Expo Gouda Maakt - Oliën & Vetten

Wat zijn oliën en vetten?

Natuurlijke oliën en vetten zijn afkomstig van planten en dieren, dus niet uit aardolie (petrochemie). Plantaardige oliën en dierlijke vetten zijn allebei 100% vet.

Er is verzadigd vet en onverzadigd vet. Verzadigd vet is minder gezond.

Plantaardige vetten, zoals lijnzaadolie, beatten onverzadigde vetten, behalve palmolie dat juist meer verzadigde vetzuren geeft.

Dierlijke vetten bevatten verzadigde vetten, maar vette vis bevat juist veel onverzadigde vetten die worden omgezet in de gezonde omega vetzuren.

Dierlijke vetten kwamen vroeger van slagers, spekslagers, beenhakkers en verkopers van de slachtproducten.

Een speksnijder was een walvisvaarder die het spek (de blubber) van de

walvissen sneed. Uitgekookt walvisvet noemde men traan of smeer. Op Spitsbergen was een dorp met de toepasselijke naam Smeerenburg.

Uit de lever van kabeljauw werd levertraan gemaakt: een vette olie die jodium, fosfor, vitamine-D en Omega (weerstand) bevat. Oude mensen herinneren zich nog dat ze dagelijks een lepeltje levertraan moesten doorslikken.

Vitamine-D ontstaat via zonlicht. In de donkere wintermaanden was er een tekort aan vitamine-D waardoor de botvorming mis ging (Engelse ziekte – rachitis). Levertraan moest dat voorkomen. Later werden vitamines toegevoegd aan margarine en andere voeding.

Visolie werd verder gebruikt bij het leerlooien en bij de productie van zeep. Vis werd gekookt waardoor water en olie vrijkomen. Voor de productie van 1 liter visolie is tussen de 20 tot 100 kilo vis nodig.

Varkensvet heet reuzel, ossewit is rundvet. Ook is er niervet van een rund dat nog steviger is dan ossewit. Stearine voor kaarsen is ook een rundvet. Ook is er koosjer en halal ganzen-, eenden- en kippenvet.

Plantaardige olie is olie uit zaden of planten. Plantaardige olie is vet en bestaat ook uit esters(verbindingen) van glycerine en vetzuren. Toen het Suezkanaal in 1867 werd geopend en er stoomschepen waren werd er palmolie uit Indië aangevoerd.

Voor die periode kwamen plantaardige oliën uit een olieslagerij. Een molen waarin het plantenzaad werd fijn gemalen en de olie geperst werd uit het warm gemaakte meel. Men is blijven spreken van het 'slaan' van olie, ook toen men alleen nog maar met mechanische persen werkte.

In Gouda waren meerdere olieslagers. Het Olieslagerssteegje is een van smalle steegjes tussen Keizerstraat en Raam. Een ander steegje met dezelfde naam lag bij de Verlorenkost. Ook was er een olieslagerij Onder de Boompjes.

Palmolie. Wanneer de palmvrucht rijp is, wordt hij geoogst, gestoomd en geperst. Op deze manier komt er palmolie vrij. Palmolie bevat meer verzadigde (ongezondere) vetzuren. De opbrengst is ca. 3,3 ton palmolie per hectare per jaar. Koolzaad, kokospalmen en zonnebloemen leveren 0,7 ton olie per hectare per jaar.

Zonnebloemolie wordt geperst uit de 'pitten' van de zonnebloem.

Raapolie wordt geperst uit raapzaad.

Olijfolie. De olijven worden tot een pasta vermalen waaruit de olie wordt geperst. Dat kan ook door te centrifugeren. Rudolf Diesel

Hennepolie. Hennepzaad wordt onbewerkt gebruikt als vogelzaad onder de naam kempzaad. Vissers gebruiken het zaad als aas. Hennepzaad kun je ook eten en heeft een nootachtige smaak.

Hennepzaad bevat ongeveer 30% olie dat er in een oliemolen of olieslagerij uit wordt geperst, net als bij lijnzaad en zonnebloemolie. De olie van hennepzaad bestaat uit 75% meervoudig onverzadigde vetzuren. Hennepolie werd gebruikt als lamp-, spijs en smeerolie.

Het was ook een van de grondstoffen voor de kaarsen-, zeep-, margarine en verfindustrie. Hennepolie droeg bij aan het ontstaan van de kaarsen en zeepindustrie in Gouda.

De eerste auto van Rudolf Diesel reed in 1897 op hennepolie, omdat hij wilde dat de grondstoffen voor auto’s door lokale boeren geproduceerd konden worden.

Tegenwoordig maakt Neste MY Renewable Diesel een met waterstof behandelde diesel uit plantaardige oliën en dierlijke vetten.

De E10 benzine bevat 10% bio-ethanol dat wordt gemaakt van planten, zoals maïs.

Colofon

Het arrangement Expo Gouda Maakt - Oliën & Vetten is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

Auteur

EXPO Gouda-Maakt Je moet eerst inloggen om feedback aan de auteur te kunnen geven.

Laatst gewijzigd

2022-09-24 16:44:09

Licentie

Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:

het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

Meer informatie over de CC Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie.

De informatie is verzameld uit internet bronnen en publicaties, die met toestemming van de rechthebbenden, zijn gebruikt bij het selecteren van onderdelen van de expositie.

Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

Toelichting: Expo Gouda Maakt was in 2022 een tentoonstelling over de de Goudse maakindustrie van vroeger, nu en later. Er werden zes industrieën belicht. Dit is de informatie over Oliën& Vetten. Van smeerboel tot chemie uit hernieuwbare bronnen Een kijkje in de industrie die plantaardige oliën en dierlijke vetten verwerkt. In vroegere tijden werd hiervan onder andere zachte zeep gemaakt in de Viruly Zeepfabriek en stearinekaarsen in de Stearine Kaarsenfabriek Gouda. Door innovaties in chemische processen, ontwikkelt het proces zich in de loop der jaren tot het raffineren van hernieuwbare oliën tot vetzuren en oplossingen met glycerine. Deze vetzuren en glycerine vormen belangrijke grond- en hulpstoffen voor producten als tandpasta, parfum, margarine, vloeibare zeep, verf, inkt en antivries.
Eindgebruiker: leerling/student
Moeilijkheidsgraad: gemiddeld
Trefwoorden: cargill, chemie, croda, gouda, industriële geschiedenis, plantaardig, scheikunde, vet, viruly, zeep