Inleiding
'Nu vrinden hoort zingen
een lied capitael*
het zyn vremde dingen
geschied in Bredael*
een dogter by maeten*
vol eer als een' helt
zij trok voór de staeten
kloekmoedig* te veld
ik zal u verklaeren
zy heéft met plaizier
gediend in haar zes jaeren
als kloek Grenadier.'
Dit is het eerste couplet uit het lied 'Een vermakelyk Liedeken' (1). Dit lied komt uit de 18e eeuw en gaat over Maria van Antwerpen. Wat dit lied zo bijzonder maakt, is dat Maria bijna zes jaar als soldaat heeft geleefd in de Republiek (Nederland). Vrouwen waren niet toegestaan in het leger tijdens de Vroegmoderne Tijd. Pas vanaf 1944 gingen de eerste vrouwen aan de slag bij het Nederlandse leger. Defensie streeft er naar dat 3 op de 10 medewerkers een vrouw is in 2030 (2). Wat het verhaal van Maria van Antwerpen nog uitzonderlijker maakt, was dat zij verkleed als man door het leven ging. Verschillende bronnen geven aan dat Maria niet de enige in haar soort was. Er zijn verschillende verhalen te vinden van vrouwen die verkleed als man door het leven gingen in de Republiek tijdens de Vroegmoderne Tijd. Een beroep waar veel van deze vrouwen terecht kwamen was het leger.
Op deze website gaan we onderzoeken wat de oorzaken waren voor vrouwen om als zich als man te verkleden en vervolgens in het leger te gaan. Hierbij richten we ons vooral op de sociaaleconomische positie van de vrouwen. De website bestaat uit een twee onderdelen: de theorie en de opdracht. Bij het onderdeel ‘theorie’ is informatie te vinden over vrouwen die verkleed als man door het leven gingen en als soldaat dienden in de Republiek van de 18e eeuw. We zullen ook stil staan bij het verhaal van Maria van Antwerpen. Het verhaal van Maria zal centraal staan bij de opdracht die bij de theorie hoort. De opdracht is te vinden bij het onderdeel ‘De Bredasche Heldinne’.
De website zal jullie helpen om een antwoord te geven op een onderzoeksvraag. Deze onderzoeksvraag staat net als het verhaal van Maria centraal in de opdracht. De onderzoeksvraag die jullie gaan beantwoorden is: ‘’vanuit welke sociaaleconomische positie kozen vrouwen er in de Republiek van de 18e eeuw voor om over te gaan tot een leven verkleed als man?’’
capitael: kostelijk, voortreffelijk | Bredael: Breda | by maeten: juist, precies | kloekmoedig: moedig, dapper
(1) Kersteman, F.L. (1988). De Bredache heldinne (egodocumenten) (Nederlandse editie).
Uitgeverij: Verloren (Nederland)
(2) Ministerie van Defensie. (2019). Vrouwen 75 jaar bij defensie. Geraadpleegd op 25 januari 2023 via: https://www.defensie.nl/onderwerpen/vrouwen-bij-defensie
Theorie
Het Staatse leger
Beroepsgroep
Voor we dieper in kunnen gaan op de vrouwen die verkleed als man door het leven gingen, staan we eerst even stil bij de beroepsgroep waar zij terecht kwamen: het leger. In de Republiek werd het leger ook wel het Staatse leger genoemd. Het Staatse leger bestond voornamelijk uit beroepssoldaten. Op deze manier had de Republiek een permanent leger onder de wapenen. Als soldaat diende je voor een paar jaar in het Staatse Leger of in een aantal gevallen zelfs voor de rest van je leven (1). Kenmerkend voor het Staatse Leger was dat er veel buitenlandse soldaten erin diende, zoals Fransen, Engelsen, Duitsers en Zwitsers (2). Dit was niet iets uniek, want buitenlandse soldaten waren ook in de legers van andere Europese landen te vinden. Dit had vooral te maken met het grote probleem waar ieder leger in elke tijd mee te maken krijgt en dat is het tekort aan mankracht. Om aan genoeg soldaten te komen werd er zowel binnen als buiten de Republiek gerekruteerd (3).
Vanaf de 17e eeuw worden de compagnieën Nationale regimenten genoemd. Een nationaal regiment kende een diverse samenstelling met Nederlandse soldaten en buitenlandse soldaten. Een nationaal regiment bestond uit ongeveer 100 tot 200 man en werd onderhouden door een kapitein (4). Een kapitein kreeg een wervingsgebied toegewezen waar hij soldaten kon rekruteren. Daarnaast zorgde de kapitein voor de bewapening en de uitrusting van zijn eigen nationale regiment. Dat het werven van soldaten geen hoge eisen kende werd bijvoorbeeld duidelijk in het verhaal van Maria van Antwerpen waar zij in een dronken bui, en op dat moment verkleed als kleermaker, op aandringen van de kapitein een contract tekende voor een aantal jaar als soldaat (5). Vooral in de gebieden waar het economisch slecht ging kon een regiment rekenen op veel nieuwe soldaten. Voor veel mannen betekende het leger of de vloot een laatste uitweg uit de armoede. (6) Naast een dak boven je hoofd, eten bood het leger ook een salaris wat soldij werd genoemd. De belangrijkste twee eisen was dat je een man was en tussen de 16 en 34 jaar oud (7). Naar bijvoorbeeld je opleiding werd niet gekeken. Een nationaal regiment verbleef veelal in de kazerne waar zij verschillende strategieën en technieken beoefenden. Het kon voorkomen dat soldaten werden ingekwartierd bij mensen thuis (8). Dit gebeurde vooral in tijden van oorlog in de gebieden die dichtbij het front lagen. Een voordeel dat het leger bood was dat het gezin mee kon trekken met de soldaten. Mogelijkheden om hogerop te komen in het leger waren vooral voorbehouden aan de regentenfamilies of de adel. Deze families bekleedden de hoogste functies in het leger en deze waren voor de gewone soldaten uitgesloten (9).
(1), (2) Zwitzer, H.L (1991). De militie van staat. Het leger van de Republiek in de Verenigde Nederlanden. Uitgeverij: De Bataafsche Leeuw (Nederland)
(3), (4) Enthoven, V. & van der Maas, H.J. (2008). ‘Zorrug dat je erbij komt’. Rekrutering over de grens. Militaire Spectator. Jaargang 177 (nummer 10). Geraadpleegd op 25 januari 2023 via: https://www.militairespectator.nl/sites/default/files/uitgaven/inhoudsopgave/MS%2010-2008%20Enthoven%20Rekrutering%20over%20de%20grens.pdf
(5), (6) Kersteman, F.L. (1988). De Bredache heldinne (egodocumenten) (Nederlandse editie). Uitgeverij: Verloren (Nederland)
(7), (8), (9) Hoffenaar, J. & van der Spek, C.W. (2012). Het Staatse leger. Deel IX: de achttiende eeuw 1713-1795. Uitgeverij: De Bataafsche Leeuw (Nederland)
Travestie in de Republiek
Geen uitzondering
In 'Een vermakelyek Liedeken' werd al snel duidelijk dat Maria van Antwerpen later door het leven ging als man en dienst nam in het leger als soldaat. Echter waren als man verklede vrouwen in de Vroegmoderne Tijd niet per se een uitzondering (1). Dit verkleden wordt ook wel travestie genoemd. Vrouwen die verkleed als man door het leven gingen noemen we dan ook travestieten. In de Republiek alleen al was er sprake van 120 gevallen waarbij een als man verklede vrouw werd betrapt (2). Dit beperkte zich niet tot de Republiek alleen. Travestie was ook in Engeland en Frankrijk aanwezig. Zeker in een tijd waarin zo'n daad niet onbestraft bleef, zoals het vonnis uit 1769 laat zien van Maria van Antwerpen. In dit vonnis staat beschreven dat Maria al in 1751 werd betrapt op travestie en als straf verbannen werd uit Brabant en Limburg (3). Dit vonnis toont dus aan dat travestie in de Republiek strafbaar was. Echter was travestie, en dan met name de vrouwen die zich als mannen verkleedden, een populair onderwerp voor liederen, kluchten, romans tot zelfs autobiografieën (4). Naast de autobiografie van Maria van Antwerpen was het verhaal van de travestiet Hannah Snell die net als Maria in het leger ging enorm populair. In dit onderdeel van de theorie gaan we kijken welke oorzaken én persoonlijke redenen vrouwen er toe dreef om te kiezen voor een leven verkleed als man en ook waarom een groot deel van deze travestieten hebben gekozen voor een leven als soldaat.
Achtergrond
De vrouwen die als travestiet door het leven gingen vertoonden vaak dezelfde achtergrond (5). Dit waren jonge vrouwen die nog niet waren getrouwd. De meeste vrouwen waren afkomstig uit de lage klasse van de samenleving, al zien we bijvoorbeeld bij Maria van Antwerpen dat dit ook vrouwen konden zijn uit de middenklasse (6). Een ander kenmerk was dat de vrouwen een of beide ouders hadden verloren en daardoor op zichzelf aangewezen waren. Voor de meeste vrouwen betekende een leven als ‘man’ vaak een relatief korte periode dat een paar maanden kon duren tot zelfs een paar jaar. Op een gegeven moment besloten veel vrouwen om de mannenkleren aan de wilgen te hangen en terug te keren naar hun rol als vrouw. Opvallend is dat een groot deel van deze vrouwen immigrantes waren, onder andere veel Duitse vrouwen die naar de Republiek waren getrokken (7). Veel Duitse vrouwen trokken naar de Republiek om beter aan de bak te komen. Veel van deze vrouwen vonden slecht betaald werk, meestal als huisbediende. Omdat veel van deze vrouwen ver van huis waren, kan het goed mogelijk zijn dat dit de stap makkelijker maakte om over te gaan tot travestie. De kans dat ze zouden worden herkend was natuurlijk klein in de Republiek (8). De vrouwen die betrapt werden, gaven bij de rechtbank aan uit een moeilijke thuissituatie te komen en in armoede terecht waren gekomen. Dit gold overigens niet alleen voor de Duitse vrouwen, maar ook voor de Nederlandse vrouwen die als travestiet door het leven gingen (9). Wat veel van deze vrouwen ook gemeenschappelijk hadden was dat ze al enige werkervaring hadden opgedaan. Ze waren al gewend om op eigen kracht de kost te verdienen. Dit had te maken met de trouwleeftijd die vrij hoog lag in zowel de Republiek als in West-Europa (10).
Echter was de meest voorkomende oorzaak van economische aard, namelijk armoede (11). Veel vrouwen zagen dit als hét belangrijkste argument om tot travestie over te gaan voor een bepaalde tijd. Voor een vrouw in de Republiek betekende een leven in armoede vaak maar één uitweg en dat was werken in de prostitutie. Een leven in de prostitutie bood nauwelijks mogelijkheden voor de toekomst als de vrouwen daar uit wilden stappen (12). Echter zien we dat dit niet per se gold voor alle vrouwen die in armoede verkeerden in de Republiek. Armoede vormde in dit geval eerder de aanzet om een leven te leiden als travestiet (13). Travestie zelf is lang niet zo'n vreemd fenomeen in het Vroegmoderne Europa. Er waren zelfs situaties waarin het was toegestaan dat een vrouw zich verkleedde als man (14). Dit was bijvoorbeeld te zien tijdens carnaval of wanneer vrouwen gingen reizen. Zo konden vrouwen veiliger reizen. In dat geval is het maar een dunne lijn naar de vrouwen die voor een bepaalde periode verkleed als man door het leven gingen.
Tot slot konden deze vrouwen putten uit verschillende voorbeelden, zoals de soldaat Elisabeth Sommuruell die voor Maria van Antwerpen een inspiratie was en toevallig ook uit Breda kwam (15). Deze Elisabeth diende in het leger onder stadhouder Willem III en genoot zelfs een pensioen na haar carrière als soldaat in het Staatse leger. Al deze achterliggende oorzaken verklaren voor een groot deel waarom vrouwen overgingen tot travestie en dit voor een bepaalde periode volhielden. Een kanttekening hierbij is dat dit verklaringen zijn van vrouwen die zijn betrapt. Zij moesten natuurlijk voor een rechtbank verklaren waarom zij overgingen tot travestie. Het is logisch dat de meeste vrouwen naar een legitieme verklaring hebben gezocht hiervoor. Naar echte oorzaken blijft het echter gissen en zullen wellicht zelfs nooit boven water komen.
In het Staatse leger
Meer dan de helft van de vrouwen waarvan bekend is dat zij een tijd hebben geleefd als travestiet kwamen terecht bij het leger of bij de vloot (16). Voor veel migranten, maar ook Nederlanders die nauwelijks een opleiding hebben gehad, was het leger populair. In verhouding met het bevolking van de Republiek was het Staatse leger het grootste staande leger van Europa. Zonder al te veel strenge eisen konden mannen deelnemen in het leger. Het leger bood namelijk belangrijke zekerheden, zoals voedsel, onderdak en geld (17). Voor mannen die tot armoede waren vervallen was het leger traditioneel hun laatste toevluchtsoord. Dit bood de kans voor veel laagopgeleide mannen om dienst te nemen in het leger wanneer zij in armoede terecht waren gekomen of in geldnood zaten (18). Daarnaast was er een sterk groeiende vraag naar soldaten. Deze vraag was vooral sterk in oorlogstijd. Voor vrouwen die als travestiet door het leven gingen, leverde een oorlogssituatie nog een extra voordeel op. Bij het werven van soldaten werd er niet al te streng gekeken wie er dienst nam als soldaat voor het Staatse leger. Er was zelfs sprake van dat in sommige gevallen werd getwijfeld over het geslacht van de pas gerekruteerde soldaat, maar in het geval van oorlogstijd was dit probleem van minder belang (19). De oorlogsroes en de chaos die een oorlog met zich meebracht en waren hier grotendeels verantwoordelijk voor. Het belangrijkste was dat er genoeg soldaten werden geworven voor het leger. Maria van Antwerpen werd, in een dronken bui, bijvoorbeeld geworven tijdens de start van de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) waarbij het doel was om zoveel mogelijk soldaten te werven voor het Staatse leger (20). Dit gebeurde zelfs op aandringen van de kapitein die verantwoordelijk was voor de compagnie waar Maria in terecht kwam. Een aantal vrouwen die werden betrapt als soldaat verklaarden later in de rechtbank dat vooral vaderlandsliefde hen er toe had gebracht om over te gaan tot travestie en als soldaat deel te nemen in het Staatse leger (21). Verhalen van vrouwen, zoals de al eerder genoemde Elisabeth Sommuruell, die hen waren voorgegaan vergrootte dat gevoel van vaderlandsliefde nog meer.
Eenmaal in het leger gingen veel vrouwen door als jongens (22). Vaak werd dan een jongere leeftijd opgegeven wat daarnaast ook de afwezigheid van de baardgroei verklaarde. De wijde soldatenkleding bood de mogelijkheid om vrouwelijke vormen te verbergen. Verder bood het leger nog een mogelijkheid ten gunste voor de vrouwen om zo min mogelijk op te vallen. Dit was het dragen van lichte wapens (23). Omdat de meeste vrouwen toch al werden gezien als ‘jongen’ viel het niet op wanneer zij zich toelegden op de lichtere wapens. Als het echt moeilijk werd, bood de mogelijkheid van een kameraad in het leger de oplossing (24). In het leger was het normaal om een vaste kameraad te hebben. Wanneer een kameraad erachter kwam dat hij met een vrouw te maken had, lieten zij zich vaak omkopen en speelden het spelletje mee. Op deze manier konden vrouwen ongestoord doorgaan met hun leven als soldaat. Veel vrouwen gingen voor een periode van maar een paar jaar in het leger. Verder doorgroeien in het leger was mogelijk, maar dat betekende ook meer risico om betrapt te worden. Veelal bleven de vrouwen bij hun taak als soldaat waarmee ze begonnen. En als zij niet werden betrapt bestond er een kans dat zij van een klein pensioen konden genieten wanneer zij uit dienst gingen (25).
(2), (4), (5), (6), (7), (8), (12), (14), (15), (16), (18), (19), (21), (22), (23), (24), (25) Dekker, R.M. & van der Pol, L. (1992). Vrouwen in mannenkleren. De geschiedenis van de vrouwelijke travestie. Uitgeverij: Rainbow Pocketboek (Nederland)
(1), (9), (10), (11), (13) Kersteman, F.L. (1988). De Bredache heldinne (egodocumenten) (Nederlandse editie).Uitgeverij: Verloren (Nederland)
(3) Streekarchief Midden-Holland, Criminele vonnisboeken van de rechtbank van Gouda, 0002. 181, f64R
(17) Hoffenaar, J. & van der Spek, C.W. (2012). Het Staatse leger. Deel IX: de achttiende eeuw 1713-1795. Uitgeverij: De Bataafsche Leeuw (Nederland)
(20) Enthoven, V. & van der Maas, H.J. (2008). ‘Zorrug dat je erbij komt’. Rekrutering over de grens. Militaire Spectator. Jaargang 177 (nummer 10). Geraadpleegd op 25 januari 2023 via:
https://www.militairespectator.nl/sites/default/files/uitgaven/inhoudsopgave/MS%2010-2008%20Enthoven%20Rekrutering%20over%20de%20grens.pdf
Opdracht 'De Bredasche Heldinne'
Maria van Antwerpen
Maria van Antwerpen (Breda, 1719-1781) geboren in Breda is één van de meest bekende vrouwen die gekleed als man door het leven ging. Haar levensverhaal geeft daarvan een goede indruk. Een deel van dat verhaal is opgeschreven door een medegevangene die zij in de gevangenis van Breda heeft leren kennen. De titel van zijn boek over Maria was De Bredasche Heldinne (1). Samen met de verhoren uit 1867 geven zij een goed beeld van het leven van Maria.
Van dienstmeisje tot soldaat
In 1719 werd Maria geboren in Breda als het zevende kind van in totaal dertien kinderen. Maria groeide op in een familie waar voldoende geld aanwezig was totdat haar vader in financiële problemen kwam. Daardoor moest Maria toen ze acht jaar oud was gaan wonen bij haar tante. Niet lang daarna overleed Maria's vader en kort daarop ook Maria's moeder. In deze periode werkte Maria als dienstmeisje voor verschillende gezinnen, waaronder een gezin van een burgemeester. Het laatste gezin waar Maria als dienstmeid voor werkte verhuisde in 1746 naar Gelderland. Tijdens de kerst bezocht Maria haar familie in Breda, maar dit bezoek duurde langer dan was afgesproken met de familie waar Maria voor werkte. Toen Maria weer in Gelderland terug was, zag ze dat ze was vervangen door een andere dienstmeid. Op dit moment had Maria niets om op terug te vallen. Geen familie die in de buurt woonde en haar geld raakte langzamerhand op. Uit nood besloot Maria vanaf dat moment mannenkleren te dragen. Uit de verhoren gaf Maria aan dat ze niet door het leven wilde gaan als prostituée en dat verschillende vrouwen haar voor waren gegaan die tot travestie zijn overgegaan. De Republiek was in deze periode in oorlog met Frankrijk en in vele herbergen waren kapiteins die soldaten probeerden te werven voor het leger. Dit gebeurde ook bij Maria in 1746. Zij ondertekende in een beschonken bui het contract onder haar nieuwe naam 'Jan van Ant'. Het duurde niet lang of Maria trouwde met een sergeantsdochter om niet op te vallen. Soldaten stonden in die tijd bekend als rokkenjagers en daar wilde Maria niet voor onder doen. Het huwelijk duurde maar een paar jaar omdat Maria uiteindelijk werd betrapt. Toen Maria gelegerd werd in Breda, werd ze herkend. Al snel belandde Maria in de gevangenis en haar vonnis luidde dat ze werd verbannen uit de gewesten Brabant en Limburg en haar huwelijk werd ontbonden (2).
Weer terug als soldaat
Na de verbanning van Maria besluit zij te verhuizen naar Gouda. In 1762 kruipt Maria weer in de rol van man. In deze periode trouwt Maria voor de tweede keer en doet dat onder de naam 'Machiel van Handtwerpen'. Haar tweede echtgenote, Cornelia Swartsenberg, overtuigde Maria om haar rol als man weer aan te nemen. Om aan geld te komen gaat Maria weer in dienst van het leger. Dit waren echter maar twee periodes van een paar jaar. De eerste keer kwam Maria in conflict met haar officieren over haar diensttermijn toen ze was gelegerd in Zwolle. De tweede keer vanwege een ruzie waar onbekend van is waarover die ging. Maria was toen op dat moment stadssoldaat in Amsterdam. Nadat ze voor de derde keer werd ontslagen uit het leger besloot Maria haar geld niet meer te verdienen als soldaat, maar met verschillende baantjes. Een van deze baantje was het verkopen van oranjelint als teken van steun voor de stadhouder van Oranje. In deze periode leefde Maria samen met haar echtgenote Cornelia in Amsterdam. Dit betekende niet dat Maria weer de rol van vrouw op zich nam. Zij bleef verkleed als man zo lang het duurde. Maria ging nog steeds schuil onder de naam 'Machiel' en werd zelfs 'vader' van een zoontje genaamd Willibrordus. Latere bronnen beweren dat de echtgenote van Maria eigenlijk een prostituée was en daardoor zwanger was geworden. Tevens werkte dit bizar genoeg ook in het voordeel van Maria. De zwangerschap kan worden gezien als een bevestiging dat Maria, ofwel ‘Machiel’, het huwelijk heeft geconsumeerd en niet kinderloos blijft. Een kinderloos huwelijk roept namelijk eerder een verdenking op. Het pasgeboren kind krijgt zelfs de valse achternaam 'van Handtwerpen', echter overleed het kind al na zes weken. Uiteindelijk komt er voor Maria ook aan deze periode in 1769 een einde. Maria werd voor de tweede keer betrapt. Deze keer kwam het door een ruzie die werd veroorzaakt door Maria’s echtgenote Cornelia in een herberg in Gouda. Als gevolg daarvan werd Maria herkend en moest ze weer voor de rechtbank verschijnen waar ze veroordeeld werd tot verbanning van de stad Gouda. Maria's tweede huwelijk werd ook ontbonden en uiteindelijk vertrok ze naar Breda. Het is onbekend of Maria wel of geen pardon heeft gekregen, maar uiteindelijk is de Bredasche Heldinne in haar geboortestad overleden (3).
(1), (2), (3) Kersteman, F.L. (1988). De Bredache heldinne (egodocumenten) (Nederlandse editie). Uitgeverij: Verloren (Nederland)
Opdracht
Instructie
Het verhaal van Maria van Antwerpen geeft een duidelijk beeld hoe het leven eruit kon zien van een vrouw die als travestiet door het leven ging. In deze opdracht maken wij een verdieping in de achtergrond van Maria. De opdracht zelf bestaat uit drie onderdelen. We onderzoeken wat de belangrijkste oorzaak was om de stap te nemen om een leven te leiden in mannenkleren bij Maria. Tegelijkertijd geven jullie hiermee ook een antwoord op de onderzoeksvraag die in de inleiding van de website staat: vanuit welke sociaaleconomische positie kozen vrouwen er in de Republiek van de 18e eeuw voor om over te gaan tot een leven verkleed als man?
Onderdeel 1A: oorzaken
In het verhaal van Maria worden drie oorzaken genoemd wat haar tot het besluit bracht om een leven verkleed als man te gaan leiden. Schrijf deze drie oorzaken op.
Onderdeel 1B: persoonlijke redenen
Lees het stuk Van dienstmeisje tot soldaat. Naast de drie oorzaken geeft Maria ook twee persoonlijke redenen aan. Schrijf deze twee redenen op.
Onderdeel 2: de top vijf
Maak een persoonlijk top 5 van de gevonden oorzaken en persoonlijke redenen die je hebt gevonden in de tekst. Geef bij elke oorzaak en persoonlijke reden een korte toelichting waarom je deze wel belangrijk of juist minder belangrijk vindt.
Onderdeel 3: het Maria van Antwerpenplein
In 2030 moeten drie op de tien medewerkers vrouw zijn bij Defensie. Dit laat zien dat vrouwen tegenwoordig meer dan welkom zijn in het Nederlandse leger en dat er zelfs een actieve ‘werving’ is van vrouwen om te komen werken bij Defensie. Om dit nog meer te stimuleren heeft Defensie het besluit genomen om een aantal kazernes of militaire academies te vernoemen naar vrouwen die een belangrijke of opvallende rol hebben gespeeld in het Nederlandse leger.
In Breda staat de koninklijke miliaire academie (K.M.A.) en vanuit Defensie komt de opdracht om het plein waar de academie aan ligt te hernoemen. Stel je voor dat jullie in de gemeenteraad van Breda zitten en het plan hebben om het plein bij de K.M.A. te vernoemen naar Maria van Antwerpen. Op dit moment gaat het tussen twee namen: Maria van Antwerpen en Elisabeth Sommuruell. Geef drie argumenten met concrete voorbeelden waarom het plein naar Maria van Antwerpen vernoemd moet worden. Dit onderbouw je met zowel de theorie van de website als het verhaal van Maria. Gebruik hiervoor minimaal 250 woorden.
Literatuur
Enthoven, V. & van der Maas, H.J. (2008). ‘Zorrug dat je erbij komt’. Rekrutering over de grens. Militaire Spectator. Jaargang 177 (nummer 10). Geraadpleegd op 25 januari 2023 via:
https://www.militairespectator.nl/sites/default/files/uitgaven/inhoudsopgave/MS%2010-2008%20Enthoven%20Rekrutering%20over%20de%20grens.pdf
Dekker, R.M. & van der Pol, L. (1992). Vrouwen in mannenkleren. De geschiedenis van de vrouwelijke travestie. Uitgeverij: Rainbow Pocketboek (Nederland)
Hoffenaar, J. & van der Spek, C.W. (2012). Het Staatse leger. Deel IX: de achttiende eeuw 1713-1795. Uitgeverij: De Bataafsche Leeuw (Nederland)
Kersteman, F.L. (1988). De Bredache heldinne (egodocumenten) (Nederlandse editie).
Uitgeverij: Verloren (Nederland)
Ministerie van Defensie. (2019). Vrouwen 75 jaar bij defensie. Geraadpleegd op 25 januari 2023
via: https://www.defensie.nl/onderwerpen/vrouwen-bij-defensie
Streekarchief Midden-Holland, Criminele vonnisboeken van de rechtbank van Gouda, 0002. 181, f64R
Zwitzer, H.L (1991). De militie van staat. Het leger van de Republiek in de Verenigde Nederlanden.
Uitgeverij: De Bataafsche Leeuw (Nederland)
![Het vonnis van Maria van Antwerpen (1769) - Breda Erfgoed, 2017 [foto] (Streekarchief Midden-Holland)](/generated/s1152x864_8a212d0c5c21e7618dabb963a88731ba8e207da2.jpg)
