Verduurzamingsstrategieën voor open leermaterialen

Verduurzamingsstrategieën voor open leermaterialen

Inleiding

Steeds meer docenten creëren, delen en hergebruiken open leermaterialen. Vaak start dit met een project, mogelijk extern gefinancierd, om open leermaterialen te ontwikkelen en ervaring op te doen. Een terugkerend vraagstuk is echter verduurzaming van de projectresultaten: hoe zorg je ervoor dat die resultaten hun waarde blijven behouden nadat het project is afgelopen?

Met verduurzaming bedoelen we een situatie waarin projectresultaten een blijvende waarde vertegenwoordigen. De verzameling aan activiteiten voor een langere termijn noemen we verduurzamingsstrategieën.

In 2022 is er een inventarisatie van verduurzamingsstrategieën uitgevoerd binnen 16 projecten rond open leermaterialen in het mbo, hbo en wo. Enkele van deze projecten ontvingen subsidie vanuit de Stimuleringsregeling Open en Online onderwijs, specifiek gericht op open leermaterialen. De resultaten van deze inventarisatie zijn weergegeven in een infographic Verduurzamingsstrategieën voor open leermaterialen.

De afgelopen jaren zijn veel projecten gestart en afgerond vanuit de Stimuleringsregeling Open en Online onderwijs. In een vervolg studie (2025) is middels interviews onderzocht welke activiteiten vóór, tijdens en na het project zijn ondernomen om de projecten te continueren nadat de financiering vanuit de Stimuleringsregeling is beëindigd. In het rapport Verduurzamingsstrategieën voor open leermaterialen vind je een opsomming van deze activiteiten en uitgebreide reflectie hierop.

Deze tool is bedoeld om projectleiders en beleidsadviseurs inspiratie te geven voor welke activiteiten zij in kunnen zetten voor de verduurzaming van projecten. De voorgestelde activiteiten zijn zowel afkomstig uit de inventarisatie Versnellingsplan (2022) en verkenning Stimuleringsregeling (2025).

Gebruik

Om de verschillende verduurzamingsstrategieën te ordenen maken we gebruik van hetzelfde raamwerk als bij de eerder genoemde infographic, ontwikkeld door de zone Naar digitale (open) leermaterialen van het Versnellingsplan.

Deze tool bevat de activiteiten vanuit eerder onderzoek van het Versnellingsplan (2022) én de verkenning studie (2025).

De verduurzamingsstrategieën zijn geordend in 2 dimensies: aspecten en stadia.

1. Aspecten: organisatorisch, betrokken personen en inhoudelijk. Deze zijn verder onderverdeeld in deelaspecten.

2. Stadia: voorafgaand, tijdens en na afloop van je project

Organisatorisch aspect Betrokken personen Inhoudelijk aspect

Strategie en beleid, cultuur en human resource development, organisatie, technologie en infrastructuur, economisch en financieel, juridisch en wet- en regelgeving, en primair proces (onderwijs)

 Docent, ondersteuning, management, student,  (vak)community Bewustwording, zoeken, vakinhoudelijk ontsluiten, hergebruik, maken en delen van open leermaterialen

 

Dit overzicht aan activiteiten kan op verschillende manieren worden gebruikt, waaronder:

  • Als gespreksstarter voor brainstormen: Plan min. 2 uur om met projectleden te kijken welke acties, haalbaar en van toepassing zijn op je initiële projectidee. Schrijf deze op post-its en neem alle post-its uit eindelijk nog eens door om prioriteiten te stellen. Vervolgens neem je de geprioriteerde activiteiten op in je projectplan of aanvraag.
  • Als basisopzet voor je projectplan of aanvraag: Je neemt het document door en highlight de activiteiten die van toepassing zijn. Vervolgens zet je in de opmerkingen hoe je het beste de activiteit in je context kunt toepassen.

Je kunt ook het excel downloaden met het overzicht om gemakkelijk zelf aan de slag te gaan. Daar vind je ook een voorbeeld dat je kan gebruiken als basis opzet voor je projectplan of aanvraag.

 

Ordening per aspect

Organisatorisch aspect

Organisatorisch   Vooraf   Tijdens   Na afloop
Strategie en beleid   Inkaderen focus van project   Het betrekken van beleidsmedewerkers en bestuurders. Bijv. presentaties bij beleidsmakers geven   Een gezamenlijk actieplan opstellen met een overeengekomen visie op open leermaterialen
Projectdoelen afstemmen op reële behoeften   Draagvlak creëren. Medewerkers van het instituut zijn op de hoogte van en betrokken bij het project en dragen de visie op open delen uit en handelen daarnaar   Open Science policy levert facultaire actieplannen op (ook m.b.t. open leermaterialen)
Koppeling met open science   Advies geformuleerd voor het oormerken van tijd zodat het onderhoud van open leermaterialen  geborgd is   Ontwikkeling van marktonderzoek voor gebruik open leermaterialen om barrières en kansen te beoordelen
Koppeling met strategische doelen   Opstellen richtlijnen voor delen van open leermaterialen    
Cultuur en personeelsontwikkeling (HR)   Voortborduren op de cultuur van openheid en het delen van leermateriaal   Afspraken over voortgang o.b.v. vrijwilligheid voor 2 jaar   Eigenaarschap vastleggen, bij personen of samenwerkingsverbanden
Experimenteren met bestaande applicaties (bijvoorbeeld voor Virtual Reality)   Actieve kennisdeling   Vakvereniging draagt bij aan het stimuleren van het delen en up-to-date houden van materiaal
    Vergroten van de zichtbaarheid van het project   Adoptie. Prioriteit geven aan platformadoptie gedurende een bepaalde periode
    Handleidingen en documentatie ontwikkelen voor kennisoverdracht    
    Onboarding van nieuwe medewerkers    
    Opleiding ‘digitaal ontwerpen’ voor de docenten/betrokken collega’s organiseren    
    Onderdeel maken van de basistraining kwalificatie onderwijs (BKO)    
Organisatie   Samenwerking zoeken met stakeholders, zoals bibliotheek   Structureel betrekken van de gebruikers   Ontwikkelen van open leermaterialen (zoals open tekstboeken) duurzaam als een dienst integreren door bibliotheek
Brede samenwerking met meerdere universiteiten en/of hogescholen, ook internationaal   Experimenteerlab openstellen voor docent en student   Inbedden supportaanbod in structurele voorzieningen (incl. IV-onderwijs, BKO/CPD)
Proactief benaderen van andere universiteiten en hogescholen   Ontwikkeling van workflow voor delen van leermateriaal    
Breed samengestelde klankbordgroep starten (inclusief vertegenwoordiging van besluitvormers)   Regelmatige schrijfsessies organiseren    
Meetings met opleidingsdirecteuren en decanen   Betrek een brede groep stakeholders    
Betrekken technische experts en didactici   Werk in kleine groepjes    
Multidisciplinair projectteam, inclusief docenten   Investeren in expertise    
Bibliotheek partner maken in project   Docenten en ondersteunend personeel krijgen trainingen in het gebruik van innovatieve technologie    
    Regelmatige fysieke bijeenkomsten met de projectgroep en de klankbordgroep    
    Samenwerking door gezamenlijk bijeenkomsten organiseren    
    Werkproces standaard onderdeel maken van teamoverleg    
    Werkgroep marketing aanmaken    
    Het opzetten van een legal entity (zoals stichting) die de materialen beschermt.    
    Oprichting adviesraad Academy    
    Het proces van leermateriaal van idee tot publicatie evalueren en verbeteren. Bijv. door overzicht maken van verschillende processen en het ‘beste’ proces presenteren    
Technologie en infrastructuur   Gebruik van standaard auteurstool   Keuze open-source platform (Wikiwijs/edusources)   Automatische updates van open leermaterialen via Github, vanwege versiebeheer
Platformkeuze met oog op verduurzaming (bijv. > 5 jaar nog beschikbaar)   Ontwikkelen eigen website   Open leermaterialen  beschikbaar via website en Github
Ontwerp op schaalbaarheid en toekomstige ontwikkelingen in programmeertalen   Aandacht voor beheer van hardware en software   Integratie in andere systemen
Voorbereiden platform op nieuwe functionaliteiten   Kwaliteitscontrole & versiebeheer opzetten   Delen via open-source platform (Wikiwijs/edusources)
Onderzoek benodigde infrastructuur   Door middel van een mijlpalen dashboard het verloop van het project aangeven per betrokken instelling   Afspraken voor beheer en onderhoud met ICT afdeling
Ontwikkeling van of kopen van een licentie voor een community platform voor open leermaterialen   Opzetten instellingsbrede repository   Versiebeheer. Wijzigingen in software goed bijhouden en documenteren
    Dezelfde tools gebruiken als andere groepen binnen de instelling om het onderhoud te vereenvoudigen    
    Archivering. Bijv. opslag van open leermateriaal op SURFdrive    
Economisch en financieel   Kosten delen via een consortium   Zorg voor voldoende financiële middelen (intern en/of extern)   Duurzame financiering voor vijf jaar vastleggen
    In house ontwikkelen   Fondsenwerving
    Duurzame inzet middelen   Interne projectfinanciering voor doorontwikkeling
        Financiering voor verdere ontwikkeling door beroepsvereniging
        Budgetruimte reserveren voor inzet studentassistenten, bijv. voor het onderhoud van platform gedurende een aantal jaren.
        Borging open toegang via aparte juridisch entiteit
        Voortzetting van een bestaande externe financiering
        Fondsenwerving
Juridisch en wet- en regelgeving   Keuze voor Creative Commons-licenties   Aandacht voor databeheer en privacy    
Primair proces (onderwijs)   Verzamelen van relevante good practices   Opstellen van een technisch en didactisch lesplan   Open leermaterialen in zijn geheel of modulair integreren in het curriculum
    Inbedding van het open tekstboek in het onderwijs aan verschillende universiteiten    
    Integratie van open leermaterialen in bestaande vakken    

 

Betrokken personen

Betrokken personen   Vooraf   Tijdens   Na afloop
Ondersteuning   Duidelijke afspraken maken met ondersteunende diensten   Technische ondersteuning bieden   Afspraken over beheer en onderhoud met ICT afdeling
  Ondersteuning organiseren bij maken van een website   Ondersteuning vanuit de bibliotheek   Optreden als adviseur vanuit bibliotheek bij adoptie van open leermaterialen
  Samenwerking met bibliotheek bij het schrijven van de aanvraag   Aandacht voor beheer van hardware en software    
      Opstellen van documenten, trainingen en handleidingen    
      Samenwerking met bibliotheek bij opzetten universiteitsbrede repository    
      Samenwerking met de bibliotheek voor borging toekomstige onderhoud    
Docent   Nagaan of er een duidelijke behoefte is aan een actueel en toegankelijk leerboek   Regelmatig meedoen aan schrijfsessies   Ervaringen evalueren met docenten
  Docenten binden en informeren via LinkedIn en (interne) nieuwsbrieven   Docenten (medewerkers) als ontwikkelaar    
      Betrekken lectoraat voor evaluatie    
      Creëren van bewustzijn en betrekken van docenten    
Management       Betrekken management   Bijeenkomst plannen met belangrijke stakeholders om strategieën te bespreken voor het verlagen van de adoptiebarrières
      Ieder kwartaal een overleg tussen projectleider en stuurgroep    
Student   Kleine pilot om de betrokkenheid van studenten te verbeteren   Studenten betrekken bij het testen en evalueren van de modules   Ervaringen evalueren met studenten
      Feedback van studenten over de gebruiksvriendelijkheid en de impact van de leerervaring, bijv. van de Virtual Reality omgeving    
      Studenten als ontwikkelaars    
      Studenten actief betrekken als projectmedewerkers    
(Vak)community   Opzetten van een samenwerkingsverband met verschillende instellingen   Presentatie op jaarcongres   Instandhouden cq uitbreiding van vakcommunity (ook internationaal)
  Streven naar een betere samenwerking met een landelijke samenwerkingsgroep   Creëer of zoek aansluiting bij een bestaande community, consortium en/of vakvereniging   Communityvorming en internationale uitbreiding
  Verwachtingsmanagement. Bijv. workshops met de gemeenschap organiseren, met als doel de verwachtingen en eisen van de open leermaterialenrepository expliciet maken   Opzetten van netwerk voor samenwerking   De vakcommunity als partner voor het verspreiden van het open tekstboek (ook internationaal)
  Stakeholders betrekken, bijv. contact opnemen met een vakvereniging   Daadwerkelijk samenwerken met de landelijke samenwerkingsgroep   Vakcommunity organiseren rond een specifieke opleiding
  Hergebruik stimuleren   Opzetten van vakcommunity en borgen bij vakvereniging. Bijv. community onderwijs onderbrengen bij community onderzoek in hetzelfde vakgebied.    
  Agenderen van projectaanvraag bij relevante community('s) om bekendheid te genereren   Samen ontwikkelen van een kwaliteitskeurmerk    

 

Inhoudelijk aspect

Inhoudelijk aspect   Vooraf   Tijdens   Na afloop
Bewustwording       Meer bewustzijn over open leermaterialen en samenwerking tussen afdelingen   Creëren en/of opschalen van bewustwording
      Meer bewustzijn creëren van en betrekken van docenten   Vergroten bekendheid door actieve lancering, bijv. open cursus lanceren via een livestream
      Meer bewustzijn creëren over rechtenvrije afbeeldingen    
      Vergroten betrokkenheid. Docenten enthousiast proberen te maken, zo veel mogelijk mensen met het project kennis laten maken    
      Bewustwordingscampagne open leermaterialen    
Zoeken van open leermateriaal       Lijst van sites waar auteursrechtvrije afbeeldingen of met CC licentie te vinden zijn   Link naar website en Github delen op open-source platform (Wikiwijs/edusources)
      Workflows ontwerpen voor ondersteuning bij het zoeken naar bestaande open leermaterialen voor een specifieke cursu    
Vakinhoudelijk ontsluiten van open leermaterialen       Ontwikkelen taxonomie    
      Ontwikkelen van een kennisgraaf    
      Open leermaterialen het standaard type onderwijsmateriaal. Alle gepubliceerde interactieve open tekstboeken formeel opnemen in cursussyllabi als cursusliteratuu    
      Nauwe aansluiting van het ontwikkelde/ gecureerde materiaal op het open tekstboek duurzaam organiseren    
      Domeinspecialisten en bibliotheekcommissies selecteren open leermaterialen voor het onderwijs    
Hergebruik van open leermaterialen   Starten vanuit bestaande basis aan materiaal   Bij curriculum herziening de ontwikkelaars opdracht geven om te onderzoeken welke materialen voor hergebruik beschikbaar is op open-source platform (Wikiwijs/edusources)    
      Inzicht krijgen in de voordelen en nadelen van keuzes en voorwaarden voor borging en breed gebruik van open leermaterialen    
Maken van open leermaterialen       Interne en externe reviewers bewaken de kwaliteit van de inhoud   Modulaire opbouw van het boek, verdeeld in afzonderlijke modules, voor betere flexibiliteit en aanpasbaarheid
      Nadruk op het ontwikkelen van concrete leermaterialen   Standaarden bepalen voor eenduidige formats
      Ontwikkelen kwaliteitsmodel    
      Ontwikkelen van innovatieve werkwijzen voor contentproductie    
      Productie van publicatiedocumenten: workflow, kwaliteitseisen open leermaterialen publicatie (exclusief inhoudelijke kwaliteitscontrole), verzamelformulier metadata, voortgangsformulier publicatie    
Delen van open leermaterialen       Docenten zijn allemaal bekend met en bewust van regels voor delen van hun onderwijsmateriaal (wat betreft auteursrecht/bronvermelding)    

 

Voorbeeld uitwerking basisopzet project

Doel

Twee hogescholen en 1 UMC gaan graag samenwerking aan om open en herbruikbare virtual reality (VR) leermodules, gericht op het verbeteren van de vroegtijdige diagnostische vaardigheden van zorgprofessionals in opleiding, te ontwikkelen en implementeren. Dit project beoogt een cultuur van open delen en gezamenlijke ontwikkeling van innovatieve leermaterialen te bevorderen binnen zorgonderwijsinstellingen.

Doelgroep

Primaire doelgroep bestaat uit studenten en docenten van diverse zorgopleidingen (bijvoorbeeld geneeskunde, verpleegkunde, paramedische studies) in hbo en wo. Daarnaast beoogt het project ook professionals in de zorgsector te bereiken die behoefte hebben aan nascholing en bijscholing.

Beoogde resultaten

  • Ontwikkeling van minstens drie open VR leermodules die zich richten op verschillende aspecten van vroegtijdige herkenning van kritieke aandoeningen.

  • Een actieve vakcommunity van zorgonderwijzers die betrokken zijn bij de co-creatie, evaluatie en implementatie van de VR modules.
  • Ontwikkelde VR modules, bijbehorende leermaterialen (zoals lesplannen en beoordelingsrubrieken), en evaluatieresultaten openlijk beschikbaar gesteld voor hergebruik en aanpassing door andere onderwijsinstellingen en zorgorganisaties.
  • Verhoogde didactische vaardigheden bij docenten in het effectief inzetten van VR technologie in hun onderwijs, mede door het aanbieden van trainingen en workshops.
  • Inzicht in de impact van VR leermodules op de leeruitkomsten en de ontwikkeling van diagnostische vaardigheden bij studenten, d.m.v. evaluatieonderzoek. Dit draagt bij aan het aantonen van de didactische meerwaarde, wat de kans op adoptie vergroot.

  • Het arrangement Verduurzamingsstrategieën voor open leermaterialen is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    Verduurzaming
    Laatst gewijzigd
    2025-04-14 08:54:37
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie.

    Auteurs:

    Leontien van Rossum, SURF

    Robert Schuwer, OER Consultancy

    Sylvia Moes, Npuls

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    Deze tool geeft een opsomming van activiteiten die je vóór, tijdens en na het project kan inzetten. Je stelt verduurzamingsstrategie op door meerdere activiteiten te vertalen naar je eigen context. Het is bedoeld om projectleiders en beleidsadviseurs inspiratie te geven voor welke activiteiten zij in kunnen zetten.
    Eindgebruiker
    leraar
    Moeilijkheidsgraad
    makkelijk
    Studiebelasting
    0 uur 15 minuten
    Trefwoorden
    borging, oer, open leermaterialen, projectmanagement, stimuleringsregeling open en online onderwijs, surf, verduurzaming, verduurzamingsstrategie, verduurzamingsstrategieën

    Gebruikte Wikiwijs Arrangementen

    SURF. (z.d.).

    Community open access en open textbooks

    https://maken.wikiwijs.nl/207448/Community_open_access_en_open_textbooks

    Verduurzaming. (z.d.).

    Verduurzamingsstrategieën voor open leermaterialen - kopie 1 - kopie 1

    https://maken.wikiwijs.nl/216379/Verduurzamingsstrategie_n_voor_open_leermaterialen___kopie_1___kopie_1

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van