Godsdienst en de oorlog in Oekraïne
Inleiding
Sint Javelin als icoon en in actie op het slagveld
In de oorlog om Oekraïne speelt religie een grotere rol dan wij, in het Westen, wellicht geneigd zijn te denken. Om die oorlog goed te kunnen begrijpen, moet je inderdaad iets weten over het orthodoxe christendom en de droom van vele Russen over het herstellen van het Groot-Russiche, orthodoxe rijk.
Thomas
Deze les is grotendeels gebaseerd op een tekst van Anne Vandenhoeck, professor aan de Faculteit Theologie en Religiewetenschappen, KU Leuven. Het artikel van professor Vandenhoeck is gepubliceerd op de
Thomas website voor godsdienstleraren in Vlaanderen.
Ik heb de geschreven toelating voor het didactisch gebruik van de tekst.
Het grote schisma
De grote schisma's in een overzicht
De grote christelijke families ontstonden door schismas (scheidingen)
De eenheid van alle christenen: een droom - maar meer ook niet
Het christendom heeft van bij het allereerste begin meerdere gezichten gehad. Onmiddellijk na de dood van Jezus traden er verschillen op tussen Jezus' familie, met zijn broer Jakobus in Jeruzalem en de bekeerde jood Paulus. Waar Jakobus nog heel erg gehecht was aan de joodse inbedding van het christendom, maakte Paulus er een versie van die beter in de smaak zou vallen van de hellenistische wereld. Naast deze vormen van christendom waren er ook andere fracties, waaronder de gnostische christenen, van wie we vandaag nog teksten hebben, waaronder het evangelie van Thomas. Vaak ging de onenigheid over de natuur van Jezus: was Hij nu een gewoon mens, of was hij God - of een combinatie van beide? In enkele concilies (kerkvergaderingen) kwam het al heel vroeg tot de eerste scheuringen, zoals je in het schema kan zien. Maar de grote kerkscheuring zou gebeuren in de 11e eeuw.
Wat en wanneer?
In 1054 vond het Oosters Schisma plaats, ook wel eens het Grote Schisma genoemd. Er kwam toen een splitsing tussen de Oosters-orthodoxe kerken en de Rooms-katholieke kerk.
Waarom? Verschillen in opvattingen
Het Oosters Schisma kwam niet uit de lucht vallen. Er waren al eeuwenlang verschillen van inzicht tussen de kerk in Rome en die in Constantinopel. Er speelden theologische verschillen, maar ook was er sprake van allerlei conflicten.
Zo bepaalde in 381 de Synode van Constantinopel over het leerstuk van de goddelijke drie-eenheid, dat ‘de Geest alleen voortkomt uit de Vader’. Maar vanaf de zesde eeuw begonnen gemeenten in het voormalige West-Romeinse Rijk (dat in 476 ten onder ging) het zogeheten filioque: de Heilige Geest zou voortkomen uit God de Vader én God de Zoon. In de elfde eeuw verhief de Rooms-Katholieke Kerk het filioque tot officiële leer, tot groot ongenoegen van de kerken in Byzantium (het Oost-Romeinse Rijk, dat tot 1453 heeft bestaan).
Maar we waren ook nog andere meningsverschillen. De geestelijke leiders in Constantinopel erkenden Rome vaak niet als gezaghebbend centrum van de kerk. De paus, zo vonden zij, was geen kerkelijke oppergod. De Oosterse kerken hadden ook problemen met andere Westerse opvattingen, zoals het priestercelibaat (het verbod voor priesters om te trouwen) en de Latijnse gewoonte om ongedesemd brood voor de eucharistie te gebruiken. Ten slotte bestonden er enkele liturgische onenigheden.
Einde aan de banvloeken
Gedurende het Oosters Schisma spraken de kerken in het Oosten en Westen allerlei banvloeken over elkaar uit. Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie in de jaren 1960 kwam er een einde aan deze ban-uitspraken. Dit vooral op instigatie van paus Johannes XXIII (1881-1963), die in de jaren 1934-1944 pauselijk gezant was in Griekenland en Turkije en van 1958-1963 paus. Door hem ontstond er in het Westen een positievere kijk op het Oosterse christendom. De toenadering tussen de verschillende christelijke kerken noemen we 'oecumene'.
Nog een scheuring
En daar bleef het niet bij. In de 16e eeuw gebeurt er nog een tweede grote kerkscheuring in het Westen. Het protest - vandaar het woord 'protestant' - tegen bepaalde wantoestanden in de kerk, mondde uit in de afscheuring van een groot deel van de kerk: de reformatie.
De christelijke families
De grote drie christelijke families
Russisch zijn, is orthodox zijn
Het Rode Plein, Moskou (foto: Pixabay)
De orthodoxe kerk is de op een na grootste christelijke kerk ter wereld met 220 miljoen volgelingen. De orthodoxe kerk heeft geen paus, zoals de katholieke kerk, die de grootste christelijke kerk is. Het is een geheel van 15 orthodoxe kerken die hetzelfde geloof delen, maar op vlak van organisatie nauw verbonden zijn met een bepaad land: zo heb je de Russisch-orthodoxe kerk, de Grieks-orthodoxe kerk, de Roemeens-orthodoxe kerk, etc.
De Russisch-orthodoxe kerk telt 150 miljoen volgelingen en in de Russische samenleving betekent Russisch zijn veelal ook orthodox zijn. Wanneer nationale identiteit en religie op deze manier samengaan, kunnen religie en politiek elkaar zowel positief als negatief versterken.
De gespannen relatie tussen Moskou en Constantinopel
Bartolomeus
Met zijn 150 miljoen volgelingen probeert de Russisch-orthodoxe kerk zwaar door te wegen in de vereniging van de 15 orthodoxe kerken waarvan patriarch Bartholomeüs de primus inter pares (=de 'eerste onder de gelijken', dus niet echt de baas, maar eerder de voorzitter) is. Hij wordt gezien als de spirituele leider van alle orthodoxen en woont in Istanbul (De oude naam van Istanbul is Constantinopel). Turkije is dus het historische centrum van de Oosterse christenen. Maar de moeilijke relatie tussen de islam en de christenen in Turkije heeft ervoor gezorgd dat er nog maar een paar duizend orthodoxe christenen in Constantinopel leven. Ze worden als tweederangsburgers behandeld in het Turkije van Erdogan. In de ogen van de Russisch-orthodoxe kerk verzwakt het kleine aantal gelovigen de positie van de oecumenisch patriarch Bartholomeüs. De sterke politieke positie van de Russisch-orthodoxe kerk en haar veel groter aantal volgelingen doen de Russen dromen dat Moskou het nieuwe Constantinopel kan worden.
De gezamenlijke droom van Poetin en patriarch Kirill
Het is geen geheim dat de Russisch-orthodoxe kerk, onder leiding van patriarch Kirill, nauw verweven is met het regime van Poetin. Patriarch Kirill en Poetin delen dezelfde visie op de Russische geschiedenis en dezelfde droom van een groot, sterk Rusland dat samenvalt met een groot sterk orthodox rijk. Het Slavische christendom begon toen prins Vladimir (958-1015) zich liet dopen in Kiev in het jaar 998. Het christendom verspreidde zich nadien over wat nu Oekraïne, Belarus en Rusland is. In de ogen van de Russisch-orthodoxe kerk vormen zij daarom één orthodox rijk, ze komen allen uit dezelfde doopvont. Kiev, met zijn oude heiligdommen, is dus heel belangrijk voor de Russisch-orthodoxe kerk en het is niet alleen politiek, maar ook religieus van belang om de stad in te nemen. Poetin liet in 2016, in aanwezigheid van patriarch Kirill, een standbeeld plaatsen voor prins Vladimir. Dat heeft een grote symbolische betekenis. Poetin kondigde vlak voor de invasie de onafhankelijkheid aan van de provincies Donetsk en Luhansk met religieuze taal. Patriarch Kirill steunt de religieus-politieke ideologie waarvan Poetin gebruik maakt om de invasie goed te praten en bestempelde de vijanden van Poetin als krachten van het kwaad.
De Oekraïense orthodoxe kerk als verstoorder van de droom
Kiev, Oekraïne (foto: pixabay)
Toen Oekraïne in 1991 de onafhankelijkheid uitriep, werd er in Moskou niet gejuicht. De Russisch-orthodoxe kerk bleef verder functioneren in Oekraïne: ze leidde haar eigen priesters op, beheerde de parochies en bleef een Russische politieke aanwezigheid, vooral in het Oosten van Oekraïne.
Toch groeide het verlangen bij een deel van de Oekraïense bevolking om zich te ontvoogden van de Russisch-orthodoxe kerk. In 2018 werd de Oekraïense orthodoxe kerk opgericht onder leiding van metropoliet Epiphanus I. Poetin en patriarch Kirill reageerden woedend en Poetin sprak toen al over het feit dat dit zou leiden tot bloedvergieten.
Kirill dreigde in 2019 met een schisma toen de oecumenisch patriarch Bartholomeüs de Oekraïense kerk erkende als een nieuwe en onafhankelijke orthodoxe kerk. Enkele andere orthodoxe kerken zoals de Griekse, volgden. De anderen zwegen. De onafhankelijkheid van de Oekraïense orthodoxe kerk zorgt dus voor spanningen binnen de vereniging van orthodoxe kerken, maar ook binnen Oekraïne zelf, waar een deel van de priesters en gelovigen trouw willen blijven aan Moskou en een ander deel aan de eigen Oekraïense kerk.
De Russen vieren prins Vladimir de Grote als de man die hun land tot het christendom heeft bekeerd, maar voor sommige Oekraïners is dit een poging om hun geschiedenis te stelen.
Voor hen is prins Volodymyr - zoals hij in Oekraïne bekend staat - een oude Oekraïense leider die regeerde vanuit Kiev en het land dat toen bekend stond als Kievan Rus kerstende, nog voordat Moskou was gebouwd.
Aanhangers van nauwe Russisch-Oekraïense banden wijzen op de gemeenschappelijke oorsprong van de twee staten van prins Vladimir. Sommigen van hen betwisten de politieke en religieuze onafhankelijkheid van Oekraïne.
Prins Vladimir wordt in beide landen als heilige vereerd. Nadat de USSR uit elkaar viel, werd in Oekraïne een onafhankelijke orthodoxe kerk opgericht, maar de Russisch-orthodoxe kerk - die nauwe banden onderhoudt met het Kremlin - erkent haar niet en veroordeelt haar geestelijken als ketters.
Het hoofd van de onafhankelijke Oekraïens-orthodoxe kerk, werd zelfs geëxcommuniceerd door de Russisch-orthodoxe kerk.
Poetin wil de prins eren met een 25 meter hoog standbeeld in Moskou. Het beeld zou de prins tonen met een zwaard en een kruis in de hand. Die plannen stoten op veel kritiek.
Het idee van een monument in Moskou wordt door sommigen gezien als bewijs van "het [minderwaardigheids]complex van een kleine natie". De stad Moskou bestond niet eens toen Vladimir werd gedoopt.
"Is er echt niemand in de Russische geschiedenis, afgezien van dubieuze personages uit de 10e eeuw, met echte, onbetwistbare prestaties?" vroeg Carnegie Center-expert Maxim Samorukov.
De prins staat dus midden in een dispuut tussen twee naties over hun geschiedenis en hun identiteit.
Een kaart van Europa
Een blanco kaart van Europa. Bepaal de ligging van Oekraïne en zijn buurlanden.
De leiders
De politieke leiders
De politieke leiders
De religieuze leiders
De religieuze leiders
Media
Hoe de oorlog in Oekraïne nauw verweven is met godsdienst
Artikel met links naar media over Hoe de oorlog in Oekraïne nauw verweven is met godsdienst. vrt-nieuws.
De rol van de Russisch-Orthodoxe kerk in de oorlog in Oekraïne
Radio-interview met professor Anne Vandenhoeck (KU Leuven)
Symbolen in het conflict
Symbolen: Sint Javelin
Sint Javelin
Voor gelovigen is Maria Magdalena een icoon van verlossing. Zij belichaamt de mantra dat hoe diep je ook valt, er is altijd hoop is op een tweede kans. Voor de bevolking van Oekraïne is een nieuwe voorstelling van haar een krachtig symbool van verzet geworden.
Begonnen als een meme, wordt St Javelin van Oekraïne, zoals ze nu heet, een steeds bekender gezicht op sociale media en elders.
In haar meest recente versie is de halo die haar hoofd omringt niet het stralende goud van eeuwenlange religieuze iconografie, maar het blauw en geel van de Oekraïense vlag. Haar gewaden zijn groen en doen denken aan het kaki van legerkledij. Haar handen zijn niet samengevouwenb voor het gebed, maar houden een FGM-148 Javelin antitankraketwerper vast.
De javelin is een in de VS gemaakt wapen, dat je van op de schouder afschiet. Het wordt algemeen gezien als cruciaal voor de verdediging van Oekraïne tegen de aanhoudende invasie van Rusland - en is zo in de harten gesloten van zowel angstige Oekraïners die vastzitten in het belegerde land als in de diaspora die met afschuw toekijkt van buiten zijn grenzen.
Sint Javelin is het nieuwe icoon voor Oekraïne
Symbolen: Maria Magdalena
Orthodoxe Ikoon van Maria Magdalena
Net als de apostelen reisde Maria Magdalena om de leer van Christus te verspreiden. Haar reizen brachten Maria Magdalena uiteindelijk naar Rome, waar ze vanwege de reputatie van haar familie een audiëntie kon krijgen bij de Romeinse keizer, Tiberius Caesar. Haar doel was om tegen hem te protesteren dat zijn gouverneur in Judea, Pontius Pilatus, en de twee hogepriesters, Annas en Kajafas, tegen een onschuldige man hadden samengespannen en hem geëxecuteerd. Zij had het natuurlijk over haar Heer Jezus Christus.
Ze bood de keizer een rood ei aan en zei: "
Christus is verrezen!" Ze vertelde Caesar over Pilatus' onrechtvaardige behandeling van Jezus. Hij reageerde door Pilatus naar Gallië te verplaatsen, waar hij uiteindelijk stierf na een langdurige ziekte. Daarna assisteerde ze St. Johannes de Theoloog in Efeze. Ze predikte vrijmoedig het evangelie van de verrezen Heer van wie ze hield.
Volgens de traditie moest iedereen die de keizer bezocht, hem een geschenk brengen. Rijke en invloedrijke mensen brachten natuurlijk dure geschenken mee, terwijl de armen alles aanboden wat ze zich konden veroorloven. Maria Magdalena nam een ei mee naar het paleis van de keizer en overhandigde het aan Tiberius Caesar met de groet: "Christus is verrezen!"
Tiberius Caesar kon natuurlijk niet geloven wat hij hoorde en...
antwoordde haar: "Hoe zou iemand ooit uit de dood kunnen opstaan? Het is net zo onmogelijk als dat witte ei om rood te worden." Terwijl Tiberius deze woorden sprak, begon het ei in de hand van Maria Magdalena van kleur te veranderen totdat het uiteindelijk helderrood werd. Zo is de paasgroet - in het universele christendom, zowel in het Oosten als in het Westen - sindsdien altijd gebleven: "Christus is opgestaan!" en het werd traditie voor christenen over de hele wereld om eieren rood te kleuren.
Symbolen: De 'Z'
Een beeld uit een pro-Russische video die rondgaat op social media. Foto: Kamil Galeev / Twitter
Z op Russische militaire voertuigen
De precieze betekenis van het symbool is nog niet duidelijk. Russische militairen hebben met witte verf verschillende tekens op hun voertuigen aangebracht. ‘Z’ zou de legeronderdelen aanduiden, die vanuit het oosten komen. Die strijdkrachten die vanuit Wit-Rusland Oekraïne zijn binnengetrokken hebben dan weer een ‘O’ op hun zwaar materieel. ‘Z’ zou kunnen staan voor ‘zapad’, wat in het Russisch ‘westen’ betekent en op die manier de richting aangeven waarin het legeronderdeel trekt. Sommigen denken dat het voor ‘za pobedy’ staat, wat ‘voor overwinning’ wil zeggen.
Herkenningstekens bij invasies zijn er in de militaire geschiedenis nog geweest. Toen de geallieerden in 1944 landden in Normandië brachten ze witte en zwarte strepen aan op hun vliegtuigen, zodat grondtroepen zouden weten dat het om bevriende toestellen ging en er niet op zouden schieten. Tijdens Desert Storm, de invasie van Irak in 1991, schilderden de coalitietroepen om dezelfde reden een omgekeerde ‘V’ op hun tanks.
Atleet met Z-symbool
Oorlog als misdaad tegen God
De verwevenheid tussen de Russisch-orthodoxe kerk en het regime van Poetin is voor veel ongelovigen én gelovigen overal ter wereld weerzinwekkend. Patriarch Kirill komt steeds meer alleen te staan met zijn steun aan Poetins agressie. De Oekraïense raad van kerken en religieuze organisaties, waarvan ook joden en moslims deel uitmaken, hebben de agressieve oorlog van Poetin als een misdaad tegen God zelf benoemd. De wereldraad van kerken overweegt een tijdelijke uitsluiting van de Russisch-orthodoxe kerk. Er zijn ook tekenen van verzet tegen deze oorlog binnen de Russisch-orthodoxe kerk in Oekraïne zelf. Steeds meer gelovigen en priesters geven aan dat het huidige geweld in scherp contrast staat met de kern van het christendom en werken samen met andere kerken om te zorgen voor gewonden en vluchtelingen. De enige legitieme droom van het christendom is er immers één waar vrede centraal staat. Die droom in flarden geschoten zien met de steun van mensen die menen in Gods naam te spreken, is ‘hemeltergend’.
Toets
Testmoz test
Onnoemelijk veel menselijk leed, vernietiging en miljoenen op de vlucht: overzicht van maand oorlog in Oekraïne
