Levensbeschouwelijke achtergronden van de Eerste Wereldoorlog

Levensbeschouwelijke achtergronden van de Eerste Wereldoorlog

Inleiding

Frans Ferdinand en Sophie vijf minuten voor de aanslag
Frans Ferdinand en Sophie vijf minuten voor de aanslag

De Eerste Wereldoorlog begon met de moordaanslag op de kroonprins Frans Ferdinand van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie in juni 1914. Het was zomer en het leidde tot veel vergaderingen tussen de leiders van de Europese landen. Moordaanslagen kwamen in die tijd wel vaker voor. Denk maar aan de moordaanslagen op de tsaren in de 19e eeuw. Deze keer was alles anders. Toen de oorlog eenmaal uitbrak leek het wel of iedereen er zin in had. Niemand kon weten dat het een 4 jaar lang durende hel zou worden.

In de geschiedenisboeken wordt ingegaan op de spanningen die heersten tussen Duitsland en Frankrijk, met de allianties die ze sloten met andere landen. Er wordt ingegaan op het militarisme in met name Duitsland, een land waarvan de economie hard is gegroeid tijdens de 19e eeuw. De Europese landen waren tot op de tanden bewapend dankzij de Industriële Revolutie.

Maar los van deze politieke en industriële ontwikkelingen: hoe was de tijdgeest van het "Fin de siècle"?

Bekijk de eerste twee minuten van de onderstaande video:

WOI

De tijdgeest

Portret van Hegel in 1831
Portret van Hegel in 1831

Hegel (1770-1831) leefde in Duitsland en heeft de tijd van de Franse Revolutie en Napoleon meegemaakt. Volgens Hegel is alles wat er op de wereld gebeurt een uiting van de Wereldgeest. Alles bestaat uit ideeën en die wordt op de aarde praktisch gemaakt. Die ideeën met haar praktijk worden beschouwd als het bestaan. Dit vindt zijn beslag in de wetten in een land en zijn opvattingen over wat goed en wat kwaad is. Zo bestaan wij mensen ook als een deel van God, alles bij elkaar. En daarmee zijn we allemaal samen de wereldgeest, met alles wat bestaat. Het tegenovergestelde van het bestaan is het niets. Hegel noemt het bestaan de these en het niet-bestaan de antithese. These en anti-these zijn uitersten die op elkaar inwerken. Die komen samen tot iets nieuws. Dat wordt een synthese genoemd. Omdat de situatie verandert wordt de synthese weer een these en daar werkt een anthese op in. Zo ontwikkelt zich een nieuwe synthese. Die synthese kan je beschouwen als de wereldgeest die verandert in de tijd. Zo wordt de wereldgeest in feite een tijdgeest (Zeitgeist). Daarmee is de geschiedenis in feite een steeds meer ontwikkelende tijdgeest. In de ogen van Hegel wordt het er daarmee steeds beter op. Een voorbeeld dat hij gebuikte was de overgang van de tijdgeest van het Romeinse Rijk waar slavernij overheerste naar de Middeleeuwen, waar Europa weinig slavernij kende en het feodalisme een verbetering was. Hij schreef dat de geschiedenis rationeel wetenschappelijk kon worden weergegeven. De geschiedenis is een evolutie naar de Absolute waarheid en daarmee de absolute universele goddelijke geest. Het is daarmee eenvoudiger geworden om voorspellingen te doen over de toekomst. Het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog zou je op die manier kunnen zien als een gevolg van de tijdgeest zoals die heerste in de periode eraan voorafgaand.

Hegel. Is de toekomst voorspelbaar?

De Amerikaanse en Franse Revolutie

Onthoofding van de Franse koning Lodewijk XVI
Onthoofding van de Franse koning Lodewijk XVI

Wat kenmerkte de tijdgeest voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog? Hegel leefde in de tijd van de Amerikaanse en de Franse Revolutie. Die zorgden voor een grote veranderding. In Amerika kwam onder de nieuwe leiders het pleidooi voor gelijkheid, vrijheid en meer democratie. In Amerika kwam in 1789 een gekozen president. Dus niet iemand de koning werd omdat hij zijn vader moest opvolgen. Om zover te komen waren er wel veldslagen met het Britse moederland. Er vielen doden, maar er was geen sprake van een massaslachting. In diezelfde periode vond de Franse Revolutie plaats.

In Frankrijk kwam het tot een geweldsuitbarsting in 1789. Het werd een chaotische situatie waarin steeds meer doden vielen. Toen Robespierre in 1792 leidend werd, liep het helemaal uit de hand. Hij begon een schrikbewind, waarin tegenstanders in groten getale werden geëxecuteerd. Vaak zonder een normaal proces, werden mogelijke vijanden naar de guillotine gebracht, of voor het vuurpeloton gebracht. De belangrijkste onthoofding was die van de Franse koning Lodewijk XVI. Alsof het nog niet erg genoeg was, kwam er uit de Franse chaos een dictator op. Zijn naam was Napoleon. Hij wilde een nieuw Europa en viel daarom andere landen aan. Nadat Napoleon in Waterloo (1815) verslagen was, zat de schrik er goed in. Dit had grote invloed op de Europese tijdgeest in de 19e eeuw.

Een mogelijke arbeidersopstand

Karl Marx
Karl Marx

Hegel was al in zijn leven een beroemdheid. Dat zijn lessen vaak onbegrijpelijk waren, mocht de pret niet drukken. De vraag was: Als de geschiedenis zich wetenschappelijk ontwikkelde, in welke richting zou dat dan zijn? Aan de ene kant zou iedereen steeds vrijer zijn en kon iedereen makkelijker veel geld verdienen. Dat het zou leiden tot verschillen in inkomen en bezit, kon daar een gevolg van zijn. Dit stond aan de basis van het liberalisme.

Aan de andere kant geloofde men dat er een nieuwe staat zou komen. Dat zou een staat zijn waar de arbeiders de baas zijn. De Franse Revolutie werd daarin gezien als een eerste voorbode. In de uiiteindelijke situatie zou juist niemand eigen bezit hebben en alles zou van iedereen zijn. Het werd gezien als een soort wetenschappelijk socialisme. Voor het zover was, zouden er allerlei gewelddadigheden plaatsvinden, zoals oorlogen en burgeroorlogen. Later zou in 1917 de toenmalige Russische leider Lenin hopen dat de Eerste Wereldoorlog de laatste slag zou worden voor het "socialistische arbeidersparadijs". Socialisten in Europa hoopten gedurende de 19e eeuw hierop.

 

Karl Marx had de socialistische ideeën het verst uitgewerkt, samen met zijn vriend Friedrich Engels. In de onderstaande video worden enkele hoofdpunten van Marx nader aangestipt.

Marx

Individuele verschillen

Het Leger des Heils komt voort uit de organisatie van William Booth
Het Leger des Heils komt voort uit de organisatie van William Booth

In de 19e eeuw kon iedereen zien dat het leven voor de arbeiders niet gemakkelijk was. Werk in een fabriek en in de mijnen was lang, saai en gevaarlijk. Bovendien werden de arbeiders weinig betaald. Er kwamen wel steeds nieuwe fabrieken, maar de fabriekseigenaren konden kiezen uit een grote hoeveelheid nieuwe arbeidskrachten. Steden als Londen of Parijs liepen over van bedelaars die geen werk hadden. Ook voor kinderen was het leven moeilijk. Velen van hen gingen niet naar school, maar moesten al op jonge leeftijd werken. Ook de weeshuizen waren vol. Veel straten van grote steden waren niet veilig, want veel kinderen moesten stelen. Anderen gingen bedelen.

Sommigen vonden dat ze niet hoefden te worden geholpen, anderen spanden zich juist extra in voor hen. William Booth heeft, samen met zijn vrouw Catherine, zich ingezet voor de daklozen van zijn tijd. In de eerste jaren hadden ze veel tegenstand, maar ze werden steeds vaker bewonderd. Hun organisatie werd een goed doel en zo kregen ze steeds meer geld om de organisatie te vergroten. Begonnen in Engeland, kwamen er in meer dan 150 landen afdelingen van hun "Leger des Heils".

William Booth noemde zich een generaal en alle medewerkers van het Leger des Heils, kreeg een rang, net zoals in het leger. William Booth stierf 2 jaar voordat de Eerste Wereldoorlog uitbrak.

Booth

Continentale verschillen

In de 19e eeuw veranderde het aanzien van Europa snel vanwege de snelle industriële ontwikkeling. Dit wordt de Industriële Revolutie genoemd. Al snel bleek dat Europese landen een steeds groter worden economische voorsprong kregen op andere landen in de wereld. Steeds meer landen werden een kolonie van enkele Europese landen. Toen Afrika werd ontdekt en bleek dat er veel rijkdom te halen was, gingen de Europese leiders het continent onder elkaar verdelen. Bij die verdeling werd niet gekeken naar de plaatsen waar Afrikaanse stammen leefden, maar werd alleen gelet op eigen belangen. In een conferentie in 1888 werd in een aantal vergaderingen besproken wie at kreeg. Er was zelfs een deel van het grote ondoordringbare Afrika dat aan de Belgische koning Leopold II werd toebedeeld. Dat werd Belgisch Congo genoemd.

De tragiek van de ontdekker van de Afrikaanse binnenlanden, David Livingstone, was dat hij ze wilde beschermen tegen de Arabische slavenhandelaren. Onder de Europese landen werd het alleen maar erger. In de Duitse gebieden ontstonden al voor de Eerste Wereldoorlog de eerste concentratiekampen.

Livingstone

De evolutietheorie

van aap tot mens
van aap tot mens

In 1859 publiceerde Charles Darwin een boek over de evolutie van de planten en dierenwereld. In 1871 publiceerde hij een boek waarin hij nader inging op de evolutie van de mens. De evolutietheorie maakte een grote indruk. Het maakte toch al levende gedachten omtrent natuurlijke wetmatigheden zonder het ingrijpen van God in de wereld sterker.

Op grond van het evolutiedenken waren er groepen die stelden dat mensen ongelijk werden geboren. Francis Galton, de neef van Darwin, pleitte ervoor om de sterkere mensen meer kinderen te laten voortbrengen. De zwakkere mensen zouden moeten worden gestimuleerd om zo weinig mogelijk kinderen te krijgen, met als doel een sterkere mensheid te krijgen.

Bovendien, zo redeneerde men, als er sprake is van een evolutie in de Biologie, waarom zou er dan geen evolutie zijn in de menselijke samenleving? Is het dan niet logischer dat het ene ras verder was ontwikkeld dan het andere ras? In Afrika liepen er wilden rond, soms zonder kleren. Die zouden dan nog niet zo ver zijn in hun ontwikkeling. Waarom zou de mensheid zich niet ontwikkelen naar een samenleving die veel beter zou zijn? Misschien was het niet zo een goed idee van het christendom om op te komen voor de zwakkere medemens. Uiteindelijk draaide de evolutietheorie om de "survival of the fittest", ofwel de best aangepaste die wint. Dit werd sociaal Darwinisme genoemd.

Nationalisme en anderen bekritiseren

Aan het einde van de 19e eeuw was Europa zeer machtig. Het was bijna in staat om de hele wereld met elkaar te verdelen. Bij sommigen leidde dit tot grootsheidwaanzin. Anderen zagen de grote verschillen tussen armen en rijken met afgrijzen aan. Friedrich Nietzsche zag het ook. Hij had heel veel kritiek op zijn tijdgenoten. Een van zijn bekendste uitspraken was dat in Europa God dood was gemaakt. Velen in Europa zeiden wel te geloven in God, en ze gingen ook naar de kerk, maar in de praktijk zag je er niet veel van. Koloniën als Belgisch Congo werden zwaar uitgebuit. Ook in Nederlands Indië konden de Nederlanders soms wreed optreden. Voor Nietzsche was het Europese gedrag een bewijs van het einde van het christendom. Daarom kon je maar beter geloven in iets anders, namelijk een verbetering van het menszijn. Daarmee wilde hij zeggen dat opkomen voor de zwakke eigenlijk onzin was. De sterke mensen hadden geen christelijke voorschriften nodig om te zeggen hoe je goed moest leven. Dat bepaalden ze zelf wel. Je kon maar beter genieten van je leven en zelf bepalen wat goed en kwaad was. Nietzsche werd steeds populairder. Hij werd veel gelezen in de Eerste Wereldoorlog, maar in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog werd het nog erger.

Nietzsche

Een verder ontwikkelende tijdgeest

Historici verschillen van mening over de vraag waarom de Eerste Wereldoorlog uitbrak. In hoeverre waren toevalsfactoren doorslaggevend? In hoeverre waren langdurige politieke spanningen van belang? Hoe groot is de invloed van de tijdgeest geweest? Het denken van Darwin en de sociaal darwinisten hebben een grote invloed gehad. Het uitgangspunt van de "survival of the fittest" werd steeds meer aangehangen. Dit had ook invloed op de manier waarop naties zich gingen gedragen naar elkaar toe. Maar er waren ook spanningen binnen de Europese landen. De verschillen tussen arm en rijk waren vaak wel erg groot. Er zou zomaar ineens een revolutie uit kunnen breken, zoals dat is gebeurd bij de Franse Revolutie. En dan was er Nietzsche die vond dat het geloof in het christendom maar oppervlakkig was. De wetenschap had immers aangetoond dat een letterlijke interpretatie van de Bijbel met het Scheppingsverhaal en het verhaal van Adam en Eva eigenlijk onzin was. Mensen zochten naar iets nieuws. Met de Eerste Wereldoorlog kwam er iets nieuws, maar het was helemaal anders dan vewacht

WOI