Bijna iedereen wordt wel eens gebeten door een teek, of kent wel iemand die wel eens een tekenbeet heeft. Ook is bij veel mensen wel iemand bekend die besmet is geraakt door een tekenbeet, en dus de ziekte van Lyme heeft opgelopen. Dat is ook niet zo gek: de ziekte van Lyme is de laatste jaren aan een opmars bezig in Nederland. De ziekte van Lyme wordt veroorzaakt door een bacterie: de Borrelia bacterie. De bacterie komt alleen ons lichaam binnen via de beet van een teek: de schapenteek. De ziekte is meestal goed te genezen met antibiotica, maar het beste in nog altijd te voorkomen dat je wordt gebeten. Daarvoor is het belangrijk om te weten hoe teken eruit zien, hoe ze ons te grazen nemen, waar ze voorkomen en wat we tegen teken en hun beten kunnen doen. Met behulp van dit lesmateriaal leer je de belangrijkste feiten over teken en de ziekte van Lyme, en hoe je tekenbeten kunt voorkomen (preventie).
Het lesmateriaal is samengesteld door biologen van Wageningen Universiteit in het kader van het Natuurkalender programma met financiering vanuit het WURKS programma van Wageningen University. De Natuurkalender is een programma dat zich richt op de monitoring, analyse, voorspelling en communicatie van jaarlijks terugkerende ontwikkelingen in de natuur. Hierbij wordt samen gewerkt met ruim 8.000 vrijwilligers, honderden scholieren en tientallen organisaties. De theorie over teken, tekenbeten en de ziekte van Lyme is ook terug te vinden op de website Tekenradar.nl.
Dit arrangement is ontwikkeld voor VMBO groen Basis Beroepsgericht en VMBO groen Kader Beroepsgericht. Met meer of minder begeleiding kan het ook gebruikt worden voor de bovenbouw van de basisschool, of andere typen voortgezet onderwijs.
Lesmateriaal voor VMBO groen Basis Beroepsgericht
Onderstaande opdrachten zijn ontwikkeld voor VMBO groen Basis Beroepsgericht. Verder in arrangement staan verdiepende opdrachten ontwikkeld voor VMBO groen Kader Beroepsgericht.
Opdracht 1: Teken een teek
Teken in het linkervak hieronder een teek, zoals jij denkt dat ze eruitzien. Teken in het rechtervak een teek op ware grootte, zoals jij denkt dat je ze tegenkomt in het bos, of kruipend over je been.
Vul in: ik denk dat een teek ......... millimeter klein is.
Teekening
Teek op ware grootte
Opdracht 2: Wat weet je zelf over teken en de ziekte van Lyme?
Schrijf alles op wat je kan bedenken. Het maakt niet uit of het goed of fout is. Zo ontdek je juist wat je wel weet en wat je nog niet weet. Bovendien ontdek je of het klopt wat je over teken denkt.
Je kunt bijvoorbeeld antwoord proberen te geven op de volgende vragen.
Hoe herken je een teek?
Waar en wanneer kan je een tekenbeet krijgen?
Hoe bescherm je jezelf tegen tekenbeten?
Wat moet je doen als je een tekenbeet hebt?
Waarom is het nodig jezelf op teken te controleren?
Weetje 1: Hoe teken er uitzien
Je hebt nu kunnen nadenken over wat je al wist over teken. Leek je "teekening" op de beestjes in de onderstaande foto? Zie je hoe klein ze zijn? We moeten vooral oppassen voor de nimfen en volwassen vrouwtjes. Wist je dat larven (de jongste teekjes) niet besmet zijn met de Lyme bacterie? En ook handig om te weten: volwassen mannetjes bijten niet!
De verschillende levensstadia van de schapenteek. Aan de hokjes kun je zien hoe klein ze in het echt zijn: ieder hokje is 1 millimeter (figuur: Fedor Gassner).
Weetje 2: Hoe teken leven
In de figuur van weetje 1 heb je kunnen zien dat er verschillende 'versies' van de schapenteek zijn. Deze versies noemen we levensstadia. Om van het ene naar het volgende stadium te komen zuigt de teek bloed. De kleinste en jongste teken (de larven) zuigen het liefst op muizen en vogels. Nimfen bijten het vaak muizen, maar ook wel grotere dieren. Volwassen teken drinken het liefst bloed bij grote dieren als reeën. Soms bijten de teken een mens, die daardoor besmet kan raken met een bacterie die de ziekte van Lyme veroorzaakt. De jonge teken krijgen de bacterie zelf als ze bloed drinken van een muis of vogel. Onderstaande figuur laat zien hoe het leven van de teek, van eitje tot volwassen dier, eruit ziet: de levenscyclus.
De levenscyclus van de schapenteek: van eitje tot larve, tot nimf, tot volwassen teek (vrouwtje en mannetje) tot eitje. Bij ieder 'stadium' laten de tekeningen zien van welke dieren de teken graag bloed drinken. (figuur: Fedor Gassner)
Teken zijn erg geduldig, en zoals je in de levenscyclus hierboven kunt zien worden ze soms wel zes jaar oud! Ze eten dan ook langzaam, soms wel zeven dagen lang. Ook rusten ze grote delen van de dag en in ieder geval de hele winter uit. Zo kunnen wij het ook wel lang volhouden! Van april tot en met oktober moet je het meest oppassen voor teken. In de winter zijn er alleen tijdens warmere dagen een paar teken actief zijn.
Opdracht 3: Zoek informatie over teken en de ziekte van Lyme
Begin met het bekijken van de uitzending van Nieuws uit de Natuur. Eventueel kun je ook nog de RIVM folder 'Een teek? Pak 'm beet!' lezen en de website Tekenradar.nl bekijken.
Nieuws uit de Natuur - Teken en de ziekte van Lyme (Teleac, 16 april 2008)
Probeer nu nog eens antwoord te geven op de onderstaande vragen.
Hoe herken je een teek?
Waar en wanneer kan je een tekenbeet krijgen?
Hoe bescherm je jezelf tegen tekenbeten?
Wat moet je doen als je een tekenbeet hebt?
Waarom is het nodig jezelf op teken te controleren?
Vergelijk deze antwoorden met je eerdere antwoorden. Klopt alles wat je dacht? Wat klopt wel en wat niet?
Weetje 3: Hoe voorkom je dat je gebeten wordt?
Teken zitten in 'het groen': vooral in struikgewas, bossen en schaduwrijk gras. Het liefst hebben teken op de bodem geen kale grond, maar een laag dode bladeren. Dit kom je niet alleen in bossen, duinen en parken tegen, maar ook in veel tuinen.
Let op de volgende punten als je in een gebied komt waar teken kunnen zitten:
Probeer contact met overhangende planten te vermijden.
Draag dichte schoenen, lange mouwen en een lange broek. Stop je pijpen in je sokken!
Voor extra bescherming kun je je huid en/of broekspijpen met een insectenwerend middel waarin DEET zit inspuiten of smeren. Dit is te koop bij drogisten en apotheken. Lees de aanwijzingen op de verpakking. Sommige mensen krijgen huidproblemen van DEET.
Bovenstaande maatregelen geven een aardige bescherming, maar niet voor honderd procent. Het blijft dus belangrijk om ALTIJD na een bezoek aan het groen een tekencheck te doen. Ook als je nog buiten bent, kan het geen kwaad tussendoor even te controleren of er teken over je kleding of huid lopen, bijvoorbeeld na een plaspauze of nadat je even van het pad gegaan bent. Vergeet niet hoe klein en plat de teken zijn als ze nog niet volgezogen zijn!
Computergame 'Teek control'
Het RIVM heeft een computergame ontwikkeld om kinderen spelenderwijs te informeren over teken, tekenbeten en de ziekte van Lyme. Om kinderen (ongeveer van 8 tot 14 jaar) te leren wat teken zijn, waar ze zitten en wanneer je jezelf op teken moet controleren, is er nu een computergame “Teek Control”. In dit spel maak je via een paar leuke tekenfilmpjes mee hoe en waar de teek kan bijten. Vervolgens race je over de kaart door de straten van je eigen woonwijk, om daar zo snel mogelijk de kinderen te vertellen dat ze zich moeten laten controleren op teken. Onderweg zie je foto’s van jouw eigen wijk voorbijkomen. Ga naar teekcontrol.rivm.nl/ om het spel te spelen.
Video "Trailer Teek Control"
Weetje 4: Toch gebeten: wat nu?
Verwijder de teek zo snel mogelijk, het liefst binnen 24 uur. Dit is het allerbelangrijkste!
Het is niet nodig en zelfs af te raden om alcohol, jodium, olie of andere middelen te gebruiken voordat je de teek verwijdert.
Neem een puntig pincet waarmee je de teek goed bij de kop kunt vastpakken (laat het lichaam van de teek altijd met rust). Er zijn ook speciale tekentangen te koop om teken te verwijderen, bijvoorbeeld bij de drogist of apotheek. Lees altijd de gebruiksaanwijzing van het product goed door.
Pak de teek zo dicht mogelijk bij de huid bij de kop beet en trek hem er langzaam uit, zonder te draaien (tenzij de handleiding van het product anders vermeldt). Als er een stukje van de monddelen van de teek in de huid achterblijft, is dat ongevaarlijk. Dat komt meestal vanzelf naar buiten, net als een splinter.
Ontsmet het beetwondje met zeventig procent alcohol of jodium.
Noteer de datum en de plaats op het lichaam waar je gebeten bent in je agenda.
Registreer de tekenbeet op Tekenradar.nlen doe mee aan het onderzoek naar tekenbeten en de ziekte van Lyme. Hiervoor is het belangrijk dat je de teek die je gebeten hebt opstuurt naar het RIVM. Gooi de teek na het verwijderen niet weg maar bewaar hem. Een nog niet volgezogen teek kun je vastplakken op een papiertje met een stukje plakband. Een teek die al volgezogen is moet je tijdelijk in een afgesloten potje bewaren. Na registratie stuurt het RIVM een speciaal verzendbuisje op. De teek wordt door het RIVM getest op de aanwezigheid van de Borrelia bacterie.
Hou tot twee maanden na de tekenbeet de huid rondom de beet in de gaten. Er verschijnt vrijwel altijd een rode huidirritatie tijdens of direct na een tekenbeet. Deze vlek is kleiner dan vijf centimeter in doorsnede, en heeft niets met een eventuele besmetting te maken.
Ga naar de huisarts als de rode ring of vlek op de huid groter wordt, of als je een van de genoemde klachten hebt. Let vooral op het ontstaan van een rode ring of vlek op de huid. Ook griepverschijnselen als koorts, hoofdpijn en gewrichtspijn kunnen door een Lyme infectie ontstaan. Als na een paar dagen tot een paar weken na de beet een rode kring ontstaat, maak er dan een foto van en ga naar de huisarts. Na verloop van tijd verdwijnt de huidverkleuring weer maar is de ziekte van Lyme niet weg. Vertel de huisarts op welke datum je gebeten bent. Als de rode vlek inmiddels verdwenen is kun, laat hem of haar dan de foto zien.
Registreer de rode kring (erythema migrans) op Tekenradar.nl voor deelname aan het hierboven genoemde onderzoek van het RIVM en Wageningen Universiteit.
Opdracht 4: Oefenen met tekentrekken
Prik verschillende spelden van verschillende groottes in het sponsje. Bekijk nu de "tekentrekkers" en lees de handleiding. Probeer alle tekentrekkers door de spelden ermee uit de spons te trekken. Geef daarna antwoord op de vragen:
Welke tekentrekker vind je het beste werken?
Wat is het nadeel van een tekenkaart met een gleufje?
Wat is het nadeel van een pincet met een platte kop?
Welke methode vind jij het prettigst werken?
De steeksnuit van de teek, met weerhaken en “tanden”. Alleen het gekartelde stuk gaat in de huid, zie stippellijn. (Figuur: Fedor Gassner)
Opdracht 5: Teken en tekenbeten
Noem ten minste twee zaken die de teek nodig heeft om te overleven
Waarom moet je een teek bij het verwijderen bij zijn kop pakken?
Beschrijf kort wat de teek doet als hij op je been terechtkomt
Welke dieren zijn lekker voor teken?
Opdracht 6: Teken nog eens een teek
Teken nog eens een teek, maar nu met wat je geleerd hebt in deze module. Vergelijk je "teekening" met die je in opdracht één gemaakt hebt. Wat valt je het meeste op?
Teekening
Teek op ware grootte
Bronnen
Websites
www.tekenradar.nl (website van Wageningen Universiteit en het RIVM over teken en de ziekte van Lyme. De site geeft een tiendaagse tekenactiviteitsverwachting en via de site kunnen tekenbeten en rode kringen gemeld worden).
Onderstaande opdrachten vormen een verdieping op het voorgaande materiaal.
Opdracht 7: De levenscyclus van de teek
Bekijk het de levenscyclus van teken in Weetje 2 en beantwoord de volgende vragen:
Welke dieren zijn belangrijk voor de teek?
Denk je dat mensen echt deel uitmaken van de levenscyclus van de teek? Waarom wel/niet?
Mensen worden ook vaak in hun tuin gebeten. Hoe denk je dat teken daar terechtkomen?
Weetje 3a: Waar zitten teken en hoe voorkom je dat ze je bijten?
Teken zitten in "het groen": vooral in struikgewas, bossen en schaduwrijk gras. Teken houden niet van een bodem met kale grond; ze hebben liever een laag dode bladeren. Dit kom je niet alleen in bossen, duinen en parken tegen, maar ook in veel tuinen. Om een mens of dier te pakken, wachten teken geduldig op een grasspriet, laag struikje of een stokje. Teken kunnen tot ongeveer anderhalve meter boven de grond zitten. Teken springen niet en laten zich bijna nooit uit bomen vallen. In de onderstaande figuur kun je zien hoe teken in hinderlaag op een grasspriet zitten te wachten om een voorbijganger te grijpen.
Teken in hinderlaag op een grasspriet: ze kunnen niet springen, dus moeten zich goed vast kunnen grijpen.
Gelukkig houden teken niet van droogte en kale grond: op een gemaaid grasveld kom je ze niet tegen. Op plekken met wat schaduw en een dikke laag dode bladeren op de bodem houden teken het wel prima uit.
Let op de volgende punten als je in een gebied komt waar teken kunnen zitten:
Probeer contact met overhangende planten te vermijden.
Draag dichte schoenen, lange mouwen en een lange broek. Stop je pijpen in je sokken!
Voor extra bescherming kun je je huid en/of broekspijpen met een insectenwerend middel waarin DEET zit inspuiten of smeren. Dit is te koop bij drogisten en apotheken. Lees de aanwijzingen op de verpakking. Sommige mensen krijgen huidproblemen van DEET.
Bovenstaande maatregelen geven een aardige bescherming, maar niet voor honderd procent. Het blijft dus belangrijk om ALTIJD na een bezoek aan het groen een tekencheck te doen. Ook als je nog buiten bent, kan het geen kwaad tussendoor even te controleren of er teken over je kleding of huid lopen, bijvoorbeeld na een plaspauze of nadat je even van het pad gegaan bent. Vergeet niet hoe klein en plat de teken zijn als ze nog niet volgezogen zijn!
Weetje 5: De ziekte van Lyme
Een voorbeeld van de Erythema migrans, de rode ring die wijst op een besmetting met de ziekte van Lyme.
In Nederland gaan steeds meer mensen met een tekenbeet of de eerste symptomen van de ziekte van Lyme naar de huisarts. In 2009 waren er 22 duizend mensen die met de eerste verschijnselen van de ziekte van Lyme hun huisarts bezochten. De schatting is dat meer dan één miljoen mensen per jaar een tekenbeet oplopen.
Niet iedere tekenbeet veroorzaakt de ziekte van Lyme. Daarvoor moet de teek langer dan 24 uur vastgebeten hebben gezeten. Daarnaast zijn lang niet alle teken besmet met de Lyme bacterie (Borrelia).
Als je toch besmet raakt, is de eerste aanwijzing een rode vlek van meer dan vijf centimeter in doorsnee: de zogenaamde erythema migrans (zie onderstaande figuur). Deze kan na een paar dagen tot een paar weken na de tekenbeet verschijnen. Die rode vlek ontstaat niet in alle gevallen, dus let ook op een grieperig gevoel, pijnlijke gewrichten en andere vreemde kwaaltjes tot twee maanden na de tekenbeet. Het is normaal dat er tijdens of vlak na het verwijderen van de beet een rood plekje ontstaat. Dit betekent dat de huid een beetje geïrriteerd is, net als bij een muggenbult. Het zegt niets over of je besmet bent geraakt door de tekenbeet.
Opdracht 8: Teken en tekenbeten
Noem ten minste twee zaken die de teek nodig heeft om te overleven
Waarom moet je een teek bij het verwijderen bij zijn kop pakken?
Beschrijf kort wat de teek doet als hij op je been terechtkomt
Een gezin gaat picknicken in het bos. Vader en moeder zitten aan de picknicktafel en de kinderen spelen verstoppertje in de bosjes. Wie loopt de grootste kans op een tekenbeet? Waarom?
Teken kunnen in huis niet lang overleven, maar een paar uur houden ze het wel vol. Teken lopen gelukkig niet zelf ons huis binnen. Verzin twee manieren waarop ze toch binnen kunnen komen.
Waarom moet je, nadat je een vastgebeten teek hebt verwijderd, de datum van de tekenbeet in je agenda zetten?
Wat is het belangrijkste om te doen nadat je in een tekengebied bent geweest?
Extra toetsvragen
Geef aan op welke van de onderstaande plekken je extra op moet passen voor teken:
Op het voetbalveld
Tussen de bosjes in de duinen
In het zand bij de duinen
Onder een grote eikenboom op een grasveld
In hoog gras in een bosgebied
Op een kort gemaaid grasveld in een bosgebied
Aan de rand van een schelpenpad in het bos
Midden op een schelpenpad in het bos
Teken gaan in huis snel dood en ze kunnen niet ver genoeg lopen om zelf binnen te komen. Noem minimaal één manier waarop je toch binnen door en teek gebeten zou kunnen worden.
Aanvullend materiaal
Alle informatie hieronder is extra theorie voor leerlingen en docenten. Deze informatie overlapt deels met de informatie uit de opdrachten.
Teken
Over de teek
Teken zijn geleedpotigen en lijken op kleine platte spinnetjes. Teken behoren dan ook tot de spinachtigen (dierklasse Arachnidae, subklasse Acari). Teken ondergaan vier levensstadia: ei, larve, nimf en volwassen teek (zie onderstaande foto). De larve heeft zes poten maar de nimf en de volwassen teek hebben acht poten.
Nederland wordt de Borrelia bacterie die de ziekte van Lyme kan veroorzaken hoofdzakelijk overgebracht door de schapenteek. De wetenschappelijke naam voor de schapenteek is Ixodes ricinus (suborde Ixodida, familie Ixodidae, de zogenaamde ‘harde’ teken, herkenbaar door een schildje (scutum) over het achterlijf). De schapenteek kent een levenscyclus van 3 tot 4 jaar, afhankelijk van het klimaat.
Van links naar rechts de larve, nimf, mannetje en het vrouwtje van de schapenteek (foto: Fedor Gassner)
Teken voeden zich met het bloed van zoogdieren, vogels en reptielen, de zogenaamde gastheren. Het ei-stadium is passief en voedt zich niet. Elk volgend stadium voedt zich slechts eenmalig, en ondergaat daarna een rustperiode waarin het volgende stadium ontstaat. De volwassen mannetjes en vrouwtjes paren. De paring vindt meestal plaats op de gastheer. Na de paring zuigt het vrouwtje zich vol met bloed en zwelt haar lichaam zichtbaar op. Als ze volgezogen is laat ze zich op de grond vallen. Het vrouwtje heeft het bloed nodig voor de ontwikkeling van de eitjes. Als de eieren rijp zijn, legt het vrouwtje deze op de bodem, waarna zij sterft. Ze legt 1000 tot 2000 eieren. De eieren worden in de herfst gelegd. Mannetjes kunnen meerdere keren paren en hebben geen bloed nodig en zullen dus ook niet bijten. In het volgende voorjaar komen de larven uit, die zich voeden op kleine knaagdieren (muizen) en vogels. Aan het einde van de zomer vervellen de larven tot nimfen, die in winterrust gaan. In het volgende jaar voeden de actieve nimfen zich op een grote variatie aan zoogdieren en vogels. Aan het einde van de zomer vervelt de nimf tot volwassen teek (mannetje of vrouwtje). De volwassen teken gaan in het volgend voorjaar op zoek naar een gastheer, meestal een grote grazer zoals ree, hert of wild zwijn, maar ook schapen, runderen en paarden kunnen als voedselbron dienen.
Waar leven teken?
De schapenteek houdt zich bij voorkeur op in een gemengd loofbos met een ondergroei van blauwe bosbes en/of varens. De teek wordt ook vaak aangetroffen in dennenbossen met een dichte, hoogopgaande laag van grassen. In deze bostypen worden veel kleine knaagdieren aangetroffen, met name de bosmuis en de rosse woelmuis, maar ook een aantal soorten spitsmuizen. Deze dieren vormen de voornaamste voedselbron voor de larven van de schapenteek. Omdat teken zich niet ver kunnen verplaatsen, zijn ze afhankelijk van een hoge dichtheid van deze knaagdieren, zodat ze gemakkelijk in de buurt van hun voedsel kunnen komen.
Teken in de tuin
Uit onderzoek van De Natuurkalender blijkt dat ongeveer een derde van de tekenbeten wordt opgelopen in de tuin. Het is nog onbekend wat de eigenschappen van deze tuinen is. De tuinen liggen vooral in bosrijke omgeving maar van midden in de (grote) stad worden ook tekenbeten gemeld. De schapenteek komt nauwelijks voor in open terrein zoals weilanden, uiterwaarden en heidevelden.
Teek die een grasspriet opklimt
Het gedrag van de schapenteek
Harde teken, zoals de schapenteek, voeden zich één keer per levensstadium. Hongerige teken klimmen omhoog langs de stengels van grassen, planten en struiken, totdat ze op een hoogte zitten waarbij ze gemakkelijk op een passerende gastheer kunnen overstappen. Teken zitten maar in zeer beperkte mate in bomen. Larvale teken blijven veel lager zitten dan nimfen, die op hun beurt lager zitten dan volwassen teken. Als een gastheer (bijv. muis, vos, fazant, wild zwijn of ree) deze planten aanraakt, weet de teek dat een gastheer in de buurt is en zal ze proberen via huidcontact een overstap te maken. In tegenstelling tot wat veel mensen denken kunnen teken niet springen. Eenmaal op de gastheer, loopt de teek naar specifieke plaatsen op het lichaam van de gastheer toe. Bij larven zijn vooral de oren en neus geliefd, nimfen voeden zich ook vaak op het oor, maar worden ook wel bij de staart of in de hals gevonden. Volwassen teken kunnen zich overal op het lichaam bevinden, maar hechten zich vaak in de hals en onder de staart. Volwassen teken zitten bijna nooit op kleine knaagdieren, vermoedelijk vanwege een sterke afweerreactie op deze dieren of omdat ze niet voldoende bloed kunnen opnemen uit een relatief klein lichaam.
Wanneer zijn teken actief?
Teken kunnen het hele jaar actief zijn mits de temperatuur hoog genoeg is. Op basis van de maandelijkse tekenvangsten in het kader van het Natuurkalender programma is een goed beeld te verkrijgen van het verloop van de aantalsontwikkelingen (zie figuur)
Gemiddeld aantal larven, nimfen en volwassen vrouwtjes per maand op 12 Natuurkalender locaties in de periode juli 2006 tot en met december 2011 (Bron: De Natuurkalender)
Normaal gesproken begint het aantal actieve teken in de loop van maart te stijgen. In de periode april tot en met september worden de hoogste aantallen nimfen waargenomen, met de hoogste aantallen meestal in het voorjaar. Het aantal larven loopt ook in april sterk op. Het hoogste aantal larven wordt in de periode juni tot en met september waargenomen. De dagelijkse Tekenverwachting op Tekenradar geeft alleen een verwachting van het activiteitsniveau van de nimfen. Larven worden niet meegenomen omdat de analyses moeilijker zijn en omdat de kans dat larven de Borrelia bacterie bij zich dragen heel klein is omdat ze nog niet eerder bloed hebben gedronken bij een andere gastheer.
Op basis van de tekenbeten meldingen op Natuurkalender.nl sinds 2006 blijkt dat bijna 35 procent van alle tekenbeten in juni is opgelopen (zie onderstaande figuur). Deze cijfers zijn enigszins vertekend als gevolg van een gemiddeld hogere media-aandacht voor het onderwerp midden in de zomer. Het algemene seizoensverloop van het aantal teken komt echter goed overeen met de tekenvangsten.
Het percentage van het totaal aantal tekenbeten dat maandelijks doorgegeven is via Natuurkalender.nl in de periode 2006 tot en met 2010 (bron: Natuurkalender.nl).
Aantal besmette teken
In Nederland is gemiddeld één op de vijf teken (20 procent) besmet met de Borrelia bacterie die de ziekte van Lyme kan veroorzaken. Wel zijn er grote verschillen: op de ene plaats is de helft van de teken besmet, op andere bijna geen. Er is nog onduidelijk waar deze variatie door wordt bepaald. Het hangt waarschijnlijk af van het gebied, de begroeiing, het aantal besmette knaagdieren en de tekendichtheid.
Hoe kun je jezelf beschermen?
Teken zitten vooral in hoog schaduwrijk gras en dode bladeren bij bomen en struiken. Teken vallen in principe niet uit bomen. Vermijd in een tekenrijke omgeving contact met lage planten en struiken zodat teken niet op uw lichaam over kunnen stappen. Mensen die in aanraking komen met teken (zoals boswachters, hoveniers en militairen) wordt aangeraden zichzelf extra te beschermen tegen tekenbeten.
De onderstaande tips bieden geen garantie dat u geen tekenbeet oploopt. Het blijft dan ook belangrijk om lichaam te controleren op tekenbeten en kleding op de aanwezigheid van teken nadat u in het groen bent geweest.
Blijf zoveel mogelijk op de paden en vermijd dichte begroeiing en struikgewas.
Draag dichte schoenen, lange mouwen en een lange broek. Stop broekspijpen in uw sokken. Op lichte kleding zijn teken beter te zien. Indien u regelmatig de kleding inspecteert gedurende het verblijf in het groen kunt u teken al voordat ze op de huid komen en zich vastbijten verwijderen.
Draag kleding die is geïmpregneerd met het insectenwerend middel Permetrine
Spuit uw kleding in met een insectenwerend middel dat DEET (diethyltoluamide) bevat met een minimum concentratie van 30% en smeer de onbedekte huid in met een middel dat DEET bevat. DEET zit verwerkt in diverse antimug-middelen, maar de stof werkt ook afstotend op teken. DEET blijft ongeveer 6 uur actief.
Het belangrijkste advies is om uw huid en kleding goed te controleren en teken te verwijderen nadat u in het groen bent geweest.
Wat is een tekenbeet?
Bij een tekenbeet heeft de teek zich in de huid vastgebeten. Als de teek nog over uw huid loopt dan is er geen sprake van een tekenbeet.
Bekijk ook de video "Een teek! Pak 'm beet!" met informatie over teken en de ziekte van Lyme. met informatie over teken en de ziekte van Lyme.
Video "Een teek! Pak 'm beet!"
Hoe controleer ik op tekenbeten?
Bent u op een plaats geweest waar teken voorkomen? Controleer uzelf (en eventueel anderen) op tekenbeten. Een teek heeft voorkeur voor bepaalde plaatsen op het lichaam, zoals liezen, knieholtes, oksels, bilspleet, de randen van uw ondergoed, achter de oren en rond de haargrens in de nek. Gebruik zo nodig een spiegel en een vergrootglas. Controleer ook uw kleding. U kunt kleding met teken minimaal 30 minuten op 60ºC wassen of de kleding na het wassen in de wasdroger stoppen. Dan gaan teken dood.
Wat moet ik doen bij een tekenbeet?
Haal een teek zo snel mogelijk weg. Hoe langer de teek in uw huid zit, hoe groter de kans dat hij ziekteverwekkers overdraagt.
Gebruik geen alcohol, jodium, zeep, olie of andere middelen voordat u de teek verwijdert.
Neem een puntig pincet waarmee u de teek goed bij de kop kunt vastpakken. Er zijn ook andere tekenverwijderaars te koop bijvoorbeeld bij de drogist of apotheek. Gebruik het product volgens de gebruiksaanwijzing. Eventueel kunt u een vergrootglas gebruiken.
Pak de teek zo dicht mogelijk op de huid bij de kop beet en trek hem er langzaam uit. Als er een stukje van de kop van de teek in de huid achterblijft, is dat ongevaarlijk. Dat komt er vanzelf weer uit, net als bij een splinter. Ontsmet het beetwondje (nadat u de teek heeft verwijderd) met 70% alcohol of jodium.
Bewaar de teek in een afgesloten potje of op een plakbandje zodat hij niet weg kan lopen. Meld de tekenbeet op Tekenradar.nl en doe mee met het onderzoek van het RIVM.
Schrijf de datum en de plaats op het lichaam waar u gebeten bent op.
Zit de teek waarschijnlijk al meer dan 24 uur in de huid vast? Overleg dan met de huisarts of behandeling gewenst is.
Hebt u de teek binnen 24 uur verwijderd? Houdt de huid rondom de beet 3 maanden in de gaten. Let op het ontstaan van een rode ring of andere klachten die kunnen duiden op de ziekte van Lyme.
Indien een rode kring ontstaat of u klachten krijgt ga dan naar de huisarts en vermeld dat u door een teek gebeten bent.
Meld een rode ring (erythema migrans) op Tekenradar.nl en doe mee met het onderzoek van het RIVM.
Waarmee kan ik een teek verwijderen?
Het is belangrijk dat u een tekenverwijderaar gebruikt waarbij u de kop van de teek goed vast kunt pakken. Dit kan goed met een puntig pincet en of een andere tekenverwijderaar die bij de drogist of apotheek te koop is.
Het is vooral belangrijk dat u de teek snel verwijdert. Zit de teek nog maar net op de huid (als hij nog klein en plat is en niet is volgezogen met bloed) en heeft u voorlopig geen tekenverwijderaar voor handen? Dan kunt u hem ook met de nagels uit de huid halen. Beter is het om een tekenverwijderaar mee te nemen als u het groen in gaat en de teek daarmee te verwijderen.
Bekijk ook de video waarin wordt uitgelegd hoe je een teek het beste kunt verwijderen.
Video "Het verwijderen van een teek"
Hoe groot is de kans op besmetting na een tekenbeet?
Op basis van de huidige gegevens wordt de kans op de ziekte van Lyme na een tekenbeet geschat op 1-3%. Als de teek binnen 24 uur op de goede manier verwijderd wordt, is de kans op de ziekte van Lyme waarschijnlijk nog kleiner, maar niet onmogelijk. Overigens leidt besmetting zeker niet altijd tot de ziekte van Lyme. Mensen kunnen elkaar niet besmetten en u kunt ook niet besmet raken door het verwijderen van teken.
Tekenweetjes
Wist u dat jaarlijks 1 miljoen mensen gebeten worden?
In 2009 liep naar schatting ruim 1 miljoen mensen een tekenbeet op. Huisartsen zagen zo’n 93.000 mensen met een tekenbeet waarvan ongeveer 22.000 mensen last kregen van de eerste verschijnselen van de ziekte van Lyme (een rode ring rond de beetplek).
Wist u dat het hele jaar actieve teken te vinden zijn?
Teken zijn er het hele jaar door. Zodra de temperatuur boven de 5 tot 10 °C komt, kunnen ze actief worden. De meeste mensen worden gebeten in de periode van maart tot en met oktober.
Wist u dat teken niet uit bomen vallen?
Teken komen in het hele land voor in bossen, duinen, heidegebieden, beschutte weilanden, parken en tuinen. Ze zitten vooral in hoog gras, op bosbessenstruiken, varens of tussen dode bladeren. Van daaruit stappen ze over op passerende dieren, maar ook op mensen. Teken vallen niet uit bomen.
De ziekte van Lyme
De ziekte van Lyme is een infectieziekte die door de Borrelia bacterie wordt veroorzaakt.
Het meest voorkomende signaal van de ziekte van Lyme is een rode ringvormige vlek (erythema migrans) op de plaats waar de teek heeft gebeten. Soms is er sprake van een blauwachtige of roze vlek. De vlek verschijnt meestal na enkele dagen tot twee weken na de tekenbeet, maar dat kan ook pas na 3 maanden zijn. Het is dus belangrijk de plek van de tekenbeet een aantal maanden goed in de gaten te houden. De vlek wordt binnen een paar dagen een grotere ring. Zo’n ring is typerend voor de ziekte van Lyme. Uiteindelijk verdwijnt de ring vanzelf. Dit hoeft niet te betekenen dat de bacterie weg is. De bacterie kan in het lichaam aanwezig blijven en later schade aanrichten. Soms kunnen mensen besmet raken met de bacterie zonder dat ze een rode ring hebben gezien.
Eenmaal in het lichaam, richt de bacterie zich vooral op zenuwweefsel, gewrichten, de huid en het hart. De klachten die daaruit voort kunnen komen zijn in eerste instantie griepachtige klachten of soms opzwelling van oorlel of tepel. Deze klachten komen meestal binnen 3 maanden.
Als de ziekte niet opgemerkt wordt kan het overgaan naar een volgende fase. Dan kunnen neurologische, gewrichts-, huid- of hartklachten ontstaan. Er wordt dan gesproken over late Lymeziekte. Welke klachten iemand krijgt verschilt per persoon. Aandoeningen aan de zenuwen komen het meest voor. Dit kan zenuwpijn of zenuwuitval op verschillende plaatsen in het lijf tot gevolg hebben. Voorbeelden zijn verlamming van de gezichtsspieren of pijn en krachtsvermindering aan een arm of been. Ook kunnen mensen gewrichtsklachten, huidaandoeningen of hartritmestoornissen krijgen.
De ziekte van Lyme is te behandelen met antibiotica. Hoe eerder de ziekte wordt opgemerkt hoe beter de behandeling zal aanslaan. In een laat stadium kunnen mensen klachten houden na behandeling. Dit kan ook het geval zijn als de Borrelia bacterie niet meer aanwezig is. Dit noemt men ook wel het post-Lymeziektesyndroom.
Hoe krijg je de ziekte van Lyme?
Teken kunnen de ziekte van Lyme overdragen als ze zelf besmet zijn met de Borrelia bacterie. Als de teek zich vol zuigt met bloed, kunnen lymebacteriën via het speeksel van de teek in zijn gastheer komen. De teek draagt de bacterie niet meteen over nadat hij zich vastbijt. Hoe eerder de teek wordt verwijderd, hoe kleiner de kans dat de bacterie wordt overgebracht. Als de bacterie wel in uw lichaam komt, kunt u de ziekte van Lyme krijgen. De meeste mensen worden niet ziek na een tekenbeet. De kans op de ziekte van Lyme na een tekenbeet wordt geschat op 1-3%. Als de teek binnen 24 uur op de goede manier verwijderd wordt, is de kans op de ziekte van Lyme nog kleiner, maar niet onmogelijk.
Wanneer moet ik naar de huisarts?
Als u een rode ring of vlek op uw huid (erythema migrans) heeft gevonden en die ring of vlek in enkele dagen groter wordt, moet u naar de huisarts. Dit geldt ook als u na een tekenbeet andere klachten krijgt die kunnen duiden op de ziekte van Lyme. Geef bij de huisarts altijd aan dat u door een teek bent gebeten en wanneer dit is gebeurd. Hebt u de teek na meer dan 24 uur verwijderd? Dan kunt u contact opnemen met de huisarts om te bespreken of behandeling nodig is.
Wat betekent een klein rood plekje na een tekenbeet op mijn huid?
Een klein rood plekje op de plaats van de tekenbeet is een normale huidirritatie. Wordt dat plekje niet groter en verdwijnt het binnen enkele dagen weer, dan is de kans zeer klein dat het plekje een symptoom is van de ziekte van Lyme. Wordt de plek groter en ringvormig, ga dan naar de huisarts.
Kun je immuun worden voor de ziekte van Lyme?
Nee, elke nieuwe tekenbeet vormt een nieuwe kans op besmetting.
Bestaat er een vaccin tegen de ziekte van Lyme?
Nee, er is momenteel geen vaccin beschikbaar tegen de ziekte van Lyme. Er zijn ook andere ziekten die door teken overgedragen kunnen worden. Tegen FSME (ook wel TBE genoemd) is wel een vaccin beschikbaar. In Nederland is nog nooit iemand door een teek besmet geraakt met FSME/TBE.
Maakt het verschil of de teek veel of weinig bloed heeft gezogen?
Een teek die veel bloed heeft gezogen, zit al enige tijd in de huid. Hoe langer een besmette teek in de huid vastzit, hoe groter de kans is dat hij de Borrelia bacterie overbrengt. Na 72 uur wordt de kans dat een besmette teek door zijn beet de besmetting overbrengt, op bijna 100% geschat. Overigens leidt besmetting zeker niet altijd tot de ziekte van Lyme. En niet alle teken dragen de Borrelia bacterie bij zich.
Kun je de ziekte van Lyme hebben zonder dat je een erythema migrans hebt gezien?
Ja. Niet alle mensen die de ziekte van Lyme hebben, hebben eerst een rode ring (erythema migrans) gezien.
Hoe wordt de ziekte van Lyme behandeld?
Als u klachten heeft die kunnen passen bij (een vroeg stadium van) de ziekte van Lyme (rode kring of uitslag op de huid of bijvoorbeeld griepachtige klachten) kunt u worden behandeld met antibiotica. Hierdoor kunnen de aanwezige klachten worden verholpen en complicaties van Lyme op lange termijn veelal worden voorkomen. Eventuele ontstane schade aan de gewrichten en het zenuwstelsel herstelt niet altijd volledig.
Ook in een later stadium zal de arts met antibiotica behandelen. Afhankelijk van de symptomen is volledig herstel in dit stadium niet altijd mogelijk. Als de antibiotica goed hebben gewerkt en de bacterie niet meer aanwezig is kunnen sommige mensen klachten houden. Dit noemt men ook wel het post-Lymeziekte syndroom. In een enkel geval werken de gebruikelijke antibiotica onvoldoende. Dan zijn andere antibiotica nodig. Er wordt dan gesproken over persisterende Lymeziekte.
Wie loopt extra risico om besmet te raken?
Iedereen kan via een tekenbeet besmet raken met de lymebacterie en de ziekte van Lyme krijgen. Mensen die voor hun werk veel in het groen zijn zoals boswachters of hoveniers en militairen, lopen meer risico op tekenbeten. Er zijn arbo-richtlijnen die aangeven hoe werknemers zich kunnen beschermen tegen tekenbeten. Andere groepen die meer kans hebben op een tekenbeet zijn mensen die veel recreëren in het groen (zoals wandelaars en kampeerders) en kinderen (door buitenspelen).
Zijn kinderen extra kwetsbaar?
Kinderen spelen vaak in het groen en gaan bij wandelingen makkelijk van de paden af. Daardoor lopen ze een grotere kans op een tekenbeet. Bij kinderen komen tekenbeten ook vaak voor achter de oren en rond de haargrens in de nek. Controleer bij kinderen goed op die plaatsen.
Kan de ziekte van Lyme ook een beroepsziekte zijn?
Ja, dat kan als de ziekte tijdens het werk opgelopen is. Die kans is aanwezig als u tijdens uw werk vaak in een tekenrijke omgeving verblijft en daar gebeten wordt, of als u intensief contact heeft met dieren die teken bij zich kunnen dragen. Als u in het groen werkt zorgt de werkgever voor informatie en voor beschermende maatregelen. U moet zich als werknemer aan de voorgeschreven regels houden en de gegeven beschermingsmiddelen ook gebruiken. Meer informatie vindt u op www.beroepsziekten.nl en www.kiza.nl.
Hoe verklein ik de kans op de ziekte van Lyme?
Het is verstandig omnadat u in het groen bent geweest uw lichaam en dat van kinderen of anderen goed te controleren op teken. Kijk vooral op warme plekken, zoals oksels, liezen, bilnaad, knieholten en onder de randen van het ondergoed. Teken kunnen zich ook – vooral bij kinderen – op het hoofd, achter de haargrens en achter de oren nestelen.
Tekenwerende kleding
Voor extra bescherming kun je ook tekenwerende kleren aantrekken wanneer je naar een gebied gaat waar veel teken zitten. Met name mensen die voor hun werk veel in het groen zijn, maken hier gebruik van. ROVINCE is een bedrijf dat gespecialiseerd is in tekenwerende kleding. Op hun website (www.rovince.nl) vind je hier meer informatie over.
Krijgt iedereen die besmet wordt met de Borrelia bacterie de ziekte van Lyme?
Nee, het menselijk lichaam kan de infectie bestrijden met het eigen afweermechanisme.
Wanneer is bloedonderzoek nodig?
Een rode ring op de plek waar recent een teek heeft gebeten (erythema migrans(?)), is geen reden om bloedonderzoek te doen; de huisarts zal dan meteen behandelen. De huisarts onderzoekt het bloed als hij of zij vermoedt dat gezondheidsklachten te maken hebben met de ziekte van Lyme. Dus bijvoorbeeld bij klachten zoals verlamming van de gezichtsspieren, heftige pijn aan een arm of been, dubbelzien, krachtsverlies in benen, pijnlijke gezwollen gewrichten of een neiging tot flauwvallen, terwijl er geen ringvormige uitslag is (geweest).
Wat is erythema migrans?
Het eerste signaal van de ziekte van Lyme is vaak een rode ringvormige uitslag rond de plaats van de tekenbeet, die geleidelijk aan groter wordt. ‘Erythema migrans’ is de medische naam voor deze rode ring die er soms ook meer uit ziet als een blauwachtige of roze vlek.
Klik hier voor foto's van verschillende verschijningsvormen van erythema migrans.
De ziekte van Lyme in Nederland
Huisartsen hebben in 2009 bij circa 22.000 mensen in Nederland een rode ringvormige uitslag op de huid (erythema migrans(?)) vastgesteld, het eerste teken van de ziekte van Lyme. Dat aantal is 5.000 meer dan in 2005. Daarmee wordt de stijgende trend sinds 1994 voortgezet. Dit blijkt uit een landelijk onderzoek naar het vóórkomen van de ziekte van Lyme in de huisartsenpraktijk uitgevoerd door het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM.
In het voor- en najaar zijn teken het meest actief. Van alle mensen die in Nederland door een teek worden gebeten, wordt de kans 1:70 (1,4%) geschat dat de ziekte van Lyme ontstaat.
In de kaart op de homepage onder "Lyme in Nederland" is weergegeven hoeveel mensen met een rode ring op de huid door de huisarts zijn gezien. Een rode ring op de huid is een bewijs van de ziekte van Lyme, maar in ongeveer 15% van alle gevallen van de ziekte van Lyme verschijnt er geen rode ring op de huid.
Hieronder is vanaf 1994 aangegeven hoeveel mensen met een rode ring op de huid door de huisarts zijn gezien gemiddeld over heel Nederland:
Aanvullende informatie over tekenbeten en de ziekte van Lyme
Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu: www.rivm.nl/cib/themas/teken-lyme (Richtlijn Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding en Informatie Standaard Infectieziekten (ISI) Lyme).
De richtlijn Lyme-borreliose van het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO, www.cbo.nl.
Het arrangement Teken en de ziekte van Lyme is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Auteurs
Mulder
Je moet eerst inloggen om feedback aan de auteur te kunnen geven.
Laatst gewijzigd
2013-05-01 16:44:48
Licentie
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
RIVM folder: Een teek? Pak 'm beet!
