Thema Gedrag

Intro

Hondenfluisteraar

Waarom gedraagt een dier zich zoals het doet?
Geen gemakkelijke vraag om te beantwoorden.
Vaak zijn er meer antwoorden op te geven.
Het duidelijkst wordt dit als gedrag ontspoort.
Zo zijn er hondeneigenaars die ten einde raad ‘hondenfluisteraar’ Cesar Millano vragen om de gedragsproblemen van hun hond op te lossen.
Vaak blijkt dat dit vooral te maken heeft met het gedrag van de eigenaars zelf.

Kijk naar het voorbeeld in de volgende video. Welke invloed heeft het gedrag van de eigenaar op het gedrag van de hond? Op welke manier kan dit verklaard worden?
Bespreek het met een klasgenoot. Bespreek ook wat jullie vinden van de oplossing. Hoe denken jullie dat deze oplossing het gedrag van de eigenaar en de hond beïnvloedt?

In dit thema onderzoek je hoe gedrag wordt veroorzaakt en hoe het is ontstaan.
Wat is aangeboren en wat aangeleerd?
Je gaat onderzoek doen aan gedrag.
Ook verdiep je je in dierenwelzijn en sociaal gedrag.

Wat ga ik leren?

Aan het eind van dit thema:

licht ik toe dat gedrag tot stand komt door interne en externe factoren en gedeeltelijk erfelijk bepaald is.
leg ik uit dat gedrag meerdere functies heeft onder andere gekoppeld aan levensfases.
beschrijf ik dat populaties, zoals een school vissen of een zwerm vogels, gedrag vertonen dat een meerwaarde heeft ten opzichte van het gedrag van de afzonderlijke organismen.
voer ik een eenvoudig gedragsonderzoek uit en maakt ethogrammen en protocollen van gedrag van dieren of mensen en interpreteer ik deze.
beschrijf ik in concrete situaties de rol van leren, sociaal gedrag en communicatie bij mensen en dieren.
leg ik uit hoe gedrag evolueert onder invloed van selectiedruk
verklaar ik waardoor populaties die in groepen leven gedrag vertonen dat een meerwaarde heeft ten opzichte van het gedrag van afzonderlijke organismen
neem ik een standpunt in over de vergelijking van het gedrag van mensen en dieren.

Deelconcepten
prikkel, respons, interne factoren, externe factoren, gedragssysteem, ethogram, protocol, genen, aangeboren, erfelijk, reflex, babyschema, sleutelprikkel, supranormale prikkel, subliminale prikkel, overleven, territoriumgedrag, balts, paringsgedrag, broedzorg, instinct, overspronggedrag, adaptieve eigenschap, aangeleerd, nature-nurture, instinct, klassiek en operant conditioneren, gewenning, inprenting, imitatie, inzicht, trial and error, latent leren, communicatie, sociaal gedrag, antropomorf, ambivalent conflictgedrag, overspronggedrag, omgerichte agressie, stereotiep gedrag, rangorde, stress, welzijn, antropomorf, imponeergedrag, adaptief gedrag, wederkerig altruïsme, verwanten selectie.

Wat kan ik al?

Wat weet je al over gedrag?
Lees de volgende Kennisbanken uit de onderbouw als opfrisser voor dit thema.

Wat is gedrag? - onderbouw

Sociaal gedrag - onderbouw

Leren - onderbouw

Maak nu de volgende oefening om je kennis te testen.

Wat ga ik doen?

Het thema Gedrag bestaat uit de volgende onderdelen.
In de tabel staat per activiteit hoeveel SLU je ongeveer nodig hebt.

Activiteit	Aantal SLU
Inleiding
Wat kan ik straks?	0,5
Wat kan ik al?	2
Wat ga ik doen?	0,5
Modules
Module: Prikkelen en verleiden	8
Module: Leren (en) veranderen	8
Module: Ontwikkeling van gedrag	8
Afsluiting
Samenvattend	1
Terugkijken	0,5
Totaal:	28 à 29 uur

Modules

Prikkelen en verleiden

Intro

Lekker naar buiten de natuur in, zonder mobieltje.
Helemaal tot rust komen en loskomen van alle drukte en (reclame)berichten? Vergeet het maar!
Ook in de natuur wordt er volop gecommuniceerd en ook volop reclame gemaakt.
Maar je moet er wel een antenne voor hebben!
Hieronder staan twee video's. In beide video's wordt duidelijk gecommuniceerd, maar wel op een heel andere manier. Wat is de boodschap in beide video's? Wat zijn de verschillen en zijn er misschien ook overeenkomsten? Bespreek het met een klasgenoot.

In deze module ga je onderzoeken hoe het zit met het reageren op prikkels.
Op welke prikkels reageren dieren (en mensen)?
Ligt de respons op een prikkel altijd vast, of kan die respons veranderen?
En hoe maken reclamemakers binnen en buiten de natuur daar gebruik van?
Je rondt de module af door een reclamespotje te maken waarbij je dit alles toepast.

Wat ga ik leren?

Na het afronden van deze module:
Kan ik:

de verschillen tussen een reflex en andere soorten gedrag noemen.
een omschrijving geven van de begrippen prikkel, sleutelprikkel en supranormale prikkel binnen de ethologie (= gedragsleer).
voorbeelden geven van inwendige en uitwendige prikkels.
voorbeelden geven van reflexen.
uitleggen hoe een gedragsketen ontstaat.
voorbeelden geven van sleutelprikkels en supranormale prikkels.
verschillende gedragselementen indelen bij gedragssystemen.
verschillende gedragssystemen onderscheiden.
voorbeelden geven van erfelijk bepaald gedrag.
het begrip adaptieve eigenschap uitleggen.
verschillende principes en strategieën die in de reclame worden gebruikt herkennen.
een proefopzet maken voor het onderzoek aan prikkels.

Deelconcepten
Prikkel, respons, interne factoren, externe factoren, gedragssysteem, ethogram, protocol, genen, aangeboren, erfelijk, reflex, babyschema, sleutelprikkel, supranormale prikkel, subliminale prikkel, overleven, territoriumgedrag, balts, paringsgedrag, broedzorg, instinct, overspronggedrag, adaptieve eigenschap.

Wat ga ik doen?

Aan de slag
Stap		Inhoud
Stap 1		Een baby wordt na zijn geboren getest door de verloskundige. De baby moet dan een aantal reflexen kunnen laten zien. Deze babyreflexen worden behandeld in deze stap.
Stap 2		Niet alleen mensen vertonen een bepaald gedrag, ook dieren vertonen bepaald gedrag. Bij dieren is dit gedrag vaak gekoppeld aan een jaarritme.
Stap 3 (A+B+C)		Ik ontdek welk werk ethologen doet en gaat in de deelstappen zelf aan het werk als etholoog. In deze stappen bestudeer ik dierlijk gedrag.
Stap 4 (A+B+C)		Ook in deze stappen ben ik de etholoog. Ik bestudeer nu menselijk gedrag.
Stap 5		Waarom is reclame zo verleidelijk en wat heeft dit met gedrag te maken?
Afronding
Onderdeel
Kennisbank		Alle Kennisbankitems uit deze module.
Eindopdracht		Ik maak een reclamespotje met zoveel mogelijk verleidingstechnieken. Daarmee probeer ik het gedrag van mensen dus te beïnvloeden.
D-toets		Ik oefen mijn kennis over deze module in een d-toets
Terugkijken		Terugkijken op de opdracht.

Tijd
Voor deze opdracht heb je 8 SLU nodig.

Aan de slag

Stap 1: Babyreflexen

Babyreflexen
Pasgeboren baby’s zijn totaal hulpeloos en afhankelijk. De omgeving waarin een baby leeft, is na de geboorte een heel andere dan toen zij nog in de baarmoeder groeide. De baby ontvangt voor en na de geboorte dus ook heel andere prikkels uit de omgeving.

Bestudeer uit de Kennisbank:

Uitwendige prikkels

Inwendige prikkels

Zintuigen algemeen

Prikkels bij een baby

Maak een schematisch overzicht van verschillende inwendige en uitwendige prikkels die vóór en na de geboorte op de baby af komen.
Probeer in je antwoord zoveel mogelijk zintuigen te betrekken.
Vergelijk je overzicht met minstens één medeleerling en vul zo nodig aan.
Bewaar het overzicht in je portfolio.

Het is voor de baby onmogelijk om die lawine aan nieuwe prikkels allemaal te verwerken.
Het kind leert om de prikkels die voor haar belangrijk zijn uit te filteren, bijna al het gedrag bestaat uit reflexen.
Kort na de geboorte controleert de verloskundige of het pasgeboren kindje alle aangeboren reflexen heeft die bij een gezond kindje horen.

Bestudeer uit de Kennisbank:

Reflexen

Beantwoord de vragen 'Prikkels verwerken'

Primitieve reflexen

In het filmpje zie je een hele serie van deze reflexen.
Sommige daarvan verdwijnen later weer!
Een overzicht van reflexen bij baby’s vind je op nl.wikipedia.org
Beantwoord na het kijken de vragen 'Primitieve reflexen'

Sperreflex

In de video zie je het spergedrag van deze jonge merels. Bespreek met een klasgenoot dat dit spergedrag een adaptieve eigenschap is.

Lees uit de Kennisbank:

De erfelijke basis van gedrag in de tijd

Adaptieve eigenschappen

Leg nu uit dat dit spergedrag een adaptieve eigenschap is.

De jonge merels uit de video hebben alleen deze ene prikkel nodig om te gaan sperren.
Hun ogen zijn nog gesloten.

In de tweede video zie je dezelfde respons, maar dan nadat een mens het nest heeft aangeraakt (niet zichtbaar in de video). Jongen die goed konden sperren hadden een grotere overlevingskans dan jongen die dat niet konden.
Deze erfelijke eigenschap werd dus vaker doorgegeven aan volgende generaties. Wanneer de ogen van de mereljonkies open zijn gegaan hebben ze nog een tweede prikkel nodig om te gaan sperren. Bespreek met een klasgenoot welke prikkel dit is.

Beantwoord de vragen "Sperreflex" hieronder.

Stap 2: Diergedrag

Het gedrag van veel dieren vertoont een duidelijk jaarritme.
Dat is bijvoorbeeld het geval bij de kievit.

Kievit

Dieren gedragen zich niet het hele jaar door hetzelfde. Neem bijvoorbeeld de kievit. Je vindt in oktober nooit broedende kieviten.
Ook blijken niet alle kieviten te trekken: sommige kieviten trekken in het najaar naar zuidelijker landen, anderen blijven gewoon hier. Soms krijgen we wintergasten uit noordelijker gelegen landen.
Hoe weten kieviten wanneer ze ergens moeten zijn en wanneer ze moeten vertrekken? Bekijk de video's over de kieviten en beantwoord daarna de vragen.
Beantwoord de vragen "Kievitjaar" onderaan de pagina. De informatie uit de video's kan je helpen de vragen te beantwoorden.

Ethogram
Bestudeer uit de Kennisbank:

Ethologie

Een portret van de kievit.
Je herkent hem aan zijn stoere kuif!

Maak nu in een document een ethogram van de kievit met behulp van de volgende video:

Luister ook goed naar het commentaar bij het filmpje.
Is de commentator overal objectief?
Bespreek je ethogram met een klasgenoot.
Wat zou je moeten doen om een protocol te maken van het gedrag van een kievit?

Stap 3: Ethologen aan het werk

Ethologen aan het werk met modellen

De familie Tinbergen is een echte biologenfamilie.
Niko Tinbergen is één van onze belangrijkste ethologen.

Bekijk zijn werk in de volgende video:

Sleutelpersoon
Bestudeer de informatie Sleutelpersonen.
Wat maakt Niko Tinbergen een sleutelpersoon? Bespreek het met een klasgenoot.

Luuk Tinbergen, een broer van Niko, is vooral als ornitholoog (vogelkenner) bekend is geworden.
Zijn zoon Tijs Tinbergen is een Nederlandse filmmaker en hij maakte de film Spreeuwenwerk waarin zijn broer Joost wordt gevolgd tijdens het onderzoek naar spreeuwen.

Als etholoog
Ga nu zelf aan het werk als etholoog.
Download het werkblad Als etholoog aan het werk en voer in overleg met je docent één of meerdere practica uit.
Spreek ook af van welke experimenten je een wetenschappelijk verslag gaat schrijven.

Kies nu één van de stappen 3A, 3B of 3C.
In elk van deze stappen pas je het voorafgaande toe op een ander gedragssysteem bij dieren.
Na stap 3 moet je de bijbehorende stap 4 doen, nu bij mensen.
Let op: stap 3 kost meer tijd dan stap 4!

Stap 3A: Verzorg mij!
Hierin maak je een proefopzet om onderzoek te doen aan sleutelprikkels en supranormale prikkels bij gastheersoorten en broedparasieten. In 4A ontwerp je een product met supranormale babykenmerken.

Stap 3B: Eet mij!/Eet mij niet!
Hierin maak je een proefopzet om onderzoek te doen aan de afschrikkende werking van ‘slangachtige’ kenmerken bij rupsen. In 4B ontwerp je aan aantrekkelijk voedingsmiddel.

Stap 3C: Kies mij!: verleiden en verleid worden.
Hierin ga je aan de slag met het vogel-take-me-out datingspel en onderzoekje welke factoren van belang zijn bij vinden van een partner. In 4B maak en bewerk je een profielfoto van jezelf.

Stap 3 - Keuzeopdracht A

Verzorg mij!
Je hebt al eerder (bij stap 1) gekeken naar de sperreflex bij jonge merels.
In deze stap bekijk je deze sperreflex ook van de andere kant: van de kant van de ouders.
Een merel heeft in de voortplantingstijd een sterke voederdrang.

Bestudeer eerst de volgende Kennisbanken:

Erfelijk bepaald gedrag

De erfelijke basis van gedrag in de tijd

Supranormale prikkel

Jonge merels
Kijk nog eens naar het filmpje over de sperreflex bij jonge merels.
Je kunt in het filmpje ook een gedragsketen onderscheiden.
Beschrijf deze gedragsketen in een document en geef voor elke schakel in deze keten steeds aan wat de prikkel en de respons is.

Koekoekseend

Broedparasieten leggen hun ei(eren) in het nest van een andere soort.
De koekoek is hier het bekendste voorbeeld van. Kijk naar de video. Beantwoord na het kijken de vragen.

Stap 3 - Keuzeopdracht B

Eetmij! / Eet mij niet!

Bessen eten
Hiernaast zie je een merel in een vuurdoornstruik.
De zaadjes waaruit de nieuwe plant moet groeien zitten binnen in het vruchtvlees van de vuurdoornbessen.

Lees de volgende Kennisbank:

Erfelijk bepaald gedrag

Parasiet wisselt van gastheer - 1
Leucochloridium is een parasiet, die een levenscyclus heeft waarbij hij afwisselend leeft in een barnsteenslak en in een zangvogeltje, bijvoorbeeld een vliegenvanger. Binnen de onvrijwillige gastheer zit hij wel veilig.
Maar hoe krijgt hij voor elkaar dat ook zijn nakomelingen weer een goed plekje in een gastheer veroveren?
Bekijk dat in de volgende video:

Kijk zo nodig nog even in de Kennisbank:

Supranormale prikkel

Parasiet wisselt van gastheer - 2
Sommige dieren hebben een opvallend gedrag om niet te worden opgegeten.
Zo doet de rups van een soort koninginnenpage soms alsof het een gevaarlijk dier is.
Bekijk de video:

Bestudeer ook de Kennisbank:

Adaptieve eigenschappen

Stap 3 - Keuzeopdracht C

Kies mij!: verleiden en verleid worden

Supranormale prikkels
Er is maar weinig voor nodig om sommige diersoorten te verleiden.
De drang tot voortplanting (paring) is zeer sterk. Dit leidt dit soms tot vreemde situaties.
Dat zie je in het filmpje van het konijn dat met een ballon probeert te paren.

Vaak moet een mannetje moeite doen om aan een partner te komen.
In het vogel-take-me-out datingspel ga je onderzoeken welke factoren hierbij van belang zijn.
Download hier de handleiding met instructies voor het spel.
Gebruik als bron voor de vogelfilmpjes de aflevering “Finding a partner” uit de BBC-serie The life of Birds.
Op het werkblad zie je welke stukjes je nodig hebt.

Bestudeer eerst de volgende Kennisbanken en beantwoord daarna de vragen.

Supranormale prikkel

De erfelijke basis van gedrag in de tijd

Nadelen van opvallende prikkels

Bekijk het stukje video over jouw soort, en maak aantekeningen.
Probeer sleutelprikkels, speciale lichaamshoudingen of bewegingen, gedragsketens en/of ritualisatie te herkennen en te benoemen.
Zijn er (grote) verschillen in uiterlijk tussen mannetjes en vrouwtjes?
Blijven mannetjes en vrouwtjes bij elkaar of komen ze alleen voor de paring bij elkaar?
Maak en speel het spel volgens de instructies.

Bij sommige vogels zie je grote verschillen in uiterlijk tussen de geslachten. Ook zijn sommige soorten monogaam (één mannetje blijft bij één vrouwtje) en andere polygaam (één mannetje heeft steeds verschillende vrouwtjes).

Stap 4 - Keuzeopdracht A

Verzorg mij!

Bekijk de volgende video. Beantwoord na het kijken de vragen met een klasgenoot:

Wat maakt deze baby voor jou zo vertederend?
Wat is het belang voor de baby dat zijn ouders hem schattig vinden?

Kijk nu naar de plaatjes van de Teletubbies.
Er zijn veel meer kinderprogramma’s en stripverhalen waarin de babykenmerken worden overdreven.
Denk bijvoorbeeld aan Disney-figuren zoals Mickey Mouse en Donald Duck of aan Japanse manga-tekenfilms, zoals Pokemon. Welke bedoeling zouden de makers van dergelijke programma’s hiermee hebben? Bespreek het met een klasgenoot.

Het baby-schema lijkt zelfs te werken voor gebruiksvoorwerpen, zoals auto’s en mobieltjes.
Mensen blijken bijvoorbeeld de voorkant van een auto te beschouwen als een soort gezicht.

Stap 4 - Keuzeopdracht B

Eet mij!
Welke sleutel- en supranormale prikkels spelen een rol bij het kiezen van je voedsel?
Experimenten waarbij de kleur van het voedsel (bv blauwe biefstuk) werd veranderd, geven aan dat dit een belangrijke rol speelt.

Stap 4 - Keuzeopdracht C

Kies mij!
Modellen die je in reclames ziet lijken allemaal perfect en aantrekkelijk, maar in werkelijkheid zijn ze sterk opgemaakt en worden de foto’s ook nog eens “gefotoshopt”. Dat vertekent het beeld dat mensen krijgen van de waarheid. Lees voor het kijken de vraag onder de video. Beantwoord hem na het kijken.

Ontwerp een zo aantrekkelijk mogelijke profielfoto van jezelf. Maak daarvoor eerst een foto, en bewerk die digitaal.
Je docent kan je aangeven hoe je aan de benodigde software kunt komen.
Documenteer de door jou gemaakte keuzes. Overleg met jullie docent of dit klassikaal besproken wordt of dat deze opdracht ingeleverd moet worden. Overleg ook wat dan de beoordelingseisen zijn.

Stap 5: Verleidelijke reclames

Verleidelijke reclames

In de reclame wordt vaak gebruik gemaakt van sleutelprikkels en supranormale prikkels. Beschrijf na het kijken in de opdracht welke prikkels je hebt ontdekt.

Probeer zelf een reclamefilmpje of een filmtrailer te vinden waarin sleutelprikkels en/of supranormale prikkels zitten die jou aanspreken.
Benoem ze, en bespreek de bevindingen in de klas.

Nu weet je het vaak wel dat je naar een reclame kijkt, en dus kun je jezelf ertegen wapenen.
Maar wat als je je er niet van bewust bent?
Er gaat een verhaal dat bioscoopbezoekers in de jaren 50 nadat ze tijdens de voorstelling steeds ‘onmerkbaar’ kort blootgesteld waren aan de zinnetjes “drink coca cola” en “eet popcorn” opvallend meer coca cola en popcorn kochten dan anders.
Dat verhaal blijkt broodje aap te zijn.
Toch maakt men in de reclame ook wel gebruik van prikkels die je niet bewust waarneemt, maar die je wel kunnen beïnvloeden.

Derren Brown laat in dit filmpje twee reclamemakers zelf het effect van zulke ‘subliminale’ prikkels ervaren. Bespreek na het kijken met een klasgenoot hoe hij de reclamemakers zover krijgt om zonder dat zij het door hebben precies die reclamespotjes te bedenken als hij van tevoren heeft voorbereid.

Afsluiting

Samenvattend

Ethologie

Uitwendige prikkels

Inwendige prikkels

Supranormale prikkel

Adaptieve eigenschappen

Reflexen

Erfelijk bepaald gedrag

De erfelijke basis van gedrag in de tijd

Nadelen van opvallende prikkels

Zintuigen algemeen

Eindopdracht

Afronding
Je gaat beginnen aan de afronding.
Als afronding van deze module werk je aan een Tell Sell reclamespotje, waarin je zoveel mogelijk verleidingstechnieken die je in deze module hebt geleerd toepast.
Je maakt reclame voor een zelfgekozen product.
Bij het maken van dit product heb je zoveel mogelijk gebruik gemaakt van sleutelprikkels en supranormale prikkels.

Eisen:

Verwerk de stappen uit de module in je product en in je documentatie voor het spotje.
Maak zelf Tell Sell spotje een zelfgekozen product.
Presenteer je Tell Sell spotje voor de klas.

Documentatie:
Geef in een hulp-A4’tje een verantwoording van je gemaakte keuzen:

Wat is je doelgroep?
Wat wil je precies bereiken?
Welke sleutelprikkels, supranormale prikkels, subliminale prikkels en psychologische prikkels heb je toegepast, waarom juist deze?

Presenteer je product en reclamespotje aan de klas, en laat het eindproduct beoordelen door je docent.
Je mag het hulp A4’tje gebruiken bij je presentatie.

Beoordeling
Je laat het eindproduct beoordelen door je docent.
Je docent gebruikt de volgende vragen bij het beoordelen:

Is je reclamespotje aantrekkelijk voor de doelgroep?
Is je hulp-A4tje biologisch correct.
Zijn de gemaakte keuzes in je spotje terug te vinden?
Is je presentatie overtuigend?
Wordt de presentatie op een duidelijk verstaanbare manier gebracht.

D-toets

Toets
De opdracht sluit je af met het maken van een d-toets
De toetsen bestaat uit verschillende soorten vragen.

Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score.
Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien.
Klik op knoppen om de toets te starten.

Terugkijken

Kan ik wat ik moet kunnen?

Lees de leerdoelen van deze module nog eens door.
Kun je wat je moet kunnen?

Hoe ging het?

Tijd
Ben je ongeveer 8 SLU met deze module bezig geweest.
Heb je in die tijd alle (deel-)stappen helemaal kunnen doorlopen? Was je tevreden met de keus tussen de A-B-C-opdracht? Waarom wel of waarom niet?

Inhoud
Gedrag bestudeer je het best door er naar te kijken.
Wat vond je van de video's? Schrijf de titel van één video op die je heel goed vond.
En schrijf ook de naam op van een video die je heel slecht vond. Leg je antwoord uit.

D-toets
Heb je de D-toets gedaan? Ging het goed?