Training desinformatie en nepnieuws

Introductie

nepnieuws: veelal suggestief nieuws dat niet berust op feiten, maar ontsproten is aan iemands fantasie, m.n. bedoeld om de publieke opinie te beïnvloeden of om winst te maken = fake news, fakenieuws, pseudonieuwsIn deze tijden van informatieovervloed en sociale media wordt informatie sneller en via verschillende kanalen verspreid. Dit geldt voor informatie waarnaar je op zoek bent voor je werk, studie en privé.

Niet alle informatie die je tijdens het scrollen door nieuws en sociale media tegenkomt is echter even betrouwbaar. Vooral op sociale media kun je ook nepnieuws tegenkomen. Zonder juiste informatie kun je geen goede en gefundeerde mening vormen. Het kritisch kunnen beoordelen van informatie is daarom steeds belangrijker geworden. In deze training leer je hoe je dat doet.

Je leert:
  • De verschillende soorten nepnieuws herkennen en onderscheiden
  • De negatieve effecten en gevaren van nepnieuws kennen
Zo werkt het:

De training bestaat uit 6 modules. Iedere module bevat uitleg en soms een korte video. Ook wordt er gelinkt naar achtergrondinformatie. Na module 4 en 6 is er een korte quiz om te controleren of je de informatie begrepen hebt. Klik op de knop 'Volgende' rechts onderin dit scherm om te starten.

1. Nepnieuws is niet nieuw

Nep is niet nieuw

Het verdraaien van de waarheid en het verspreiden van leugens, propaganda en verzonnen verhalen is een probleem van alle tijden.

Zo beweerde de grote Romeinse redenaar Dio van Prusa in de eerste eeuw na Christus dat Troje helemaal niet veroverd was door de Grieken, zoals uitvoerig staat beschreven in de Ilias en de Odysse van Homerus. het bekende Paard van Troje was volgens hem geen list om de stad te veroveren, maar gewoon een geschenk van de Grieken, bedoeld als herstelbetaling vanwege alle aangerichte schade.

Detail van 'The fin de siècle newspaper proprietor' door F. Opper.
Detail van 'The fin de siècle newspaper proprietor' door F. Opper.

Rond 1900 kwam in Amerika het verschijnsel 'Yellow journalism' op, waarbij gedegen journalistiek onderzoek ondergeschikt werd aan het stimuleren van de verkoopcijfers van kranten met sensationele koppen en opgeklopte verhalen over misdaad en schandalen.

De term 'fake news' (nepnieuws) is in 2014 bekend geworden door de Canadese journalist Craig Silverman. Silverman begon met het verzamelen van foutjes in de media die hij postte in een blog genaamd ‘regret the error’. In zijn speurtocht naar misinformatie stuitte hij naast onschuldige, onopzettelijke foutjes echter ook op veel ernstigere zaken. Bijvoorbeeld een bedrijf dat tegen betaling nepprofielen maakt op sociale media om negatieve informatie over concurrenten te verspreiden.  

 

 

2. Wat is nepnieuws?

Nepnieuws is een verzamelterm voor verschillende soorten onjuiste informatie. Daarom gebruiken wij de term in deze training. Niet al het nepnieuws is echter hetzelfde.  
In dit filmpje van de NOS wordt het begrip nepnieuws verder uitgelegd.

Wat is nou eigenlijk nepnieuws?

Onder nepnieuws vallen de volgende termen:  

  1. Desinformatie
  2. Malinformatie  
  3. Misinformatie
  4. Hoaxes
  5. Satire

Deze termen worden in het volgende hoofdstuk uitgelegd.
Daarnaast wordt iets verteld over beeldmanipulatie

2.1 Definities

Desinformatie is misleidende of bewust onjuiste informatie die met opzet wordt gemaakt en verspreid, met als doel om bijvoorbeeld geld te verdienen, de publieke opinie te beïnvloeden, of om iets of iemand in een kwaad daglicht te stellen en te beschadigen.

Malinformatie is correcte maar onrechtmatig verkregen en/of privacygevoelige informatie die misbruikt wordt om iemand of een bepaalde groep zwart te maken of te intimideren. Bijvoorbeeld door het publiceren van privacygevoelige informatie, suggestieve informatie die bedoeld is om te polariseren, of als oproep tot haat en geweld.  

Misinformatie is onjuiste informatie die gedeeld wordt zonder kwade opzet. De informatie wordt bijvoorbeeld bij vergissing verspreid, of omdat de verspreider niet doorheeft dat de informatie niet klopt.

Hoaxes zijn nepberichten of waarschuwingen bedoeld om anderen te duperen of beet te nemen. Vaak gaat het om spectaculaire berichten of waarschuwingen voor bijvoorbeeld computervirussen en wordt in het bericht gevraagd om het naar zoveel mogelijk mensen door te sturen. Of een bericht een hoax is kan vaak makkelijk op internet gevonden worden, bijvoorbeeld bij een hoax-wijzer.  

Satire is het leveren van kritiek op een humoristische manier. Satire is dus eigenlijk geen nepnieuws, maar een komisch bedoelde vorm van maatschappijkritiek, met als doel om je te vermaken en aan het denken te zetten. Bij satire wordt vaak de draak gestoken met de actualiteit of de politiek. Het kan soms als provocerend of kwetsend worden ervaren. Onder satire vallen bijvoorbeeld de website De Speld, cabaret en cartoons.

2.2 Beeldmanipulatie en deepfakes

In deze digitale tijd word je continu geconfronteerd met beelden. Overal wordt informatie gedeeld met behulp van video’s, foto’s en animaties. Audiovisuele beelden zijn krachtige middelen, omdat deze vaak beter beklijven dan tekst. Dit staat bekend als het ‘Picture Superiority Effect’. Hierdoor kunnen audiovisuele beelden – vaak onbewust – jouw gevoel, jouw denken en jouw blik op de wereld beïnvloeden.

Het bewerken van audiovisueel materiaal door het verwijderen en/of toevoegen van bepaalde beeld- en/of geluidselementen wordt beeldmanipulatie genoemd. Beeldmanipulatie leent zich erg goed voor het verspreiden van nepnieuws.


De maker van een beeld kan verschillende tactieken inzetten om bepaalde effecten te bereiken:  

  • Bij Manipulatie wordt een afbeelding bijgesneden, worden er delen van weggelaten of er juist aan toe gevoegd.  

  • Enscenering betekent dat beelden in scéne worden gezet.  

  • Van Framing spreek je als een beeld wordt gebruikt om jouw mening over een bepaald persoon, onderwerp of een bepaalde gebeurtenis te beïnvloeden door het beeld in een negatieve of juist positieve context te plaatsen.

Ook de weergave van statistische informatie kan makkelijk gemanipuleerd worden. Een simpele manier is: de verticale as van een tabel niet bij 0 laten beginnen, je ziet dan dezelfde data maar met een veel extremere stijging. Er zijn nog veel meer manieren om statistieken te manipuleren.

Audiovisueel materiaal zoals foto's en video kan steeds gemakkelijker en geavanceerder bewerkt worden met digitale technieken. Zulke digitale beeldmanipulatie wordt veel gebruikt bij kunst en entertainment. Maar helaas wordt digitale beeldmanipulatie ook steeds vaker misbruikt om te misleiden. Vooral deepfake-technologie is een groeiend probleem.

Deepfake is de verzamelnaam voor nepvideo’s die levensecht lijken maar met behulp van speciale software gemaakt zijn. De naam deepfake is een combinatie van de woorden deep learning en fake (nep). Deep learning is een vorm van kunstmatige intelligentie. Het zorgt ervoor dat computers nieuwe dingen leren op basis van grote hoeveelheden data, zoals getallen, teksten, geluiden of beelden.

Deepfake is daarmee een vorm van synthetische media: media die zijn gemaakt of bewerkt met behulp van kunstmatige intelligentie. Deepfake-software maakt het mogelijk om iemand dingen te laten zeggen of doen die ze in werkelijkheid nooit gezegd of gedaan hebben. Dit soort software is steeds gemakkelijker te verkrijgen, downloaden en te gebruiken. Misbruik van deepfake-software is strafbaar, maar in de praktijk erg moeilijk te bestrijden.

Eind 2023 heeft de Europese Unie een akkoord bereikt over wetgeving om artificiële intelligentie (AI), waaronder het gebruik van deepfakes, te reguleren.


Verder kijken
Universiteit van Nederland legt uit wat de gevolgen zijn van deepfake en hoe je een deepfake herkent:

2.3 AI-taalmodellen

Wat is het?

In november 2022 werd ChatGPT geïntroduceerd: een chatbot die op basis van kunstmatige intelligentie teksten voor je maakt. GPT staat voor 'Generative Pre-Training Transformer'. ChatGPT is een ‘Large Language Model’ (LLM), een technologisch model die grote datasets kan verwerken, samenvatten en uiteindelijk nieuwe content genereren. LLMs richten zich op taal, het verwerken en het (re)produceren hiervan. Dit doen ze door de kans te berekenen dat het ene woord het andere woord volgt.

Wat zijn de risico’s?

LLMs zijn eenvoudig te gebruiken en de teksten die worden geproduceerd lijken in eerste instantie zowel coherent als correct. Maar je kunt de teksten het beste zien als een soort gemiddelde van alle teksten waarmee het model is gevoerd/getraind en hier zouden fouten in kunnen zitten. Zo is het bijvoorbeeld niet goed te zien waar een LLM de informatie vandaan haalt. Je kunt dan niet de oorspronkelijke bron checken en weet daardoor niet hoe betrouwbaar de informatie is. Ook als LLMs wel verwijzen naar bronnen kunnen deze incorrect zijn, en blijken ze er soms verkeerde conclusies uit te trekken.

Je weet niet hoe betrouwbaar de informatie van ChatGPT is

Samengevat:

  • Antwoorden zijn gebaseerd op taalkundige waarschijnlijkheid, niet op inhoudelijke kennis
  • Correctheid van gegeven informatie is onduidelijk
  • Geen (correcte) bronvermelding

Met een LLM kan iedereen makkelijk en snel teksten laten schrijven die er overtuigend uit zien. De opkomst van ChatGPT en andere LLMs maakt het daarom nog belangrijker om goed te controleren waar informatie vandaan komt en welke bronnen er zijn gebruikt.

3. Waarom wordt het verspreid?

Je weet nu wat de verschillende vormen van nepnieuws zijn. Voor het verspreiden van nepnieuws zijn ook verschillende redenen te onderscheiden:

Commercieel Op sociale media geldt: hoe meer clicks, hoe meer inkomsten. Zogenaamde clickbait probeert met sensationele koppen mensen tot klikken te verleiden. Of de inhoud van het artikel klopt is dan niet of nauwelijks van belang, het doel is om er geld aan te verdienen.

Beïnvloeding Met verspreiding van bijvoorbeeld desinformatie of propaganda wordt geprobeerd de publieke opinie te beïnvloeden. Zo probeerde Rusland in 2017 de verkiezingen in de VS en Frankrijk te manipuleren.

Schade toebrengen Door het verspreiden van desinformatie kunnen personen, organisaties of landen in diskrediet worden gebracht. Een voorbeeld is het verdacht maken van landen, politici of bevolkingsgroepen door middel van gemanipuleerde beelden.

Kritiek leveren Het doel is hierbij om mensen aan het denken te zetten. Dit zie je bij satire, waarbij kritiek wordt geleverd op een humoristische manier.


Verder kijken
Wat is het verschil tussen echt nieuws en nepnieuws en waarom wordt het verspreid? 'Online Masters' legt het uit in deze video:

4. Waarom is nepnieuws een probleem?

Er zijn verschillende factoren die maken dat nepnieuws een probleem vormt:

  1. Iedereen kan publiceren
  2. Razendsnelle verspreiding
  3. Niet weten wie of wat je kunt geloven

In dit onderdeel lees je daar meer over.

Zin in een spelletje? Speel het online 'Bad News' spel. Met dit spel leer je jezelf verweren tegen nepnieuws door het zelf te verspreiden!

4.1 Iedereen kan publiceren

Als nepnieuws niets nieuws is, waarom is het tegenwoordig dan zo’n probleem? Het antwoord is simpel: door de opkomst van internet en sociale media kan vrijwel iedereen tegenwoordig teksten en beelden publiceren en delen.

Een filmpje delen van je huisdier dat grappige grollen uithaalt is natuurlijk volkomen onschuldig. Ook jouw mening delen over de nieuwste film kan geen kwaad. Helaas is dat niet de enige manier waarop sociale media worden gebruikt. Iemand met kwaad in de zin kan op deze manier nepnieuws en desinformatie verspreiden en dan zijn sociale media ineens een stuk minder onschuldig dan ze misschien op het eerste gezicht lijken.

 

Verder kijken
Lubach geeft concrete voorbeelden van nepnieuws en desinformatie die massaal verspreid is tijdens de COVID-19 pandemie.

4.2 Razendsnelle verspreiding

Uit een onderzoek aan het Massachusetts Institute of Technology bleek dat berichten op Twitter die door factcheckers als nep beoordeeld waren sneller doorgestuurd werden dan berichten die als feitelijk correct beoordeeld waren. De onderzoekers vermoeden dat mensen sneller geneigd zijn om berichten die verrassend of ongewoon zijn te delen.

Deze animatie van de WHO laat zien hoe nepnieuws zich zo snel kan verspreiden en hoe dit tegengegaan kan worden:

Desinformatie vs misinformatie

 

4.3 Groeiend wantrouwen

Het grootste gevaar van nepnieuws is dat je het vertrouwen in experts, de overheid en de traditionele nieuwsmedia kunt verliezen. Hierdoor weet je niet meer wie of wat je nog kunt geloven. En als je niet meer weet wat wel en niet waar is wordt het erg lastig om een goed gefundeerde mening te vormen en kun je kun je ontvankelijker worden voor desinformatie.

Ook bij beeldmanipulatie en deepfakes bestaat het gevaar dat je wordt overtuigd van iets dat nooit gebeurd is of iemand nooit gezegd heeft, waardoor je je mening baseert op onjuiste informatie.

Mensen zijn geneigd om eerder iets voor waar aan te nemen als dat in hun wereldbeeld past, en verspreiders van nepnieuws maken daar gebruik van door de publieke opinie te beïnvloeden, haat te zaaien of propaganda te bedrijven. Nepnieuws kan het zicht op de feiten dus vertroebelen en daardoor de publieke opinie beïnvloeden. Dit heeft effect op de manier waarop er naar bepaalde groepen mensen wordt gekeken, wat weer leidt tot verharding en polarisatie binnen de maatschappij.


Verder kijken
Waarom is het zo moeilijk echt nieuws van nepnieuws te onderscheiden? Deze video van Isdatechtzo.nl legt dat uit:

Wat merkt Nederland van de verspreiding van nepnieuws? Wat doet de overheid hieraan en hoe kan je je zelf wapenen? Dat zie je in deze video van WNL.

Quiz 1

5. Ben jij gevoelig voor nepnieuws?

5.1 Waarom klinkt het waar

Waarom klinkt het waar?
Nepnieuws speelt in op de menselijke behoefte om informatie die je eigen mening bevestigt sneller te geloven. Dit betekent dat als je geconfronteerd wordt met een bericht dat in jouw spreekwoordelijke straatje past je snel geneigd bent het te geloven. Dit heet confirmation bias. Het gevolg hiervan is dat je al snel in een zogenaamde filterbubbel kunt belanden.

In dit onderdeel lees je meer over confirmation bias en filterbubbels. Je leest wat de invloed hiervan is op hoe jij informatie beoordeelt en op welke informatie je te zien krijgt.

5.2 Confirmation bias

Beeld: confirmation bias. Maker: Evalien LangConfirmation bias (bevestigingsvooroordeel) houdt in dat je onbewust geneigd bent om bewijs te zoeken, verzamelen, interpreteren en herinneren waarmee je bestaande opvattingen bevestigd worden.

Door alleen details te onthouden die jouw opvattingen ondersteunen mis je belangrijke informatie. Voorbeelden die het tegendeel beweren geloof je daardoor minder snel. Hierdoor hecht je te snel betekenis aan bepaalde informatie, ongeacht of deze wel of niet correct is. Dit kan een negatief effect hebben op beslissingen die je neemt. Je bent dus geneigd om te geloven wat je wilt geloven. Dit maakt het lastig om objectief te oordelen.

Een confirmation bias bestaat uit twee factoren:

  1. Je wilt bevestiging dat je gelijk hebt.
  2. Je wilt er niet achter komen dat je het mis hebt.  

Confirmation bias zorgt ervoor dat je informatie zoekt die je bevestigen in:

  • Je bestaande overtuigingen die gebaseerd zijn op jouw ervaringen;
  • De juistheid van je oordelen of beslissingen;
  • Je levensovertuiging;
  • Je professionele idealen.

Hierdoor heeft jouw confirmation bias invloed op verschillende zaken, zoals:

  • Hoe je naar politieke campagnes kijkt;
  • Hoe je onderzoek verricht;
  • Hoe je stereotypen ziet;
  • Hoe je naar informatie zoekt.

5.3 Filterbubbel

Beeld: Filter bubble. Maker: Evalien LangOp basis van jouw zoekgedrag en de berichten op sociale media die je geliked of gedeeld hebt, wordt er op internet met behulp van algoritmes een profiel van jou gemaakt. Met behulp van deze algoritmes wordt namelijk onthouden wie je bent, wat je eerder aangeklikt hebt en wat jouw voorkeuren en interesses zijn.

Aan de hand van jouw profiel worden zoekresultaten bij nieuwe zoekopdrachten en berichten op sociale media aangepast. Daardoor krijg je steeds opnieuw soortgelijke informatie en berichten te zien; wat volgens de algoritmes niet bij jouw profiel past krijg je niet te zien. Hiermee ontstaat er om jou heen een informatiebubbel, ook wel filterbubbel genoemd. En omdat je geen informatie meer te zien krijgt die jouw meningen of standpunten tegenspreken raak je geïsoleerd in je eigen culturele- en ideologische bubbel.

Het gevaar van deze filterbubbel is dat je jouw mening vormt op basis van eenzijdige informatie. Hierdoor ben je minder kritisch en makkelijker te beïnvloeden. Jouw filterbubbel ontneemt jou dus de kans om zelf een kritische houding te ontwikkelen en op basis van een verscheidenheid aan informatie je mening te vormen.

Overigens zijn er wel twijfels aan de impact van filterbubbels, dus ook hier geldt: blijf kritisch!

Verder kijken
Hoe beinvloeden algoritmes welke informatie jij te zien krijgt? Universiteit van Nederland legt het uit in deze video:

 

6. Hoe herken je nepnieuws?

Je weet nu wat nepnieuws is, waarom het verspreid wordt, wat de gevaren ervan zijn en welke rol jouw eigen opvattingen spelen. Maar hoe kun je nepnieuws nu herkennen? Door drie stappen te volgen leer je nepnieuws beter herkennen en zul je minder snel om de tuin geleid worden. In dit onderdeel worden de volgende drie stappen uitgelegd die je kan volgen om nepnieuws te ontmaskeren:

  1. Wie, Waar & Waarom
  2. Bewijs
  3. Jouw confirmation bias

In onderstaande (Engelstalige) video van University of Louisville worden vergelijkbare stappen uitgelegd:

Stap 1. Wie, Waar & Waarom

Beeld: Wie (maker: Evalien Lang)Werd jouw aandacht getrokken, bijvoorbeeld door een opvallende kop? Neem deze dan niet direct voor waar aan! Vraag jezelf altijd af wie het bericht heeft gemaakt, waar het vandaan komt en waarom het is gedeeld. Een kop vertelt namelijk nooit het hele verhaal. Door jezelf de onderstaande vragen te stellen kun je achterhalen of je te maken hebt met feit of fictie. 

Het AD en het Parool publiceerden in februari 2021 een bericht dat 4 op de 5 jongeren tegen een burnout aan zat vanwege de coronamaatregelen. Uit onderzoek van nieuwscheckers.nl bleek dat deze claim ongefundeerd was, en moesten ze het bericht rectificeren. In de voorbeelden laten we zien hoe je dit zelf kunt checken.

 

Wie & Waar

Vraag jezelf altijd af wie het bericht heeft gemaakt en/of gedeeld en waar het vandaan komt. Zoek informatie over de maker/deler van het bericht via een zoekmachine. Wat is er bekend over de persoon? Is deze onpartijdig en betrouwbaar? Is de persoon deskundig inzake het onderwerp?

Mensen die nepnieuws verspreiden doen dit vaak met nepaccount. Een account dat nog niet lang actief is en weinig of geen volgers heeft kan een nepaccount zijn.

 

Bij veel nepberichten die gedeeld worden op sociale media is sprake van false framing; berichten worden zo samengevat dat de implicaties en de conclusies ervan niet meer overeenkomen met die uit het originele bericht. Ga daarom altijd op zoek naar de originele bron.

Mensen die nepnieuws maken proberen hun berichten zoveel mogelijk op echt nieuws te laten lijken. Controleer de bron van een bericht door op de website naar informatie te zoeken onder ‘over ons’, ‘disclaimer’, of ‘contact’. Daar vind je vaak informatie over de organisatie, het bedrijf of de makers van de website en de reden waarom de website is gemaakt.
Met behulp van een zoekmachine kun je uitzoeken wat er over de bron bekend is en wat anderen er over schrijven. Ook hebben de meeste (grote) publicaties en organisaties een Wikipedia-pagina.


Vraag jezelf altijd af of de bron was wat je verwachte, of er iets is dat de bron partijdig en/of onbetrouwbaar maakt, en of de bron wel de expertise en/of middelen heeft om (primair) onderzoek te doen.

Als je niet of nauwelijks betrouwbare informatie over de maker, de deler en de bron kunt vinden, dan is het verstandig het stuk met een korreltje zout te nemen.

Waarom

Vraag jezelf altijd af waarom een stuk gemaakt is, helemaal als je iets tegenkomt op sociale media. 
Een betrouwbaar bericht geeft je informatie door gebeurtenissen te omschrijven zonder daar een oordeel over te vellen, zodat je zelf je mening kunt vormen. Nepnieuws speelt juist vaak in op emoties. De persoon die het bericht gemaakt of gedeeld heeft kan daarbij commerciële, persoonlijke en/of politieke belangen hebben. Datzelfde geldt ook voor de bron waaruit het bericht afkomstig is.

Let daarom goed op wie het bericht heeft gemaakt of gedeeld en uit welke bron het afkomstig is, omdat je daarmee dus vaak al snel de bedoeling van een bericht kunt achterhalen. Is er bijvoorbeeld sprake van een commercieel belang? Of is het stuk gekleurd door persoonlijke en/of politieke overtuigingen? Zo ja, dan is het goed mogelijk dat het bericht bedoeld is om jou te beïnvloeden.

Voorbeeld

“Vier op de vijf jongeren staan op omvallen.”Beeld: Wie (maker: Evalien Lang)

Onderzoek de bron
  • De schrijver: Dit is een kop bij een artikel uit het Parool. Google je op de naam van de schrijver van het artikel dan vind je dat zij een journaliste is die o.a. schrijft voor Het AD als politieverslaggever en over onderwerpen als jeugdzorg. Ze heeft meer dan 1000 artikelen geschreven die zijn verschenen in grote Nederlandse kranten (zie Journa.com).
  • De bron: Zoek je op de website van Het Parool naar informatie over deze krant dan vind je dat dit een Amsterdams dagblad is. Op de website is te vinden uit welke personen de redactie bestaat. Google je “Het Parool” dan vind je dat deze krant voor het eerst verscheen in 1941 en een oplage heeft van ca. 41.000. Op de website van uitgever DPGmedia vind je informatie over de doelgroep en het bereik van de krant. Op de Over Ons pagina van DPGMedia vind je dat dit het grootste mediabedrijf van Nederland is, uitgevers van o.a. AD, NU.nl en de Volkskrant.
  • Wat schrijven anderen over de bron: Google je naar de (on)betrouwbaarheid van Het Parool dan vind je voornamelijk positieve berichten. Op een website over het herkennen van nepnieuws vertelt een Parool journalist meer over het goed controleren van informatie.
Achterhaal het doel van het stuk
  • De bron: Op de website van Parool uitgever (DPDmedia) is te lezen dat deze krant is voor iedereen die alles wil weten over Amsterdam en een eigenzinnige kijk geeft op wereldnieuws. Het motief van Het Parool is dus informeren over lokaal en wereldwijd nieuws.
  • Het artikel: De inhoud van het artikel bestaat uit een interview met de directeur van het Nationaal Centrum Preventie Stress en Burn-out (NCPSB). Op de website van NCPSB lees je onder ‘Over ons’ dat de organisatie bestaat uit 3 bestuurders en 100 coaches die gebruik maken van een (gelicenseerde) Vitality Mind Challenge® (VMC) aanpak. Met VMC voorspellen ze de kans op uitval bij stress en burn-out. Op de hoofdpagina lees je dat het bedrijf zelf de bedenker is van VMC. Kijk je verder op de website dan zie je dat de organisatie werkt in opdracht voor bedrijven, de overheid, ZZP-ers en particulieren. Coaches kunnen een opleiding bij het bedrijf volgen voor hun VMC-licentie. De informatie die gedeeld wordt over de methode en onderzoeken is beperkt tot nieuws- en blogartikelen. Conclusie: Dit is een bedrijf met commerciële motieven.

Conclusie: De bron is bekend en wordt gezien als betrouwbaar. De geïnterviewde in de bron is directeur van een commerciële organisatie. Maar, hoe zit het met de bewijslast in dit bericht? Dat zoeken we uit bij de volgende stap.

Stap 2. Bewijs

Beeld: Bewijs zoeken (maker: Evalien Lang)Het is goed mogelijk dat de vragen wie, waar en waarom nog geen uitsluitsel geven op de vraag of het bericht gebaseerd is op feit of fictie. Wat doe je dan? Je gaat op zoek naar bewijs!  

Wat is het bewijs?

Lees het bericht goed door en controleer of de beweringen worden ondersteund door bewijs:

Check de bron:

Als iets echt nieuws is, dan zijn er vaak meerdere bronnen beschikbaar die, onafhankelijk van elkaar, het nieuws delen. Dit is te controleren door met een zoekmachine te zoeken op het onderwerp van het bericht. Vaak kun je  zo betere bronnen of zelfs de originele bron vinden.

Bij betrouwbare nieuwsberichten wordt meestal vermeld waar de informatie vandaan komt. Check daarom de informatie waar het bericht op gebaseerd is door te controleren op bronvermeldingen.

Let op! Informatie uit andere bronnen kan ook uit z’n verband getrokken en/of onbetrouwbaar zijn. Controleer deze bronnen dus ook op hun betrouwbaarheid! Soms kun je zelfs een complete factcheck van het bericht vinden, waarbij er is uitgezocht of de beweringen uit een bericht gebaseerd zijn op feiten.


De datum waarop een bericht is gepubliceerd is ook van belang, omdat nepnieuwsberichten vaak verouderde en dus achterhaalde informatie bevatten.

Afbeeldingen, cijfers en citaten:

Bij betrouwbare nieuwsberichten wordt doorgaans duidelijk vermeld waar beeldmateriaal, cijfers en citaten vandaan komen. Bij nepnieuws wordt vaak gebruik gemaakt van beeldmateriaal, cijfers of citaten die ergens anders vandaan komen en in werkelijkheid niets met het bericht te maken hebben.

Veel Nederlandse statistieken kun je opzoeken op de website van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS).

Er zijn verschillende manieren om de herkomst van afbeeldingen te achterhalen. Zo kun je in Chrome met de rechtermuisknop ‘Afbeelding zoeken in Google’ selecteren of de URL/foto bij Google onder ‘Zoeken op afbeelding’ in voeren om de herkomst van een foto te achterhalen.

Een andere handige zoekmachine hiervoor is http://tineye.com. Hiermee kun je zoekresultaten sorteren zodat het oudste resultaat als eerste te zien is. Vervolgens kun je met ‘Compare match’ een gevonden foto met jouw foto vergelijken. Omdat verschillende zoekmachines uiteenlopende resultaten opleveren kun je ook de InVid ad-on in je browser instaleren. Daarmee heb je de optie om met zes zoekmachines tegelijk op een afbeelding te zoeken. 


Heeft het bericht geen publicatiedatum, worden de beweringen uit het bericht nergens anders ondersteund, of zijn de gebruikte afbeeldingen e.a. uit hun context gehaald, dan heb je waarschijnlijk te maken met nepnieuws.

Voorbeeld

“Vier op de vijf jongeren staan op omvallen.”Beeld: Bewijs zoeken (maker: Evalien Lang)

Bewering: voor 82% van de jongeren dreigt een burn-out vóór juli 2021.
Genoemde bron: NCPSB.

Check de bron

Zoek je waar die 82% vandaan komt op de website van NCPSB, dan vind je een krantenartikel met dezelfde informatie als in het artikel dat wij lazen. Op de website is geen informatie (meer) te vinden over het onderzoek waar dit cijfer op gebaseerd is. We kunnen dus niet herleiden hoe het percentage tot stand kwam.

Zoek naar andere bronnen

Wanneer je Googlet naar burnout onder jongeren in 2021 vind je het bericht over de 82% in verschillende kranten. Open je het artikel van het AD dan blijkt dat er een rectificatie is. Het onderzoek van NCPSB is als ongefundeerd beoordeeld door de Nieuwscheckers van Universiteit Leiden. In een blog van de GGZ wordt eveneens benadrukt dat NCPSB geen wetenschappelijke fundering heeft voor hun beweringen.

Volgens TNO (2021a) is het percentage burn-outs niet gestegen door de 1e Corona golf. Het aantal burn-outs neemt wel steeds toe sinds 2014 (TNO, 2021b).

Conclusie: Het percentage van 82% wordt niet bevestigd door andere bronnen.

 

Afbeelding checken: Hingen die vlaggen in Lviv?

Werd deze foto genomen in de Oekraïense stad Lviv, in 2022? Dat kan je checken! Kijk waar deze foto nog meer verschenen is op internet.

We klikken met de rechtermuisknop op de foto in de Tweet en kiezen de optie ‘zoeken met Google Lens’. Door in Google Lens te kiezen voor ‘Find image source’ vinden we verschillende webpagina’s van factcheckers die de foto al besproken hebben.

Maar wat als een foto niet al beoordeeld is door een factchecker? Bij nepnieuws worden foto’s vaak uit hun oorspronkelijke context gehaald. Vind je de eerste keer dat een foto verscheen, dan kan je nagaan of dat het geval is.

In zoekmachine Tineye kan je snel sorteren op oudste beeld eerst. Daar blijkt de foto al in 2017 op internet gedeeld te zijn. Bij de foto stond eerder de titel “Meanwhile in Sofia, Bulgaria”.

Conclusie: De Tweet uit 2022 klopt dus niet. Waarom die vlaggen daar precies hingen kan je nalezen op Nieuwscheckers.

Verder kijken: In onderstaande video van Nieuwscheckers zie je nog meer voorbeelden van hoe je de herkomst van foto's checkt:

Stap 3. Jouw confirmation bias en filterbubbel

Beeld: Filter bubble (maker: Evalien Lang)Als je informatie tegenkomt die jouw eigen mening bevestigt, dan neem je dit sneller voor waar aan, logisch, toch? Maar hierdoor kun je minder goed een objectief oordeel vormen en ben je makkelijker te beïnvloeden.

Hoe kun je dit voorkomen? Door je bewust te worden van je confirmation bias en door je filterbubbel te doorbreken! 

Jouw identiteit en vooroordelen: Wie ben jij en wat vind jij?  

Sta stil bij jouw eigen ideeën, meningen, voorkeuren en vooroordelen.

Nepnieuwsberichten proberen vaak in te spelen op jouw emoties. Het is daarom belangrijk om je bewust te zijn van jouw (bevestigings)vooroordelen als je wilt beoordelen of een nieuwsbericht wel of niet klopt.

Bevestigt het bericht jouw overtuigingen en idealen? Dan is het mogelijk dat de informatie bij jouw confirmation bias en binnen jouw filterbubbel past. Deze beïnvloeden namelijk de manier waarop je informatie zoekt en vindt. Vraag jezelf dus af of er iets aan de kop was dat jou aandacht trok, hoe je op het bericht reageerde en waarom je er zo op reageerde. Vraag jezelf ook af of het bericht jouw aannames bevestigt of deze juist uitdaagt. 

Wees je daarnaast bewust dat 

Stap uit je filterbubbel

Zoek bewust naar bronnen die andere informatie of standpunten met betrekking tot het onderwerp belichten om je blik te verbreden, en toets dit aan je eigen standpunt. Kun je onderbouwen waarom je het ergens niet mee eens bent? Weet je zeker dat de informatie die jou eigen standpunt onderbouwt betrouwbaar is?

Blijf kritisch en trek niet té snel conclusies!

Verder kijken
Hoe kijk je verder dan je eigen confirmation bias? Causes legt het uit in deze video:

Quiz 2

7. Help!

Je hebt nu geleerd wat nepnieuws en desinformatie is, waarom het verspreid wordt, waarom dit een probleem is en hoe je je hiertegen kunt wapenen.

Gelukkig hoef je niet alles zelf uit te zoeken als je wil achterhalen of een bericht betrouwbaar is. Er bestaan veel factchecking websites die nagaan of actuele berichten waar zijn, zoals bijvoorbeeld Nieuwscheckers. Bij Retraction Watch kun je controleren of er problemen of twijfels zijn bij wetenschappelijke artikelen.

Twijfels? Kijk of een factchecker dit onderwerp onderzocht heeft of vraag advies bij de bibliotheek.

8. Meer weten?

Wil je meer weten over nepnieuws en desinformatie? De bibliotheek heeft verschillende interessante boeken om je verder te verdiepen in dit onderwerp. Twijfel je of een bron betrouwbaar is? De specialisten van de bibliotheek staan voor je klaar om je te helpen.

Echt nep
'Echt nep' lenen
Deep fakes
'Deep fakes' lenen
Genuine fakes
'Genuine fakes' lenen
Immuun voor nepnieuws
'Immuun voor nepnieuws' lenen
Je gezicht is nu van ons
'Je gezicht is nu van ons' lenen
We informeren ons kapot
'We informeren ons kapot' lenen
Op zoek naar de waarheid
'Op zoek naar de waarheid' lenen

  • Het arrangement Training desinformatie en nepnieuws is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    Team Informatievaardigheid Hogeschool Rotterdam
    Laatst gewijzigd
    10-07-2025 13:32:57
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    Doel van deze training is om verschillende soorten nepnieuws en desinformatie te leren herkennen en onderscheiden, en de negatieve effecten en gevaren hiervan te kunnen benoemen. Deze informatievaardigheidstraining is bedoeld voor studenten en docenten.
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Studiebelasting
    4 uur 0 minuten

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    Oefeningen en toetsen

    Wat is nepnieuws en waarom is het een probleem?

    Hoe kun je zelf nepnieuws herkennen?

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    QTI

    Oefeningen en toetsen van dit arrangement kun je ook downloaden als QTI. Dit bestaat uit een ZIP bestand dat alle informatie bevat over de specifieke oefening of toets; volgorde van de vragen, afbeeldingen, te behalen punten, etc. Omgevingen met een QTI player kunnen QTI afspelen.

    Versie 2.1 (NL)

    Versie 3.0 bèta

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Wikiwijs is een dienst van