Travestie in de Republiek

Het vonnis van Maria van Antwerpen (1769) - Breda Erfgoed, 2017 [foto] (Streekarchief Midden-Holland)

Geen uitzondering

In 'Een vermakelyek Liedeken' werd al snel duidelijk dat Maria van Antwerpen later door het leven ging als man en dienst nam in het leger als soldaat. Echter waren als man verklede vrouwen in de Vroegmoderne Tijd niet per se een uitzondering (1). Dit verkleden wordt ook wel travestie genoemd. Vrouwen die verkleed als man door het leven gingen noemen we dan ook travestieten. In de Republiek alleen al was er sprake van 120 gevallen waarbij een als man verklede vrouw werd betrapt (2). Dit beperkte zich niet tot de Republiek alleen. Travestie was ook in Engeland en Frankrijk aanwezig. Zeker in een tijd waarin zo'n daad niet onbestraft bleef, zoals het vonnis uit 1769 laat zien van Maria van Antwerpen. In dit vonnis staat beschreven dat Maria al in 1751 werd betrapt op travestie en als straf verbannen werd uit Brabant en Limburg (3). Dit vonnis toont dus aan dat travestie in de Republiek strafbaar was. Echter was travestie, en dan met name de vrouwen die zich als mannen verkleedden, een populair onderwerp voor liederen, kluchten, romans tot zelfs autobiografieën (4). Naast de autobiografie van Maria van Antwerpen was het verhaal van de travestiet Hannah Snell die net als Maria in het leger ging enorm populair. In dit onderdeel van de theorie gaan we kijken welke oorzaken én persoonlijke redenen vrouwen er toe dreef om te kiezen voor een leven verkleed als man en ook waarom een groot deel van deze travestieten hebben gekozen voor een leven als soldaat.

 

Achtergrond

De vrouwen die als travestiet door het leven gingen vertoonden vaak dezelfde achtergrond (5). Dit waren jonge vrouwen die nog niet waren getrouwd. De meeste vrouwen waren afkomstig uit de lage klasse van de samenleving, al zien we bijvoorbeeld bij Maria van Antwerpen dat dit ook vrouwen konden zijn uit de middenklasse (6). Een ander kenmerk was dat de vrouwen een of beide ouders hadden verloren en daardoor op zichzelf aangewezen waren. Voor de meeste vrouwen betekende een leven als ‘man’ vaak een relatief korte periode dat een paar maanden kon duren tot zelfs een paar jaar. Op een gegeven moment besloten veel vrouwen om de mannenkleren aan de wilgen te hangen en terug te keren naar hun rol als vrouw. Opvallend is dat een groot deel van deze vrouwen immigrantes waren, onder andere veel Duitse vrouwen die naar de Republiek waren getrokken (7). Veel Duitse vrouwen trokken naar de Republiek  om beter aan de bak te komen. Veel van deze vrouwen vonden slecht betaald werk, meestal als huisbediende. Omdat veel van deze vrouwen ver van huis waren, kan het goed mogelijk zijn dat dit de stap makkelijker maakte om over te gaan tot travestie. De kans dat ze zouden worden herkend was natuurlijk klein in de Republiek (8). De vrouwen die betrapt werden, gaven bij de rechtbank aan uit een moeilijke thuissituatie te komen en in armoede terecht waren gekomen. Dit gold overigens niet alleen voor de Duitse vrouwen, maar ook voor de Nederlandse vrouwen die als travestiet door het leven gingen (9). Wat veel van deze vrouwen ook gemeenschappelijk hadden was dat ze al enige werkervaring hadden opgedaan. Ze waren al gewend om op eigen kracht de kost te verdienen. Dit had te maken met de trouwleeftijd die vrij hoog lag in zowel de Republiek als in West-Europa (10).

Echter was de meest voorkomende oorzaak van economische aard, namelijk armoede (11). Veel vrouwen zagen dit als hét belangrijkste argument om tot travestie over te gaan voor een bepaalde tijd. Voor een vrouw in de Republiek betekende een leven in armoede vaak maar één uitweg en dat was werken in de prostitutie. Een leven in de prostitutie bood nauwelijks mogelijkheden voor de toekomst als de vrouwen daar uit wilden stappen (12). Echter zien we dat dit niet per se gold voor alle vrouwen die in armoede verkeerden in de Republiek. Armoede vormde in dit geval eerder de aanzet om een leven te leiden als travestiet (13). Travestie zelf is lang niet zo'n vreemd fenomeen in het Vroegmoderne Europa. Er waren zelfs situaties waarin het was toegestaan dat een vrouw zich verkleedde als man (14). Dit was bijvoorbeeld te zien tijdens carnaval of wanneer vrouwen gingen reizen. Zo konden vrouwen veiliger reizen. In dat geval is het maar een dunne lijn naar de vrouwen die voor een bepaalde periode verkleed als man door het leven gingen.

Tot slot konden deze vrouwen putten uit verschillende voorbeelden, zoals de soldaat Elisabeth Sommuruell die voor Maria van Antwerpen een inspiratie was en toevallig ook uit Breda kwam (15). Deze Elisabeth diende in het leger onder stadhouder Willem III en genoot zelfs een pensioen na haar carrière als soldaat in het Staatse leger. Al deze achterliggende oorzaken verklaren voor een groot deel waarom vrouwen overgingen tot travestie en dit voor een bepaalde periode volhielden. Een kanttekening hierbij is dat dit verklaringen zijn van vrouwen die zijn betrapt. Zij moesten natuurlijk voor een rechtbank verklaren waarom zij overgingen tot travestie. Het is logisch dat de meeste vrouwen naar een legitieme verklaring hebben gezocht hiervoor. Naar echte oorzaken blijft het echter gissen en zullen wellicht zelfs nooit boven water komen.

Hannah Snell (1723-1792) - John Faber, circa 1750 (Publiek Domein - Wikipedia)

In het Staatse leger

Meer dan de helft van de vrouwen waarvan bekend is dat zij een tijd hebben geleefd als travestiet kwamen terecht bij het leger of bij de vloot (16). Voor veel migranten, maar ook Nederlanders die nauwelijks een opleiding hebben gehad, was het leger populair. In verhouding met het bevolking van de Republiek was het Staatse leger het grootste staande leger van Europa. Zonder al te veel strenge eisen konden mannen deelnemen in het leger. Het leger bood namelijk belangrijke zekerheden, zoals voedsel, onderdak en geld (17). Voor mannen die tot armoede waren vervallen was het leger traditioneel hun laatste toevluchtsoord. Dit bood de kans voor veel laagopgeleide mannen om dienst te nemen in het leger wanneer zij in armoede terecht waren gekomen of in geldnood zaten (18). Daarnaast was er een sterk groeiende vraag naar soldaten. Deze vraag was vooral sterk in oorlogstijd. Voor vrouwen die als travestiet door het leven gingen, leverde een oorlogssituatie nog een extra voordeel op. Bij het werven van soldaten werd er niet al te streng gekeken wie er dienst nam als soldaat voor het Staatse leger. Er was zelfs sprake van dat in sommige gevallen werd getwijfeld over het geslacht van de pas gerekruteerde soldaat, maar in het geval van oorlogstijd was dit probleem van minder belang (19). De oorlogsroes en de chaos die een oorlog met zich meebracht en waren hier grotendeels verantwoordelijk voor. Het belangrijkste was dat er genoeg soldaten werden geworven voor het leger. Maria van Antwerpen werd, in een dronken bui, bijvoorbeeld geworven tijdens de start van de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) waarbij het doel was om zoveel mogelijk soldaten te werven voor het Staatse leger (20). Dit gebeurde zelfs op aandringen van de kapitein die verantwoordelijk was voor de compagnie waar Maria in terecht kwam. Een aantal vrouwen die werden betrapt als soldaat verklaarden later in de rechtbank dat vooral vaderlandsliefde hen er toe had gebracht om over te gaan tot travestie en als soldaat deel te nemen in het Staatse leger (21). Verhalen van vrouwen, zoals de al eerder genoemde Elisabeth Sommuruell, die hen waren voorgegaan vergrootte dat gevoel van vaderlandsliefde nog meer.

Eenmaal in het leger gingen veel vrouwen door als jongens (22). Vaak werd dan een jongere leeftijd opgegeven wat daarnaast ook de afwezigheid van de baardgroei verklaarde. De wijde soldatenkleding bood de mogelijkheid om vrouwelijke vormen te verbergen. Verder bood het leger nog een mogelijkheid ten gunste voor de vrouwen om zo min mogelijk op te vallen. Dit was het dragen van lichte wapens (23). Omdat de meeste vrouwen toch al werden gezien als ‘jongen’ viel het niet op wanneer zij zich toelegden op de lichtere wapens. Als het echt moeilijk werd, bood de mogelijkheid van een kameraad in het leger de oplossing (24). In het leger was het normaal om een vaste kameraad te hebben. Wanneer een kameraad erachter kwam dat hij met een vrouw te maken had, lieten zij zich vaak omkopen en speelden het spelletje mee. Op deze manier konden vrouwen ongestoord doorgaan met hun leven als soldaat. Veel vrouwen gingen voor een periode van maar een paar jaar in het leger. Verder doorgroeien in het leger was mogelijk, maar dat betekende ook meer risico om betrapt te worden. Veelal bleven de vrouwen bij hun taak als soldaat waarmee ze begonnen. En als zij niet werden betrapt bestond er een kans dat zij van een klein pensioen konden genieten wanneer zij uit dienst gingen (25).

 

(2), (4), (5), (6), (7), (8), (12), (14), (15), (16), (18), (19), (21), (22), (23), (24), (25) Dekker, R.M. & van der Pol, L. (1992). Vrouwen in mannenkleren. De geschiedenis van de vrouwelijke travestie. Uitgeverij: Rainbow Pocketboek (Nederland)

(1), (9), (10), (11), (13) Kersteman, F.L. (1988). De Bredache heldinne (egodocumenten) (Nederlandse editie).Uitgeverij: Verloren (Nederland)

(3) Streekarchief Midden-Holland, Criminele vonnisboeken van de rechtbank van Gouda, 0002. 181, f64R

(17) Hoffenaar, J. & van der Spek, C.W. (2012). Het Staatse leger. Deel IX: de achttiende eeuw 1713-1795. Uitgeverij: De Bataafsche Leeuw (Nederland)

(20) Enthoven, V. & van der Maas, H.J. (2008). ‘Zorrug dat je erbij komt’. Rekrutering over de grens. Militaire Spectator. Jaargang 177 (nummer 10). Geraadpleegd op 25 januari 2023 via:

https://www.militairespectator.nl/sites/default/files/uitgaven/inhoudsopgave/MS%2010-2008%20Enthoven%20Rekrutering%20over%20de%20grens.pdf