Natuurlijke bevolkingsgroei - havo/vwo

Natuurlijke bevolkingsgroei - havo/vwo

Vooraf

Introductie

Probleemstelling

De bevolkingssamenstelling van de eilanden in het Caribisch gebied verandert in rap tempo. Veel eilanden in de regio, zoals Curaçao, hebben te maken met een lage natuurlijke bevolkingsgroei: er worden steeds minder kinderen geboren, terwijl het aantal ouderen toeneemt. Uit een onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek uit 2023, blijkt dat de bevolking van Curaçao verder vergrijst en minder jongeren telt dan ooit. 

Om dit soort ontwikkelingen beter te begrijpen, gaat dit katern verder in op demografie, de wetenschap die zich bezighoudt met het onderzoeken van de bevolkingssamenstelling. Je gaat de omvang en de leeftijdsopbouw van de bevolking van de verschillende eilanden besturen en kijkt hoe die bevolkingsomvang en leeftijdsopbouw kan veranderen. Daarna denk je nog na over waarom dit tot problemen kan leiden.

Het katern zal je helpen om de demografische situatie in het Caribisch gebied beter te begrijpen. Het eindproduct van dit katern is het resultaat van een onderzoek naar het verloop van het demografische transitiemodel op twee eilanden in het Caribisch gebied. Met het maken van het eindproduct laat je zien dat je het leerdoel van dit katern beheert.

Bron 1: Bevolkingsaantallen Caribische landen

Oriëntatie

Leerdoel van dit katern

Aan het eind van het katern kun je de ontwikkelingen in de natuurlijke bevolkingsopbouw beschrijven, verklaren en analyseren. 

Aandachtspunt:
- dat de Caribische eilanden zich in verschillende fasen in het demografisch transitiemodel bevinden.

Kernbegrippen
Aan het einde van dit katern je de volgende begrippen:
- natuurlijke bevolkingsgroei 
- demografisch transitiemodel 

In de afronding aan het einde van het katern is een verklarende begrippenlijst opgenomen. Vet-
en blauwgedrukte woorden zijn terug te lezen in deze verklarende begrippenlijst.

Werkwijze

Vooraf

  • Voorkennis: Je maakt de instaptoets om te zien hoeveel je nog weet over natuurlijke bevolkingsgroei.  

Aan de slag

  • Stap 1: In deze stap bestudeer je verschillende bevolkingsdiagrammen van landen in het Caribisch gebied. Je kunt de begrippen als geboortecijfer, sterftecijfer, ontgroening en vergrijzing en demografisch transitiemodel toepassen op het Caribisch gebied.
    Komt een deel van de stof je bekend voor? Dat kan, want veel van wat in deze stap wordt behandeld heb je in de onderbouw ook gehad. 
  • Stap 2: Je leert welke factoren directe en indirecte invloed hebben op het geboortecijfer en het sterftecijfer en zo op de bevolkingsomvang.   

Afronding

  • Begrippenlijst: Blauw en vetgedrukte woorden zijn terug te lezen in deze verklarende begrippenlijst. Veel van deze begrippen zijn herhaling vanuit domein B. Gebruik de begrippenlijst als hulpmiddel indien je de betekenis niet meer weet.
  • Eindproduct: Je doet onderzoek naar het verloop van het demografisch transitiemodel in verschillende eilanden in het Caribisch gebied.
  • Toetsvragen: Met een aantal vragen test je of je de leerdoelen hebt behaald.
  • Examenvragen: Je oefent met eindexamenvragen uit eerdere examens.
  • Terugkijken: Je kijkt terug: Hoe ging het?

 

Instaptoets

Instaptoets

1. Vul de tabel in met de kenmerken van het demografisch transitiemodel per fase. Kies uit de volgende woorden:
Geboortecijfer: erg laag, afnemend, hoog (2x), laag
Sterftecijfer: laag (2x), langzame daling, hoog, snelle daling
Natuurlijke bevolkingsgroei: weinig / geen groei (2x), snelle groei, afnemende groei, langzame daling

Fases     Geboortecijfer     Sterftecijfer     Natuurlijke bevolkingsgroei
Fase 1      
Fase 2      
Fase 3      
Fase 4      
Fase 5      


2. Noteer bij de onderstaande zinnen de juiste fase van het demografisch transitiemodel. Gebruik elke fase 1x.
A. De mensen in een land worden heel oud, de gemiddelde levensverwachting op Bonaire is 80 jaar. 
B. De kindersterfte is hoog door een gebrek aan voedsel en schoon drinkwater, mensen worden niet oud.
C. Er wordt meer gedaan aan gezondheidszorg, waardoor er minder kindersterfte is en mensen iets ouder worden.
D. Het sterftecijfer stijgt doordat er steeds meer mensen heel oud geworden zijn. Ook komen er weinig kinderen bij.
E. Vrouwen maken carrière, waardoor ze laat aan kinderen beginnen.

3. Noem drie demografische variabelen die de bevolkingssamenstelling beschrijven.

Aan de slag

Stap 1: Leeftijdsopbouw - bevolkingsdiagram

In deze stap kijk je vooral naar de bevolkingssamenstelling van de bevolking in het Caribisch gebied, door de demografische gegevens van enkele Caribische landen te bestuderen. In 2020 werd de bevolkingsgrootte van het hele Caribisch gebied (inclusief de kustlanden in Midden-Amerika en Zuid-Amerika) geschat op 301 miljoen inwoners, met een gemiddelde jaarlijkse bevolkingsgroei van 1,2% in de voorgaande 20 jaar (tussen 2000 en 2020).

Bron 2: Gemiddelde jaarlijkse bevolkingsgroei in het Caribisch gebied


De bevolkingsgroei was tussen 2000 en 2020 groot op de eilanden, dankzij de bloeiende toerisme industrie. Deze groei was voornamelijk te danken aan de komst van migranten. De valt onder sociale bevolkingsgroei, wat centraal zal staan in het volgende katern.

Bevolkingssamenstelling
De term ‘bevolkingssamenstelling’ wordt gebruikt om te beschrijven wat voor soort mensen er in een gebied wonen, meestal beschreven in termen van leeftijd, geslacht, etnische samenstelling, en soms ook beroep, opleidingsniveau, enz.

In bron 3 zijn bevolkingsgegevens van Aruba te zien. Je ziet dat de bevolking gekrompen is tussen 2015 en 2023, en dat er meer vrouwen dan mannen zijn.

Bron 3: Bevolkingsgegevens Aruba

In bron 4 is een overzicht te zien van etnische groepen in het Caribisch gebied. Dit gebied is een mozaïek van etniciteit met Afrikaanse, Europese, Indiase en Inheemse gemeenschappen.

Bron 4: Etnische groepen in landen in het Caribisch gebied (N/A betekent ‘niet beschikbaar’)

 

 

 

Geboorte- en sterftecijfer
Om de leeftijdsopbouw van de bevolking in een land weer te geven, wordt de bevolking opgedeeld in leeftijdsgroepen. Dit kan het beste weergegeven worden in een bevolkingsdiagram. 

Bron 5: Bevolkingsdiagram Haïti in 2023 (links) en 2050 (rechts).
In een bevolkingsdiagram worden mannen en vrouwen gescheiden weergegeven. Op de horizontale as staan de aantallen (in procenten) en op de verticale as de leeftijdsgroepen.

In bron 5 is het bevolkingsdiagram van Haïti te zien. Je ziet in bron 5 (links) nog een duidelijke piramidevorm terug wat aangeeft dat er veel kinderen geboren worden, maar dat de kindersterfte hoog is en het aantal mensen dat per leeftijdsgroep overlijdt hoog is. Het aantal ouderen is laag. De laatste 10 jaar is te zien dat de staven min of meer gelijk blijven, wat er op wijst dat de kindersterfte minder is geworden (door bijv. verbeterde gezondheidszorg, voedselvoorziening, hygiëne of maatregelen op het gebied van family planning). Het geboortecijfer (het aantal kinderen dat per jaar wordt geboren per duizend inwoners) is nog wel hoog in Haïti, net als het sterftecijfer (het aantal overledenen per jaar per duizend inwoners). Toch is het sterftecijfer ooit hoger geweest, zoals te zien is in bij de oudere bevolkingsgroep in het bevolkingsdiagram. In bron 5 rechts is te zien dat de bevolking in 2025 groter zal zijn. Het geboortecijfer veranderd de komende 25 jaar namelijk nauwelijks. Je ziet in 2050 een hele lichte afname van het aantal geboortes, maar de kinderen die geboren zijn 30 jaar geleden zijn bijna allemaal nog in leven. Dit zorgt voor een verwachte toename van 26%. In het Caribisch gebied is Haïti het land met de jongste bevolking. In 2020 was meer dan de helft van de Haïtianen jonger dan 2025. Je kunt dit ook duidelijk zien in bron 5 links de staven van de leeftijdsgroepen worden snel minder breed.


Bron 6: Vruchtbaarheidscijfer vs. kindersterfte
 

In bron 6 zie je verschillende landen in de grafiek, waaronder Haïti. De grafiek laat op de X-as het aantal kinderen zien dat overlijdt voor ze de leeftijd van 5 jaar bereiken. Op de Y-as is het vruchtbaarheidscijfer te zien: de verhouding tussen het aantal geboorten bij vrouwen van een bepaalde leeftijd in een jaar en het gemiddeld aantal vrouwen van die leeftijd in de bevolking gedurende dat jaar. Haïti zit ongeveer in het midden van de grafiek, waarbij je ziet dat de kindersterfte 5,56% is en het vruchtbaarheidscijfer 2,66 (geboortes per vrouw). Hoog kindersterfte gaat vaak samen hoge vruchtbaarheid. Uit bron 5 was eerder de conclusie getrokken dat de kindersterfte afneemt. Dalende kindersterfte leidt meestal tot dalende vruchtbaarheid. Dit komt doordat meer kinderen overleven als gevolg van betere gezondheidszorg, waardoor de noodzaak om ‘voor de zekerheid’ veel kinderen te krijgen, afneemt. Een daling in kindersterfte is vaak een voorloper van een daling in het vruchtbaarheidscijfer, wat duidt op maatschappelijke vooruitgang. Haïti heeft ook de laagste levensverwachting van alle landen in het Caribisch gebied (60,7 voor mannen en 67 voor vrouwen). 

Een ander voorbeeld van geboorte- en sterftecijfers is te zien in bron 7. Je ziet de cijfers van Cuba. In Cuba was het geboortecijfer (birth rate - rode lijn) tussen 1960 en 2010 hoger dan het sterftecijfer (death rate – blauwe lijn). Er was dus sprake van een geboorteoverschot, de bevolking groeit (door meer geboortes dan overlijdens). Het geboorteoverschot werd wel steeds kleiner, de bevolking groeit steeds minder snel. Als het geboortecijfer verder blijft dalen en het sterftecijfer verder toeneemt, zal de groei van de bevolking tot stilstand komen of zal de bevolking misschien zelfs krimpen. De toename van het sterftecijfer is waarschijnlijk niet door kindersterfte maar door vergrijzing. In bron 7 zie je een duidelijke daling vanaf 1964. Om te begrijpen waarom dit zo is, moet gekeken worden naar gebeurtenissen in een land. In 1959 was er in Cuba een revolutie. De veranderingen in geboorte- en sterftecijfers hebben met die revolutie te maken. Een verwachte probleem in de toekomst van Cuba is een economische crisis door een te lage vruchtbaarheid.

Bron 7: Ontwikkeling geboortecijfer en sterftecijfer in Cuba tussen 1960 en 2010

Martinique en Guadeloupe zijn beide landen met een hoog sterftecijfer: 16 doden per 1000 inwoners. Dit hoge cijfer is te verklaren door een groot percentage inwoners die ouder dan 60 jaar zijn. In 2020 waren 110 mensen boven de 65, voor elke 100 onder de 20. Als in een land het sterftecijfer hoger is dan het geboortecijfer, dan heeft het land een sterfteoverschot: de bevolking in het gebied neemt af. 

Bevolkingsgroei
De toename (of afname) van de bevolking van een land door een geboorteoverschot (of sterfteoverschot) noem je de natuurlijke bevolkingsgroei van de bevolking. Houd je ook rekening met de migratie (emigratie en immigratie), dan spreek je van sociale bevolkingsgroei. De sociale bevolkingsgroei wordt behandeld in het katern ‘Sociale bevolkingsgroei – demografische dimensie’.

Bron 8: De bevolkingsgroei van Aruba tussen 2007 en 2023.

In bron 8 is te zien dat de natuurlijke bevolkingsgroei op Aruba afneemt. Er worden dus minder kinderen geboren. Dit past ook bij de bevolkingspiramide van Aruba (bron 9).

Bron 9: Bevolkingspiramide Aruba

Aan de lage staven onderin bij 0-4 jaar oud, zie je dat er weinig kinderen geboren worden. Deze kinderen blijven in leven en de levensverwachting bij geboorte ligt nu rond de 77 jaar op Aruba. Dit komt door de relatief goede economische situatie, er wordt gedaan aan gezinsplanning en de hygiëne, de gezondheidszorg en de voedselvoorziening zijn redelijk goed.

Bij de meest welvarende landen past een bevolkingsdiagram in de vorm van een urn. Het geboortecijfer en het sterftecijfer zijn beide laag. Het gevolg is een relatieve afname van het aantal jongeren onder de 15, je noemt dat ontgroening. Daar staat tegenover dat het aandeel ouderen is toegenomen: vergrijzing.


Bron 10: Bevolking Caribisch Nederland in 2030 grijzer. Bewoners van het eiland Bonaire.

De vorm van het bevolkingsdiagram zegt iets over de economische situatie van het land. Welk bevolkingsdiagram bij een land past, zal in de loop van de tijd veranderen. In bron 11 zie je de bevolkingsdiagrammen van Curaçao in 1954 en 1994 en het verwachtte diagram in 2050. Je ziet dat de piramidevorm, via de granaat-vorm, verandert naar de urn-vorm. Meerdere bevolkingsdiagrammen van een land naast elkaar over verschillende jaren heen, laat de ontwikkeling van de economische situatie van dat land zien.

Bron 11: Bevolkingsdiagrammen Curaçao: een piramide (1954), een granaat (1994) en een urn (2050).

 

Demografische druk
Als je kijkt naar de leeftijdsopbouw in een land, kun je ook kijken naar het aantal werkenden en het aantal niet-werkenden. Demografische druk is de verhouding tussen het productieve deel van de bevolking: werkenden, veelal mensen van 15 tot 65 jaar (de gemiddelde pensioenleeftijd, zie bron 12) en het niet-productieve deel van de bevolking: niet-werkenden, veelal jongeren onder de 15 jaar en ouderen boven de 65 jaar. De demografische druk wordt groter als de groep werkenden in verhouding tot de niet-werkenden kleiner wordt. 

Pensioenleeftijd
De pensioenleeftijd in het ene land verschilt met die van het andere land. In Haïti bijvoorbeeld is de pensioenleeftijd vastgesteld op 58 jaar. In Aruba is de pensioenleeftijd de afgelopen jaren stapsgewijs verhoogd naar 65 jaar. In veel landen wordt de pensioenleeftijd aangepast aan de levensverwachting.
Ook de leeftijd waarop jongeren beginnen met werken verschilt per land. In het algemeen geldt dat jongeren in welvarende landen later beginnen met (fulltime) werk dan in ontwikkelingslanden.
De leeftijden die worden gebruikt in deze opdracht wijken daarom mogelijk iets af van de werkelijke situatie in het land.

Bron 12: Pensioenleeftijd

Een toename van de druk betekent dat de werkenden meer moeten verdienen om de niet-productieve bevolking te kunnen onderhouden. In bron 13 is te lezen dat een stijgende demografische druk kan leiden tot toenemende financiële druk. Vergrijzing leidt tot minder werkenden, maar wel tot hogere zorgkosten en meer mensen die aansprak maken op een ouderdomsuitkering.

Bron 13: Sociale zekerheid Aruba onder druk door vergrijzing


De demografische druk bereken je met de volgende formule:

Er geldt ‘hoe hoger het percentage, hoe groter de demografische druk’.


Demografische transitie
De geboorte- en sterftecijfers zijn geen vaststaande gegevens zijn. Door allerlei oorzaken kunnen deze cijfers veranderen en als de cijfers veranderen, verandert daarmee ook de bevolkingsopbouw. In grote lijnen verlopen de veranderingen van het geboorte- en sterftecijfer in verschillende landen op eenzelfde manier. Landen doorlopen vaak dezelfde fases, al bevindt niet ieder land zich op hetzelfde moment in dezelfde fase. In welke fase een land zich bevindt, wordt voor een belangrijk deel bepaald door de economische ontwikkeling van het land. Het doorlopen van deze fases wordt een demografisch transitie genoemd, een overgang naar de volgende fase van ontwikkeling. Dit kun je grafisch weergeven in het demografisch transitiemodel (zie bron 14).
 


Bron 14: Demografisch transitiemodel


In bron 15 zie je verschillende landen in het Caribisch gebied, verdeeld over de verschillende fases van demografische transitie. Er is gekozen om niet fase 1 – 5 te noteren, maar gebruik te maken van omschrijvingen (very advances tot moderate). Fase 1 ontbreekt, omdat er wereldwijd geen land meer is dat volledig in fase 1 zit. 

Uit de data van bron 15 is te concluderen dat in het Caribisch gebied het gemiddelde vruchtbaarheidscijfer tussen 2000-2005 en 2015-2020 gedaald is van 2,5 naar 2,2 kind per vrouw, en de verwachting is dat deze trend zich zal voortzetten. De gemiddelde levensverwachting bij geboorte is gestegen van 70 naar 73, en ook hierbij is de verwachting dat dit zal doorzetten. Een logisch gevolg in het Caribisch gebied is dus een steeds snellere vergrijzing van de bevolking. Het aandeel ouderen zal naar verwachting 25% zijn in 2050. Er bestaan wel grote verschillen tussen landen in het tempo van de demografische transitie, die vaak worden verborgen door regionale gemiddelden. Barbados en Cuba zijn in een zeer vergevorderd stadium van de demografische transitie. Belize, Guyana, Jamaica en Suriname zijn minder verder gevorderd, maar hebben wel te maken met een verschuiving in de bevolkingssamenstelling.

Bron 15: Fase van demografische transitie van landen in het Caribisch gebied

De demografische transitie vindt plaats binnen verschillende fases van ontwikkeling. Niet alle landen die in een zeer vergevorderd en gevorderd stadium van de demografische zitten, hebben een hoge levensstandaard (zie bron 16). Sommige landen horen volgens de Wereldbank bij hoge-inkomens landen, en anderen tot  boven-middeninkomenslanden. Het BNP per hoofd varieert per land, net als de overheidsschuld als percentage van het BBP. Dat leidt er toe dat landen niet altijd dezelfde middelen hebben om maatregelen te nemen die horen bij de uitdagingen van vergrijzing. Voor alle landen geldt echter wel dat beleid op het gebied van vergrijzing nodig is, waarbij aandacht is voor de diensten die ouderen nodig hebben, net name op het gebied van pensioenen, gezondheidszorg en mantelzorg. Tussen beleid en praktijk is in veel landen een grote kloof. 

Bron 16: Sociaaleconomische indicatoren voor landen in het Caribisch gebied

Vragen

1 In 2018 was het geboortecijfer in Aruba 12,3 ‰. Het sterftecijfer was 8,5 ‰.
Aruba had in januari 2018 afgerond 116.500 inwoners.
a Geef aan wat een geboortecijfer van 12,3 ‰ betekent.
b Bereken hoeveel mensen er in Aruba in 2018 zijn overleden.
c Bereken de grootte van het geboorteoverschot in Aruba in 2018. Stel dat er geen sprake is van migratie, hoe groot is dan het aantal inwoners van Aruba in januari 2019?

 

2 Gebruik bron 17.

a In de tabel ontbreken drie gegevens (x, y en z).
Welke getallen moeten op de ontbrekende plekken staan?
b Bereken de demografische druk, waarbij je ervan uit mag gaan dat iedereen tussen de 15 en 65 jaar werkt.
c Wat betekent het als de demografische druk in een land stijgt?

 

3 Op www.populationpyramid.net kun je bevolkingsdiagrammen bekijken.
Gebruik bron 18.

 

Bron 18: Bevolkingsdiagram Barbados

a Geef aan welke vorm dit bevolkingsdiagram heeft.
b Uit het bevolkingsdiagram kun je afleiden dat er in 2070 sprake is van ontgroening en vergrijzing in Barbados. Omschrijf beide begrippen door in te gaan op de situatie van Barbados.
c Wat denk je: doen koppels in Barbados in 2070 wel of niet aan family planning? Geef een argument om je antwoord te onderbouwen.

 

4 Gebruik bron 7 (zie uitleg).

a In de figuur zie je dat de rode lijn tussen 1960 en 2010 steeds boven de blauwe lijn loopt.
Geef aan wat dit zegt over de bevolkingsomvang van Cuba.
b Anke en Yorrick hebben allebei een grafiek geschetst die de bevolkingsomvang als gevolg van natuurlijke bevolkingsgroei in Cuba tussen 1960 en 2010 moet weergeven. Geef aan welke grafiek het best past bij bron 7? Geef een argument om je antwoord te onderbouwen. 

 

 

5

In deze opdracht ga je zelf een aantal demografische gegevens verzamelen. Je doet van een aantal landen in het Caribisch gebied en van een aantal landen die in de buurt van het Caribisch gebied liggen. Als je de gegevens verzameld hebt, vergelijk je de gegevens met elkaar.
Je kunt gebruik maken van de volgende bronnen:
•    www.indexmundi.com  
•    www.ourworldindata.org
•    www.populationpyramid.net
Schrijf op welke bronnen je hebt gebruikt. Dan kun je de gegevens eventueel later terugvinden.

Bekijk de tabel hieronder.

a Kies uit de tabel drie landen, uit iedere kleur één: dus eerst Aruba of Curaçao (landen binnen het Caribische deel van het Nederlands Koninkrijk), daarna Cuba, Dominicaanse Republiek, Haïti of Puerto Rico (eilanden van het Caribisch gebied) en ten en ten slotte Costa Rica, Mexico, Suriname of Venezuela (landen op het vasteland in de buurt van het Caribisch gebied).
b Maak nu zelf een tabel met de door jou gekozen landen.
c Zoek op internet van de gekozen landen een recent geboortecijfer en sterftecijfer en schrijf de gegevens in de tabel.
d Bereken met de gegevens de bevolkingsgroei.
e Zoek op wat het aandeel 0-15 jarigen, 15-65 jarigen en 65+ers is in de door jou gekozen (ei)landen. Bereken met deze gegevens voor ieder land de demografische druk.
f Ga op zoek naar een recent bevolkingsdiagram van elk (ei)land op. Welke vorm past het best bij het diagram? Schrijf de naam van deze vorm in de tabel.

 

 

1

2

3

Land  

geboorte-cijfer in ‰

sterfte-cijfer in ‰

geboorte- / sterfte
overschot

aandeel0 – 15 jarigen in %

aandeel  15 – 65 jarigen in %

aandeel 65+ers in %

demo-grafische druk

vorm bevolkings-diagram

Aruba

 

 

 

 

 

 

 

 

Curaçao

 

 

 

 

 

 

 

 

Cuba

 

 

 

 

 

 

 

 

Dominicaanse R.

 

 

 

 

 

 

 

 

Haïti

 

 

 

 

 

 

 

 

Puerto Rico

 

 

 

 

 

 

 

 

Costa Rica

 

 

 

 

 

 

 

 

Mexico

 

 

 

 

 

 

 

 

Suriname

 

 

 

 

 

 

 

 

Venezuela

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gebruik de ingevulde tabel voor het beantwoorden van de volgende vragen.
g Springt er een land uit als je kijkt naar het verschil tussen het geboortecijfer en het sterftecijfer? Zo ja, welk land?
h Welk land in jouw tabel heeft de hoogste demografische druk en welk land de laagste?
i Vergelijk nu ook de vormen van de bevolkingsdiagrammen.
Zijn er verschillen? Zo ja, beschrijf de verschillen en geef een verklaring voor deze verschillen.
Je mag gebruik maken van het internet om een verklaring te vinden.
j Onderzoek of jouw conclusies overeenkomen met de informatie in bron 15 en 16.

 

6 De meest voorkomende religie op de eilanden die deel uitmaken van Caribisch Nederland is het Christendom. Veel inwoners zijn katholiek of protestants, en er zijn tal van kerken en christelijke gemeenschappen in de regio. Religie kan een rol spelen in het demografisch transitiemodel.
Beschrij hoe religie een rol kan spelen in het demografisch transitiemodel.

 

7 Vrouwenemancipatie verwijst naar het streven voor gelijke rechten, kansen en vrijheden voor vrouwen op alle gebieden van het leven, dus op politiek, sociaal, economisch en cultureel gebied. Vrouwenemancipatie speelt een belangrijke rol in het demografische transitiemodel.
Beredeneer dat vrouwenemancipatie een belangrijke rol speelt in het transitiemodel.

 

8 Gebruik bron 19

Bron 19: Gebruik en toegang tot moderne anticonceptiemiddelen

In bron 19 is te zien hoe in 23 landen in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied de toegang is tot moderne anticonceptiemiddelen.

Onderzoek voor Haïti of de resultaten in bron 19 overeenkomen met de positie in het demografisch transitiemodel.
Haïti: lage toegang tot moderne anticonceptiemiddelen, dit komt overeen met een hoog geboortecijfer / hoge vruchtbaarheid.

 

9 Gebruik bron 20.

 

https://www.populationpyramid.net/

 

Uit de vorm van de bevolkingsdiagrammen van beide landen kun je opmaken dat de landen in een verschillende fase van het demografisch transitiemodel bevinden.
a Welke vorm heeft het bevolkingsdiagram van Jamaica? En welke vorm het bevolkingsdiagram van de Dominicaanse Republiek?
b In welke fase bevindt Jamaica zich? En in welke fase de Dominicaanse Republiek.
c  Waar zal er sprake zijn van een hogere natuurlijke bevolkingsgroei, in Jamaica of de Dominicaanse Republiek? Leg uit hoe je dat kunt afleiden uit de grafieken.

 

 

Stap 2: Oorzaak-gevolgrelaties

In deze stap leer je meer over hoe de bevolkingssamenstelling, de bevolkingsgroei en de leeftijdsopbouw in een land kunnen veranderen door fysische gebeurtenissen, economische ontwikkelingen, sociaal-culturele ontwikkelingen en/of politieke beslissingen. Je kijkt naar directe gevolgen en ook naar indirect gevolgen.

Orkaan Irma
Een voorbeeld van een gebeurtenis die veel invloed heeft gehad, is de orkaan Irma die Sint-Maarten trof in september 2017 (zie ook bron 21). Irma was een extreem krachtige en catastrofale categorie 5-orkaan die aanzienlijke schade aanrichtte op onder andere Sint-Maarten. Naast het directe verlies van enkele levens was er aanzienlijke schade aan huizen, infrastructuur en essentiële voorzieningen. Door deze verwoestingen werden veel inwoners dakloos en sommigen kozen ervoor het eiland te verlaten, tijdelijk of permanent. Deze migratie, van vooral jongeren tussen de 20 en 30 jaar had direct invloed op bevolkingsomvang, maar heeft ook het geboortecijfer van het eiland beïnvloed.


Bron 21: Sint-Maarten vol geraakt door orkaan Irma

De economie van Sint-Maarten, die sterk afhankelijk is van toerisme, leed zwaar onder de gevolgen van de orkaan. Sint-Maarten kreeg weliswaar van verschillende landen noodhulp, maar de daling van het aantal toeristen kon niet worden voorkomen. De economische terugval had indirecte gevolgen op de natuurlijke bevolkingsgroei. Economische onzekerheid en werkloosheid kunnen de beslissing om kinderen te krijgen beïnvloeden.
De nasleep van de orkaan heeft ook gevolgen op de lange termijn op de volksgezondheid en levensomstandigheden. Problemen met schoon water, voedselvoorziening, en toegang tot gezondheidszorg hebben grote impact op de kwaliteit van leven en hebben zo ook invloed op bijvoorbeeld het sterftecijfer.

Het voorbeeld van de orkaan Irma op Sint-Maarten laat zien hoe een natuurramp directe gevolgen had voor de demografie van het land. Maar de orkaan had ook politieke, economische en sociaal-culturele gevolgen, die zorgden voor indirecte demografische gevolgen.

Invloed op demografische ontwikkeling
Hieronder worden nog drie gebeurtenissen/processen beschreven die de demografische ontwikkeling in veel landen in het Caribisch gebied hebben beïnvloed en/of nog steeds beïnvloeden:

1. Kolonialisme en slavernij
De meeste landen in het Caribisch gebied waren vroeger kolonies van Europese grootmachten zoals Frankijk, Groot-Brittannië en Nederland. De koloniën waren exploitatiekolonies: kolonies die werden gebruikt voor het economisch voordeel van de koloniserende macht. In de meeste kolonies werkten slaven, die veelal uit West-Afrika kwamen. Na de afschaffing van de slavernij keerden veel ex-slaven zich massaal tegen het werk op de plantages (met name op Curaçao), maar bleven wel wonen in het gebied. Omdat er op de plantages werk gedaan moest worden, migreerden veel verschillende etnische groepen, al dan niet onder valse voorwendselen, vanuit andere voormalige kolonies naar het Caribisch gebied.
Het kolonialisme, de bijbehorende slavernij en de afschaffing van de slavernij hebben grote invloed gehad op de bevolkingssamenstelling van de landen in het Caribisch gebied.

Het koloniale verleden heeft echter nog steeds invloed op andere demografische onderwerpen, zoals de levensverwachting. Onderzoek (bron 22) wees uit dat mensen op de eilanden korter leven dan in landen van de voormalige kolonisatoren. Het onderzoek analyseerde de sterftecijfers en doodsoorzaakgegeven van vier westerse landen en hun voormalige koloniën in het Caribisch gebied. Voor Nederland keken zij naar de cijfers van Aruba en Curaçao, in Frankrijk naar Guadeloupe en Martinique, Puerto Rico en de Maagdeneilanden voor Amerika, en de kleine Britse eilanden voor het Verenigd Koninkrijk. De levensverwachting was in Nederland hoger dan op Aruba en Curaçao. De levensverwachting is dus sterk verbonden met politieke status: de hoogste levensverwachting was op eilanden die politiek nog steeds sterk verbonden zijn aan hun voormalige kolonisator. De landen die zelfstandig geworden zijn, hebben minder geld voor de gezondheidszorg dan de landen die nog verbonden zijn met de voormalige kolonisator. De onderzoeker zegt: “mensen gaat niet door autonomie, maar het heeft wel gevolgen voor de toegankelijkheid en kwaliteit van de gezondheidszorg en voor de implementatiekracht van de overheid”.

Bron 22:
Lees meer over dit onderzoek op https://www.curacao.nu/nieuws/aruba/41077/mensen-leven-korter-op-de-eilanden en https://dossierkoninkrijksrelaties.nl/2021/02/16/ga-je-van-autonomie-eerder-dood/


2. Economische ontwikkeling
Een gebeurtenis zoals de orkaan op Sint-Maarten heeft een negatief gevolg op de economische ontwikkeling in het land. Een economische terugval, en het bijbehorende verlies van welvaart, kan gevolgen hebben voor de bevolkingsgroei. De economische terugval zal ertoe leiden dat mensen emigreren, maar ook dat mensen het krijgen van kinderen (tijdelijk) uitstellen.
Omgekeerd kan een economische opleving ook demografische gevolgen hebben. Een goed lopende economie zal meer migranten aantrekken en misschien dat ook het geboortecijfer (tijdelijk) toeneemt.
Als er een langere periode sprake is van een positieve economische ontwikkeling dan daalt het geboortecijfer. Een positieve economische ontwikkeling leidt immers tot een verbetering van de gezondheidszorg, betere hygiëne en een betere voedselvoorziening. Hierdoor daalt de kindersterfte en gezinnen gaan aan gezinsplanning doen, waardoor het aantal geboorten per gezin afneemt.
De betere gezondheidszorg, betere hygiëne en betere voedselvoorziening zorgen er ook voor dat mensen steeds ouder worden. Als het een langere periode goed gaat met de economie zal het aandeel ouderen toenemen.
Een voorbeeld van een land in het Caribisch gebied waar alle langere tijd sprake is van een relatief stabiele economie is Barbados. Barbados heeft in de loop der jaren een sterke gezondheidszorginfrastructuur ontwikkeld. Het land heeft geïnvesteerd in de verbetering van de gezondheidszorg, wat heeft bijgedragen aan een verbetering van de levensverwachting en de gezondheid van de bevolking.

3. Klimaatverandering
Klimaatverandering heeft grote invloed op het leven in de Caribische regio. De gevolgen van klimaatverandering per Caribisch land zijn verschillend, maar de meest kenmerkende gevolgen voor het gehele gebied zijn een stijgende zeespiegel (zie bron 23), de toegenomen intensiteit van tropische stormen, het veranderde neerslagpatroon, verslechtering van het koraalrif en het verlies van biodiversiteit. Deze gevolgen zorgen voor een verhoogd risico op natuurrampen. Daarnaast kunnen de gevolgen van de klimaatverandering grote invloed hebben op bijvoorbeeld het toerisme, en daarmee op economische ontwikkeling van de meeste landen in het Caribisch gebied. Klimaatverandering heeft daarmee dus ook indirect invloed op de demografische ontwikkelingen in het Caribisch gebied.


Bron 23: Caribische eilanden verdwijnen bij klimaatverandering

 

 

Vragen

 

1 Beschrijf hoe door het kolonialisme, de slavernij en de afschaffing van de slavernij de samenstelling van de bevolking in veel Caribische landen is beïnvloed.

 

2 Geef een reden waarom de levensverwachting hoger is op eilanden die politiek verbonden zijn gebleven met de voormalige kolonisator.

 

3 Geef twee andere factoren (naast politieke status) die het verschil in levensverwachting tussen de eilanden en voormalige kolonisatoren verklaren.

 

4 Beschrijf duidelijk wat het verband is tussen de volgende begrippen: economie, gezondheidszorg, kindersterfte en geboortecijfer.

 

5 Leg uit hoe klimaatverandering de bevolkingsgroei indirect beïnvloed.

 

6 Gebruik bron 24.

Bron 24: Gevolgen van de aardbeving in 2010 in Haïti

In 2010 vond er in Haïti een catastrofale aardbeving plaats. De aardbeving had een omvang van 7,0 op de schaal van Richter en trof voornamelijk de hoofdstad Port-au-Prince. De gevolgen waren dramatisch. Denk bijvoorbeeld aan:

- het dodenaantal wordt geschat op 230.000, het aantal gewonden op ruim 300.000 en het aantal daklozen op 1,5 miljoen (I)

- veel Haïtianen emigreerden naar andere landen, waaronder de Verenigde Staten en de nabijgelegen Caribische landen (II)

- de aardbeving had langdurige gevolgen voor de gezondheid, huisvesting en economie (III).

De drie genoemde gevolgen (I, II en III) in bron 24 hadden grote invloed op verschillende demografische kenmerken van Haïti, bijvoorbeeld op de bevolkingsomvang.

Geef van deze drie gevolgen aan wat het directe én indirecte gevolg was (en soms nog steeds is) op de bevolkingsomvang. Noem steeds een gevolg en een indirect gevolg.

 

7 Bedenk twee beleidsmaatregelen die landen die zelfstandig zijn geworden kunnen nemen om hun gezondheidsuitkomsten te verbeteren, ondanks de beperkte middelen.

Afronding

Begrippenlijst

Hieronder een begrippenlijst met de belangrijkste begrippen in dit katern.  

Bevolkingssamenstelling
Dit verwijst naar de structuur van een bevolking, meestal beschreven in termen van leeftijd, geslacht, etnische samenstelling, en soms ook beroep, opleidingsniveau, enz.

Bevolkingsdiagram
Een grafische weergave van de leeftijds- en geslachtsverdeling van een bevolking. De vorm van de piramide kan inzicht geven in de demografische kenmerken van de bevolking. Er zijn verschillende typen:
- Piramidevorm: Kenmerkend voor jonge bevolkingen met hoge geboorte- en sterftecijfers.
- Granaat-vorm: Kenmerkend voor bevolkingen met dalende geboortecijfers en een groeiend aandeel ouderen.
- Urn-vorm: Kenmerkend voor oudere bevolkingen met lage geboorte- en sterftecijfers.

Demografisch transitiemodel
Een theoretisch model dat de overgang van hoge geboorte- en sterftecijfers naar lage geboorte- en sterftecijfers in een land beschrijft, vaak geassocieerd met economische ontwikkeling.

Demografische druk
De verhouding tussen de niet-werkende (jongeren en ouderen) en de werkende bevolking, vaak gebruikt om de economische belasting van de afhankelijke bevolkingsgroepen te meten.

Geboortecijfer
Het aantal levendgeborenen per 1000 inwoners per jaar. Weergegeven in promille (‰)

Geboorteoverschot
Een situatie waarin het aantal geboorten hoger is dan het aantal sterfgevallen in een bepaalde periode.

Natuurlijke bevolkingsgroei
De verandering in bevolkingsgrootte als gevolg van het verschil tussen geboortecijfer en sterftecijfer, zonder rekening te houden met migratie.

Ontgroening
Een afname van het aandeel jongeren in de bevolking.

Sociale bevolkingsgroei
Bevolkingsgroei rekening houdend met migratie (immigratie - emigratie) naast de natuurlijke bevolkingsgroei.

Sterftecijfer
Het aantal sterfgevallen per 1000 inwoners per jaar. Weergeven in promille (‰)

Sterfteoverschot
Een situatie waarin het aantal sterfgevallen hoger is dan het aantal geboorten in een bepaalde periode.

Vergrijzing
Een toename van het aandeel ouderen in de bevolking.

Eindproduct

Demografisch transitiemodel, bevolkingsdiagrammen en bevolkingsomvang
Het eindproduct van dit katern is het resultaat van een onderzoek naar het verloop van het demografische transitiemodel op Aruba of Curaçao en op Haïti.
Je gaat voor 1950, 2025 en 2100 op zoek naar antwoorden op de volgende vragen:
1 Welke vorm heeft het bevolkingsdiagram in 1950? En in 2025? En in 2100?
2 In welke fase van het transitiemodel zit het eiland in 1950? En in 2025? En in 2100?
3 Wat kun je zeggen over de natuurlijke bevolkingsgroei in 1950? En in 2025? En in 2100?
4 Zijn er verschillen tussen de eilanden? Zo ja schrijf de verschillen op en probeer daarna de verschillen te verklaren.

Ga als volgt te werk:

  • Neem de tabel hieronder twee keer over.
  • Kies of Aruba of Curaçao.
  • Zet boven de eerste tabel het land dat je gekozen hebt en boven de tweede tabel Haïti.
  • Ga naar de website https://www.populationpyramid.net/ en zoek Aruba of Curaçao op.
  • Klik in de grafiek die de ontwikkeling van de bevolkingsomvang (population) weergeeft op de bevolkingsomvang in 1950. Geef antwoord op de vragen 1, 2 en 3 voor het jaartal 1950. Teken in de tabel ook het bevolkingsdiagram.
  • Klik in dezelfde grafiek op de bevolkingsomvang in 2025. Beantwoord de vragen opnieuw.
  • Doe hetzelfde voor het jaar 2100.
  • Herhaal de laatste drie stappen voor Haïti.
  • Vergelijk de twee tabellen en beantwoord vraag 4.

Land

  1950 vorm bevolkingsdiagram + tekening diagram  
fase transitiemodel  
bevolkingsgroei  
  2025 vorm bevolkingsdiagram + tekening diagram  
fase transitiemodel  
bevolkingsgroei  
  2100 vorm bevolkingsdiagram + tekening diagram  
fase transitiemodel  
bevolkingsgroei  

 

Toets

Beantwoord de volgende vragen.

1 De vorm van een bevolkingsdiagram van een land kan in de loop van de tijd veranderen. Welke demografische trend past bij een verandering van een piramidevormig naar een granaat-vormig bevolkingsdiagram?
A) Toenemende kindersterfte en dalend geboortecijfer.
B) Dalende kindersterfte en dalend geboortecijfer.
C) Toenemende vergrijzing en hoog geboortecijfer.
D) Stabiele bevolkingsgroei en dalende kindersterfte.

2 De vorm van een bevolkingsdiagram van een land kan in de loop van de tijd veranderen. Welke verandering past bij een land als het bevolkingsdiagram verandert van piramide- naar urn-vorm?
A) Overgang van een ontwikkelingsland naar een welvarend land.
B) Verandering van een agrarische naar een industriële economie.
C) Overgang van een laag naar een hoog geboortecijfer.
D) Stijging in de kindersterfte en daling in de levensverwachting.

3 Wat is de betekenis van 'demografische druk' in economische termen?
A) De druk van de bevolking op natuurlijke hulpbronnen.
B) De verhouding tussen de economisch actieve en niet-actieve bevolking.
C) De druk van de bevolkingsgroei op het onderwijssysteem.
D) De impact van de vergrijzing op de gezondheidszorg.

4 Hoe heeft een politiek besluit over een verandering van de pensioenleeftijd invloed op de demografische druk in het land?
A) Het heeft invloed op het geboorte- en sterftecijfer.
B) Het heeft invloed op de verhouding tussen werkenden en niet-werkenden.
C) Het heeft invloed op de ontgroening en de vergrijzing.

5 Wat is het meest waarschijnlijke gevolg van economische teruggang na bijvoorbeeld een natuurramp op de demografische ontwikkeling?
A) Een directe toename van de bevolkingsgroei.
B) Een verminderde neiging tot emigratie.
C) Uitstel van het krijgen van kinderen.
D) Een toename van de levensverwachting.

6 Waar of niet waar?
I Kolonialisme en slavernij hebben de etnische samenstelling van de bevolking in het Caribisch gebied blijvend veranderd.
II Kolonialisme en slavernij hebben de leeftijdsopbouw van de bevolking in het Caribisch gebied blijvend veranderd.
A) I en II zijn beide waar.
B) I is waar, II is niet waar.
C) I is niet waar, II is waar.
D) I en II zijn beide niet waar.

7 Welk gevolg op lange termijn van klimaatverandering is het meest waarschijnlijk in het Caribisch gebied?
A) Toename van het geboortecijfer.
B) Toename van de levensverwachting.
C) Toename van migratie.
D) Toename van etnische diversiteit.

8 In welke fase van het demografisch transitiemodel is er sprake van snelle bevolkingsgroei door een hoog geboortecijfer en een snel dalend sterftecijfer?
A) Fase 1
B) Fase 2
C) Fase 3
D) Fase 4

9 Waar of niet waar?
I Verbetering in de medische zorg, hygiëne en voedselvoorziening zijn belangrijke factoren voor de verklaring van het hoge geboortecijfer in fase 2.
II Het toenemend gebruik van voorbehoedsmiddelen is een belangrijke verklaring voor de sterkte daling van het geboortecijfer in fase 3 van het demografisch transitiemodel?
A) I en II zijn beide waar.
B) I is waar, II is niet waar.
C) I is niet waar, II is waar.
D) I en II zijn beide niet waar.

10 Waar of niet waar?
I In fase 4 van het demografisch transitiemodel is er sprake van ontgroening en vergrijzing.
II In fase 5 van het demografisch transitiemodel is er sprake van bevolkingskrimp.
A) I en II zijn beide waar.
B) I is waar, II is niet waar.
C) I is niet waar, II is waar.
D) I en II zijn beide niet waar.

11 Beredeneer in drie stappen hoe een positieve economische ontwikkeling op de lange termijn kan leiden tot een lager geboortecijfer én een hoger aandeel ouderen in de bevolking.

12 Geef aan welk demografisch gevolg het meest waarschijnlijk is bij een langdurige economische crisis, die kan ontstaan na een orkaan. Licht je antwoord toe.

13 Beredeneer waarom landen in het Caribisch gebied niet allemaal hetzelfde reageren op de vergrijzing van de bevolking.

14 Beschrijf wat de combinatie van een relatief hoge kindersterfte, een hoog vruchtbaarheidscijfer en een lage levensverwachting zeggen over de sociaaleconomische situatie in Haïti.

 

Examenvragen

Maak de volgende examenopgave.

Opgave – Bahama’s: demografie – HAVO 2014-1

Bron 25
Ontwikkeling van demografische gegevens van de Bahama’s

 

Bron: statistics.bahamas.gov.bs/

 

Bron 26
Leeftijdspiramide van de Bahama’s

Bron: CIA world factbook


Gebruik bron 25 en 26.
1 Geef aan in welke fase van het demografisch transitiemodel de Bahama’s zich bevonden in 2013. Verklaar je antwoord.

Uit bron 25 blijkt dat het geboortecijfer is gedaald, terwijl het sterftecijfer licht is gestegen. De prognose is dat het sterftecijfer in de Bahama’s in de toekomst verder zal stijgen.
2 Geef hiervoor een demografische en een sociaal-culturele oorzaak en leg uit.

 

Opgave – Venezuela: demografie – HAVO 2015-1

Bron 27: 
Jaarlijkse bevolkingsgroei in Venezuela in procenten van de totale bevolking

 

Bron 28
Percentage Venezolaanse bevolking onder de armoedegrens (2008-2012)

bron: http://data.worldbank.org/country/venezuela-rb


Gebruik bron 27 en 28.

In het algemeen is er een relatie tussen bevolkingsgroei en welvaart. Deze relatie geldt in grote lijnen ook voor Venezuela, zoals blijkt uit bron 27 en 28.

3 Beschrijf deze relatie tussen bevolkingsgroei en welvaart. Geef twee mogelijke verklaringen voor deze relatie.

 

Bron 29
Leeftijdsgrafiek van Venezuela (in miljoenen)

 

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ve.html


Gebruik bron 29.
4 Geef aan welke vorm het bevolkingsdiagram van Venezuela had in 2014 en van welke demografische druk er toen sprake was. Licht beide antwoorden toe.

Gebruik bron 29.
5 Beredeneer in welke fase van de demografische transitie Venezuela zich bevond in 2014.

 

Opgave – Haïti en de Dominicaanse Republiek – VWO 2017-1

Bron 30
Statistieken van vijf verschillende landen

*De Gini-coëfficiënt = de mate van inkomensongelijkheid in een land. Bij 0 krijgt iedereen hetzelfde inkomen. Bij 1 is er totale ongelijkheid.
* NA = not available = cijfers zijn niet beschikbaar.

Gebruik bron 30.
6 Geef aan in welk land de natuurlijke groei groter is: kies uit Haïti en de Dominicaanse Republiek

Gebruik bron 30.
7 Beredeneer met behulp van bron 30 of de volgende stelling juist of onjuist is: “In Haïti is de verdubbelingstijd in jaren korter.”

 

 

Terugkijken

Intro

Lees de introductie van het katern nog eens door. 
Vind je dat de introductie goed aansluit bij de rest van het katern? Waarom wel of waarom niet? 

Kan ik wat ik moet kunnen? 

De begrippen die centraal staan in dit katern zijn natuurlijke bevolkingsgroei en demografisch transitiemodel. Kun je deze begrippen omschrijven?

Hoe ging het? 

  • Tijd 
    Voor dit katern staat ongeveer 3 uur. Had je voldoende tijd?
  • Inhoud 
    Het katern gaat over demografische ontwikkelingen in het Caribisch gebied. Was alles nieuw voor je of waren veel zaken je al bekend? Schrijf iets op wat nieuw voor je was. Schrijf ook iets op dat je al wist. 
  • Begrippenlijst 
    Heb je tijdens het werken in het katern regelmatig gebruik gemaakt van de begrippenlijst? 
  •  Eindproduct
    Is het gelukt om de tabellen in te vullen? Ben je tevreden over het resultaat?
  • Toets
    Heb je de toets goed gemaakt? Ben je tevreden met je score?

Bronnen

Als je heel geïnteresseerd bent geraakt in het onderwerp kun je je met deze bronnen verder verdiepen:

World Bank - Caribbean Overview
Deze pagina van de Wereldbank biedt een uitgebreid overzicht van de ontwikkeling, economische situaties, en uitdagingen in de Cariben, inclusief aspecten die gerelateerd zijn aan bevolkingsgroei en ontwikkeling.
Website: https://www.worldbank.org/en/country/caribbean/overview  

ECLAC - Demographic Transition: Opportunities and Challenges
Deze publicatie van de Economische Commissie voor Latijns-Amerika en de Caraïben (ECLAC) bespreekt de demografische transitie in de regio en de uitdagingen en kansen die deze met zich meebrengt voor het bereiken van de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen.
Website: https://www.cepal.org/en/publications/46261-demographic-transition-opportunities-and-challenges-achieve-sustainable 

ECLAC - Population and Development
Deze sectie op de website van ECLAC biedt inzicht in hoe de organisatie landen in de regio helpt om bevolkingsdynamieken en hun link met economische en sociale ontwikkeling te begrijpen en aan te pakken.
Website: https://www.cepal.org/en/topics/population-and-development 

 
 

  • Het arrangement Natuurlijke bevolkingsgroei - havo/vwo is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    Opdrachten Cariben
    Laatst gewijzigd
    2025-07-28 15:53:41
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie.

    Dit leermateriaal is ontwikkeld binnen het project leermateriaal AK HAVO/VWO - tweede fase – Cariben. Fair Use In het leermateriaal wordt gebruik gemaakt van beeld- en filmmateriaal dat beschikbaar is op internet. Bij het gebruik zijn we uitgegaan van fair use. De volgende vier factoren voor redelijk gebruik zijn in acht genomen:

    1. Het doel en de aard van het gebruik is of voor educatieve of non-profitdoeleinden

    2. De aard van het auteursrechtelijk beschermde werk Het gebruik van materiaal uit hoofdzakelijk feitelijke werken wordt waarschijnlijker beschouwd als redelijk dan het gebruik van puur fictieve werken.

    3. de hoeveelheid en het aandeel van het gebruikte gedeelte in relatie tot het auteursrechtelijk beschermde werk als geheel Het lenen van kleine hoeveelheden materiaal uit een origineel werk wordt waarschijnlijker beschouwd als redelijk gebruik dan het lenen van grote hoeveelheden. In bepaalde situaties kan zelfs het lenen van een kleine hoeveelheid materiaal ervoor zorgen dat iets niet wordt beschouwd als redelijk gebruik als het gebruikte materiaal de 'kern' van het werk vormt.

    4. Het effect van het gebruik op de potentiële markt voor, of waarde van, het auteursrechtelijk beschermde werk

    Degenen die ondanks de zorgvuldigheid m.b.t. het ontwikkelen van het materiaal menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen contact met ons opnemen.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    Natuurlijke bevolkingsgroei Demografische dimensie
    Leerniveau
    HAVO 4; VWO 6; HAVO 5; VWO 4; VWO 5;
    Leerinhoud en doelen
    Bevolkingskenmerken; Aardrijkskunde; Bevolking en ruimte;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Studiebelasting
    3 uur 0 minuten
    Trefwoorden
    demografisch transitiemodel, natuurlijke bevolkingsgroei, sociale bevolkingsgroei

    Gebruikte Wikiwijs Arrangementen

    Opdrachten AK Cariben. (2025).

    Kennismaken met sociale en culturele kenmerken - havo/vwo

    https://maken.wikiwijs.nl/202460/Kennismaken_met_sociale_en_culturele_kenmerken___havo_vwo

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van