Keramiek - in Gouda

Holland maakte in de 17^e eeuw kennis met het roken van tabak. Er ontstond vraag naar tabakspijpen. William Baernelts vluchtte om religieuze redenen uit Engeland naar Gouda. Hij begon in 1617 met het maken van pijpen.

Ook Engelse huursoldaten uit het leger van prins Maurits, die tijdens de tachtigjarige oorlog de verdediging van Gouda versterkten, leerden Gouwenaars pijpen maken. De Engelsen namen behalve witte klei ook hun mallen mee.

De pijpmakers en pottenbakkers hadden tot 1798 elk een eigen gilde. Ze hadden vaak onderling gedoe omdat de pijpenmakers hun pijpen moesten laten bakken in de te grote en dus dure ovens van de pottenbakkers. Dat werd -in verband met brandgevaar- buiten de Potterspoort, buiten de stadsmuren gebakken. Later in de 19e eeuw kwamen er ook ovens in de stad.

Rond 1850 waren er in Gouda zo’n 75 bedrijven met pijpenmakers en pottenbakkers, die voor omgerekend 2 miljoen euro exporteerden.

Het productiewerk vond plaats in fabriekjes met gemiddeld 15 mensen. Er werken bijna 600 vrouwen en kinderen en 500 mannen (87% in de pijpen- en 13% in de pottenbakkerijen).

In 1889 maakten de Goudse pijpenfabrikanten nog bezwaar tegen een wet die regelde dat vrouwen maximaal 11 uur per dag mochten werken. Het duurde nog tot 1960 voor de 40-urige werkweek en vrije zaterdag tot stand kwam.

Van pijpen naar sigaren

De pijpenindustrie werd verdrongen doordat mensen sigaren gingen roken. Van Vreumingen in de Wijdstraat is de oudste tabakswinkel van Nederland

en de eerste sigarenfabriek in Gouda. Het draaien van sigaren was voornamelijk huisvlijt.

In 1865 waren er tien sigarenfabriekjes met 120 arbeiders. In 1918 was dat opgelopen tot bijna 500 arbeiders, waarna het langzaam weer afnam.

De grote sigarenfabrieken waren Van de Garde & Vrijlandt op de Kleiweg, J.A. Donker sinds 1890 aan de Vossenburchkade en Montana aan de IJssellaan. Bij J.A. Donker werkten in 1915 300 mensen. In 1930 hadden sigarenmakers daar een stukloon voor 2000 sigaren per week.

Bert Bohnen heeft de geschiedenis over de Goudse sigarenindustrie uitgezocht en vastgelegd.

Van pijpen naar plateel

Door de opkomst van de kaarsenfabriek, de garenspinnerij en sigarenfabrieken liep het aantal werkers in de keramiekindustrie sterk terug. Rond 1900 was er niet veel meer te verdienen en stond het loon voortdurend onder druk.

De fabrieken verschoven de productie van potten naar plateel: beschilderde vazen en kannen.

Tussen 1900 en 1970 was Gouda de keramiekhoofdstad van Nederland. Het Gouds plateel werd gemaakt door de firma’s Goedewaagen, Jonker, Van der Wandt en Prince.

Staking

De onvrede over het loon en lange werkdagen nam toe. Arbeiders wilden een arbeidsdag van tien uur. Men mocht toen tot twaalf uur lang laten werken en stukloonwerkers deden dat ook vaak.

Het lukte de Goudse keramiekfabrikanten niet om tot gezamenlijke loonafspraken te komen. De lonen werden per fabriek bepaald. In 1914 werden gemeenschappelijke lonen afgedwongen. Maar Ivon van der Want betaalde zonder reden meer loonsverhoging dan was afgesproken en dat vonden de andere fabrikanten eigenzinnig en onaangepast. Er was jaloezie en afgunst. Ivon van der Want was een temperamentvolle fabrikant, maar tactisch niet erg begaafd.

In 1927 mislukten de onderhandelingen over een nieuwe collectieve arbeidsovereenkomst (CAO) opnieuw. Eind augustus 1928 legden de arbeiders van Plazuid het werk neer, later gevolgd door de werknemers in de fabrieken Goedewaagen, Regina en Zenith. Pas na een half jaar had een bemiddelingspoging van wethouder J.A. Donker resultaat. Donker was ook eigenaar van de sigarenfabriek aan de Vossenburghkade.

De staking was een zware slag voor de industrie en bracht ook de Goudse middenstand schade toe door de teruglopende koopkracht. Na de staking ging het bergafwaarts. In 1930 werkten er 560 mensen in de plateelbedrijven. Tijdens de economische crisis van de jaren 1950 werden veel plateelschilders ontslagen en ging Plazuid bijvoorbeeld serviezen maken in plaats van plateel.

Colofon

Het arrangement Expo Gouda Maakt: Keramiek archief is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

Auteur

EXPO Gouda-Maakt Je moet eerst inloggen om feedback aan de auteur te kunnen geven.

Laatst gewijzigd

2022-09-26 17:13:38

Licentie

Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:

het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

Meer informatie over de CC Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie.

Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

Toelichting: Expo Gouda Maakt was in 2022 een tentoonstelling over de de Goudse maakindustrie van vroeger, nu en later. Er werden zes industrieën belicht. Dit is de informatie over KERAMIEK. Van pottenbakkers tot vuurvaste stenen Met klei als grondstof en turf als brandstof floreren de Goudse pijpmakers, pottenbakkers en aardewerkfabriekjes. Klei en turf zijn volop voorhanden in Gouda en omgeving. Er worden grote hoeveelheden potten en kleipijpjes gemaakt. De Goudse pijpjes gaan zelfs de hele wereld over. Maar de ontwikkelingen gaan door. Conservenblikken en weckflessen verdringen de potten. Sigaren verdringen de pijpen. De industrie richt zich op een nieuwe markt. Sieraardewerk en kunstzinnig plateel maakt Gouda tot keramiek hoofdstad van Nederland. Vakkennis van keramiek zorgt er ook voor dat er in Gouda vuurvaste stenen voor de industriële ovens worden gemaakt. Welk Gouds bedrijf is tegenwoordig marktleider in het segment van vuurvaste stenen voor ovens?
Eindgebruiker: leerling/student
Moeilijkheidsgraad: gemiddeld
Trefwoorden: aardewerk, goedewaagen, gouda, industriële geschiedenis, keramiek, klei, ovens, pijpen, plateel, vuurvast