers het doen met geschatte cijfers, ook voor 2014.
De Nederlandse cijfers komen van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Deze cijfers zijn van 2005. Inmiddels lopen de cijfers hoger op dan verwacht. Nu verwacht het CBS dat de bevolking in 2025 stijgt tot ergens boven de 17 miljoen.
De Duitse totaalcijfers zijn vrij betrouwbaar, ook voor 2025. Maar de cijfers voor de ‘Bevölkerung mit einen Migrationshintergrund’ zijn voor 2014 niet meer dan een ruwe schatting en die voor 2025 zijn nog onbetrouwbaarder.
Vragen:
Nederland houdt statistieken bij van ‘inwoners met een migratieachtergrond’. Gegevens over migranten en migratie worden ook elders bijgehouden. Om welke gegevens gaat het? Wie houdt ze bij en in welke tabel vind je dat terug?
Er zijn Nederlanders die zeggen dat er veel meer buitenlanders in Nederland zijn dan in andere landen.
Geef aan waarom dat niet klopt.
Stap 4
Waar wonen ‘de buitenlanders’?
CBS heeft enkele jaren geleden het rapport ‘Een gekleurd beeld van wonen: de woonsituatie van niet-westerse allochtonen in Nederland’ uitgebracht.
Een soortgelijk rapport is uitgebracht door het Ruimtelijk Planbureau samen met CBS onder de titel ‘Regionale bevolkings- en allochtonenprognose 2005-2025’.
Met beide rapporten in de hand kun je de vraag ‘Waar wonen de buitenlanders?’ goed beantwoorden. De rapporten zijn al tien jaar oud, maar het beeld is sindsdien niet veel veranderd.
Van de oorspronkelijke ‘gastarbeiders’ ging het merendeel werken in de industriële centra van de Randstad, Brabant, Gelderland en Twente. Zij kwamen overwegend terecht in goedkopere huurwoningen in de oude wijken van de grote steden.
Met name de Randstad trok personen met een migratieachtergrond.
En daar wonen de meesten nog steeds.
Tabel 1
Verdeling van bevolkingsgroepen over landsdelen
%
Noord
Oost
West
Zuid
Totaal
Nederlanders
12
22
44
23
100
Turken
2
21
60
16
100
Marokkanen
2
10
72
17
100
Tabel 2
Verdeling van bevolkingsgroepen over de vier grote steden (G4)
%
Amsterdam
Rotterdam
Den Haag
Utrecht
Totaal G4
Nederlanders
3
3
2
1
9
Turken
11
13
9
3
35
Marokkanen
21
12
8
8
47
De meerderheid van de personen met een migratieachtergrond woont in het westen van Nederland.
Van alle Nederlanders woont maar 1 op de 11 mensen in een van de vier grote steden.
Van alle personen met een Turkse migratieachtergrond woont een derde en van alle personen met een Marokkaanse migratieachtergrond woont bijna de helft in een van deze vier steden.
Dat beeld kun je ook zien in je atlas (Grote Bosatlas, 54e editie, de kaarten 50A en B).
Percentage inwoners met een niet-westerse migratieachtergrond per gemeente:
Kaart 1: Percentage inwoners met een niet-westerse migratieachtergrond per gemeente in 2005 (links) en 2025 (rechts)
Dat de concentratie van personen met een migratieachtergrond in het westen alleen maar groter wordt, blijkt uit de twee kaarten in ‘Regionale bevolkings- en allochtonenprognose 2005-2025’.
Niet alleen in Nederland is de buitenlandse bevolking niet gelijkmatig over het land verspreid.
Hetzelfde geldt voor Duitsland. We hebben geen kaarten van ‘personen met een migratieachtergrond’ (Bevölkerung mit einen Migrationshintergrund) in Duitsland, maar wel van ‘buitenlanders’ in Duitsland.
Kijk daarvoor naar de kaarten van de Grote Bosatlas, 54e editie, kaarten 100D en 100G.
Je ziet duidelijk dat de grootste percentages buitenlanders in het zuiden en westen van Duitsland te vinden zijn, niet toevallig ook de delen van Duitsland met de grootste verstedelijking. Maar er is meer aan de hand. Tot 1990 was Duitsland verdeeld in twee aparte landen: West-Duitsland (ook wel: Bondsrepubliek Duitsland of BRD) en Oost-Duitsland (ook wel: DDR).
West-Duitsland had een open economie en gastarbeiders waren er in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw welkom. Oost-Duitsland was veel meer gesloten. Op uitnodiging van bevriende communistische landen werden er wel gastarbeiders naar de DDR gehaald, maar veel minder dan in West-Duitsland. Het totaal aantal gastarbeiders is er onder de honderdduizend gebleven. Oost-Duitsland had ook een roulatiesysteem, waarbij na enkele jaren de gastarbeiders gedwongen weer naar huis moesten gaan en vervangen werden door nieuwe gastarbeiders.
Vraag
In 1990 werden beide Duitslanden weer één en vervalt de binnengrens. Het heeft niet tot gevolg dat veel gastarbeiders zich in voormalig Oost-Duitsland vestigen. Waarom zouden ze daar niet naar toe zijn getrokken? Het antwoord vindt je op pagina 100 van de Grote Bosatlas, 54e editie. Welke twee redenen kun je uit de kaarten op die pagina halen?
Stap 5
Extra opgaven Bevolking en ruimte
Voor je aan de afsluiting van deze opdracht begint,
maak je eerst de volgende toets.
Vergelijk, na het beantwoorden van de vragen, jouw antwoorden met de goede antwoorden.
Heb je vragen fout, zorg dan dat je begrijpt waarom je antwoord niet goed is.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Het arrangement Arbeidsmigratie vmbo-kgt34 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Extra opgaven Bevolking en ruimte
