De Centrale uitdaging
In dit i-STEM-project gaan jullie werken rond een centrale uitdaging die luidt als volgt:
"Voer een risico analyse uit op de huidige COVID-19 pandemie aan de hand van een preventiehiërarchie, een methode waarbij verschillende graden van bescherming doorlopen worden, gaande van het gevaar 'elimineren' tot 'schade beperken'."
https://www.geogebra.org/m/zdbfbf32
Gedurende 6 lessen zullen jullie in groepjes aan deze uitdaging kunnen werken. Een iSTEM-project is een project waarbij leerinhouden van verschillende STEM-vakken samen aan bod komen. Jullie zullen tijdens dit project vooral leerinhouden tegenkomen van de vakken aardrijkskunde en natuurwetenschappen. Deze leerinhouden zullen jullie helpen om zelf een oplossing te formuleren voor de centrale uitdaging.
Jullie zullen onderweg informatie aangeboden krijgen en ook vragen om jullie op weg te helpen. Maar het uiteindelijke resultaat is wat jullie ervan maken. Het gaat over een heel complex geheel en er is geen juist of fout antwoord, het gaat over het verwerken van informatie en de relaties proberen te zien. Jullie gaan proberen te begrijpen hoe al de elementen op elkaar inwerken. Met die kennis kunnen jullie maatregelen voorstellen voor verschillende partijen om met de pandemie om te gaan. Jullie kunnen ook voorstellen formuleren over wat er kan gebeuren om dit in de toekomst te vermijden. Welke lessen kunnen we trekken uit wat er nu gebeurd is voor de toekomst, wat kunnen we doen om onszelf en de zwakkeren in de maatschappij te beschermen?
We wensen jullie alvast veel succes en leerplezier!
Fotograaf Mathew Waring
Deel 1: De Covid-19 pandemie, een wereldvraagstuk
De Covid-19 pandemie is een voorbeeld van een wereldvraagstuk, een complex systeem waarbij vele variabelen met elkaar verbonden zijn en elkaar beïnvloeden.
Het virus heeft zich over de hele wereld verspreid en de hele wereldbevolking wordt ermee geconfronteerd. We zijn allemaal voortdurend op zoek naar een manier om er mee om te gaan, zowel wij als burgers, als overheden en het bedrijfsleven. In dit eerste gedeelte gaan we onderzoeken hoe deze pandemie is kunnen ontstaan. We gaan kijken eerst naar hoe het begon, dan naar welke impact de globalisering hierop heeft gehad. Vervolgens onderzoeken we welke rol de welvaartsverschillen in de wereld en in de maatschappij spelen. Dan gaan we ook kijken naar de demografische verschillen over de wereld en wat die betekenen voor de impact van de pandemie op de bevolking. Tenslotte gaan we ook kijken wat het evenwicht in ecosystemen te maken heeft met pandemieën in het algemeen.
Elk van deze vier onderdelen begint met enkele vragen, je hoeft die niet letterlijk te beantwoorden, ze staan er om je op weg te helpen, om je aan het denken te zetten. Daarna volgen bronnen met informatie die je kan gebruiken, haal er uit wat je nuttig vindt, zoek nog wat verder als je het nuttig vindt.
Nadat je elk van de vier onderdelen doorlopen hebt, schrijf je telkens de belangrijkste bevindingen op in een samenvatting. Kijk eens terug naar de vragen aan het begin, welke antwoorden heb je gevonden? Heb je ook nog iets meer ontdekt? Je zal aan het einde van elk onderdeel een kader vinden om je bedenkingen te noteren. De bedoeling is dat je je gedachten kan ordenen en deze tekst nadien kan gebruiken bij het opstellen van het causaal diagram een het einde van dit eerste deel van het project.
Een causaal diagram is manier om systeemdenken te visualiseren en de relaties tussen verschillende onderdelen van het mechanisme te beschrijven. Die relaties kunnen versterkend zijn, of contrasterend. Als ze versterken betekent het dat stijgen van de ene parameter, stijgen van de andere veroorzaakt. Het omgekeerde geldt ook: als de ene parameter daalt, zal de andere ook dalen. Deze relaties worden met een plus-teken aangeduid (+). Wanneer de relatie constrasterend is, zal de ene variabele dalen als de andere stijgt en omgekeerd. Deze relaties worden met een min-teken aangeduid (-).
Voorbeelden van relaties in een causaal diagram
Het causaal diagram voor deze oefening zal opgesteld worden in Google Tekeningen. Er staat een bestand klaar voor jullie, waar ook de variabelen van het diagramma waarmee jullie aan de slag kunnen gaan voorbereid zijn. Dat ziet er zo uit:
Bij elk onderdeel (globalisering, welvaart, demografie en druk op ecosystemen) vind je een lijst van begrippen die in je causaal diagram moeten opgenomen worden. Als je het onderdeel doorlopen hebt, kan je die begrippen per onderdeel sorteren en de relaties tussen die begrippen definiëren. Als je de vier onderdelen doorlopen hebt, breng je de vier groepen van begrippen bij elkaar en leg je de verbindingen die je vindt tussen de parameters van de vier onderdelen.
Dit causaal diagram zal belangrijke inzichten bevatten die je later in het project zal kunnen gebruiken om de risico-analyse voor besmetting met SARS-CoV-2 te kunnen opstellen.
Er zijn ook enkele algemene parameters die centraal voorkomen in het hele vraagstuk:
Hoe het begon
Hoe, waar en wanneer
De Covid-19 pandemie is ontstaan in december 2019 in Wuhan in China. Men denkt, maar dat is tot nu toe nog niet bewezen, dat het begonnen is op een 'wet market' in de stad. Een wet market is een markt waar vers vlees, verse vis en groenten verkocht worden. Soms worden er ook levende dieren verkocht en terplekke geslacht. In China, en ook in sommige landen in Afrika, wordt er soms ook 'bushmeat' (vlees van wilde dieren uit het regenwoud) verkocht. Als die dieren virussen dragen waar de mens niet aan gewoon is, kunnen die ziektes bij de mens veroorzaken. Als het virus dan goed gedijt in een menselijk lichaam, kan dat het begin van een epidemie, of in dit geval zelfs een pandemie zijn.
Hieronder kan je zien hoe het SARS-CoV-2 virus (de wetenschappelijk benaming voor het virus dat de Covid-19 pandemie veroorzaakte) zich vanuit Wuhan over de hele wereld verspreidde, klik daartoe op de link onder de kaart.
Je kan deze kaart ook gebruiken over het verloop van deze module om na te gaan waar de meeste besmettingen voorkomen wanneer je de impact van verschillende fenomenen op de pandemie gaat onderzoeken.
Als je op de link onder deze volgende kaart klikt, kan je ook heel wat cijfers vinden over de verspreiding van het SARS-CoV-2, over de wereld, met het aantal besmettingen, het aantal doden en het aantal vaccinaties in verschillende landen.
Exponentiële groei
Tijdens dit project gaan jullie leren waarom het mogelijk was dat het virus zich zo snel over de wereld verspreid heeft. Je zal heel nog andere redenen tegenkomen, maar één hele belangrijke ervan is dat een besmettelijke ziekte zich uitbreidt volgens een exponentiële curve. In de wiskunde-lessen hebben jullie over exponentiële groei geleerd, je hebt misschien het voorbeeld gezien van de bevolkingsaangroei, waarbij je ziet dat de bevolking toeneemt volgens een exponentiële functie.
Op het volgende werkblad kan je het effect van het reproductiegetal in werking zien. Het reproductiegetal is voor de evolutie van een effectieziekte wat de groeifactor is voor de bevolkingsgroei. Het is de R-waarde die jullie zo vaak in het Corona-nieuws tegengekomen zijn tijdens het voorbije jaar.
https://www.geogebra.org/classroom/j6gzrhna
1. Globalisering en de pandemie
Wat is globalisering eigenlijk?
Jullie hebben al enkele wereldvraagstukken behandeld in de lessen aardrijkskunde en weten dus al wat globalisering is.
Ter herinnering hier nog eens een definitie van globalisering:
Globalisering is de toenemende internationale afhankelijkheid door de wereldwijde verspreiding van productie, consumptie, diensten, technologie en kapitaal.
Bekijk ook het onderstaande filmpje eens om er meer over te weten te komen.
1. Enkele vragen i.v.m. globalisering en de Covid-19 pandemie
In dit onderdeel gaan jullie op zoek naar verbanden tussen globalisering en de Covid-19 pandemie. Dit is een complexe vraag, daarom geven we jullie hier enkele vragen die jullie op weg kunnen helpen. Houd deze in het achterhoofd bij het doornemen van de bronnen.
- Kan je enkele voordelen en nadelen van globalisering opnoemen? Denk na voor wie het een voor- of nadeel is, soms is het nadeel voor de ene, een voordeel voor de ander. Denk ook terug naar je vorige lessen i.v.m. globalisering.
- Hebben de elementen die je hierboven opnoemde een effect op de verspreiding van het virus?
- Hebben de elementen die je hierboven opnoemde een effect op de manier waarmee we met het virus omgaan?
- Hebben de elementen die je hierboven opnoemde een effect op wat er nodig is om de pandemie te bestrijden?
- Hebben de elementen die je hierboven opnoemde een effect op wat we moeten doen om een gelijkaardige pandemie in de toekomst te vermijden?
De variabelen die je gaat gebruiken voor dit onderdeel in het causaal diagram zijn de volgende. Let er ook op tijdens het doornemen van de bronnen, zodat je te weten komt hoe deze variabelen zich verhouden tot de pandemie.
2. Bronnen i.v.m. globalisering en de de Covid-19 pandemie
Transport: Globalisering uit zich in een enorme toename aan transport, zowel van mensen als van goederen.
Transport van mensen:
Hieronder zie je een beeld van het aantal vluchten over de hele wereld tijdens 1 dag. Mensen reizen voor hun werk en voor vakantie. Mensen verhuizen ook naar verrre landen, maar willen toch Kerst en Nieuwjaar of Thanksgiving vieren bij hun familie, daarvoor moeten ze dan ook reizen.
Transport via mensen via luchtverkeer
Het belang hiervan inzake de verspreiding van het virus kwam voor het eerst in het nieuws bij Chinees Nieuwjaar vorig jaar, op 25 januari 2020. Bekijk daarvoor de volgende bron, wat betekent zo een feestdag voor de verspreiding van een besmettelijk virus?
https://www.bbc.com/news/world-asia-china-55791858
Transport van goederen:
Transport van goederen gebeurt gebeurt vooral via de scheepvaart. Transport van goederen in containers is relatief goedkoop door de zeer grote volumes waarmee men te werk gaat. In België komen er in de haven van Antwerpen bijvoorbeeld 235 miljoen ton vracht toe elk jaar, meer dan de helft daarvan komt toe in containers.
Transport van goederen gebeurt vooral via de scheepvaart in grote containers
De globalisering heeft aangetoond hoe afhankelijk we geworden zijn van een keten, met schakels ver weg van ons, die we niet altijd in de hand hebben. In een globale gezondheidscrisis zijn medicijnen heel erg belangrijk en wie ze heeft krijgt meer macht.
Bekijk de volgende bronnen eens met dit in het achterhoofd.
India beperkt export van paracetamol
China versterkt zijn band met Afrikaanse landen door verspreiding van het Chinese vaccin
Gember en look fors duurder door Corona-crisis
Russisch vaccin Spoetnik meer dan 91% doeltreffend.
3. Wat heb je geleerd i.v.m. globalisering en de Covid-19 pandemie?
Denk nu nog eens opnieuw na over het effect van globalisering op de verspreiding van het Covid19-virus? Hoe heeft de globalisering de verspreiding versterkt? Wat betekent het voor machtsposities van verschillende bedrijven en landen?
Klik dan op Start in het vak hieronder. Je zal daar de opdracht vinden voor het noteren van je bevindingen. Die opdracht opent in een nieuw tabblad, laat dat openstaan als je klaar bent en na het doorlopen van elk van de onderdelen ga je er naar terug om de samenvatting aan te vullen voor dat onderdeel.
Samenvattende tekst: Samenvatting van de verbanden tussen de Covid-19 pandemie en globalisering, welvaart, demografie en druk op ecosystemen
Start
2. Welvaartsverschillen en de pandemie
Wat is welvaart eigenlijk?
Welvaart is de mate waarin je in je behoefte kunt voorzien, dit is afhankelijk van:
- Geld en voedsel: kan je kopen en/of produceren wat je nodig hebt?
- Is het onderwijs goed?
- Is de sociale zorg (vb. ziekenhuizen) goed?
- Hoe gaat het met je welzijn? voel je je goed?
Een manier om welvaart te berekenen is het Nationaal Inkomen per persoon (zie atlas). Niet elk van de vier elementen hierboven zit hier in vervat, dus dat geeft maar een deel van het verhaal.
1. Enkele vragen i.v.m. welvaart en de Covid-19 pandemie
In dit onderdeel gaan jullie op zoek naar verbanden tussen welvaart en de pandemie. Dit is opnieuw een complexe vraag, daarom geven we jullie hier enkele vragen die jullie op weg kunnen helpen:
- Waarom wordt Covid19 als een welvaartsziekte beschouwd? Welke voorbeelden van welvaartsziekten vind je nog?
- Is er een verband tussen welvaart en kwetsbaarheid voor het Covid19-virus? Kijk eens op naar de verdeling van welvaart op wereldschaal (bvb. de HDI-index in je atlas) en vergelijk met de impact van Covid19.
- Bekijk het verschil in welvaart ook eens dichtbij huis, bvb. in Blegië, wie is hier het meest kwetsbaar?
- Als je vooruit kijkt, wie zal het meest verloren hebben door de pandemie? Wie komt er misschien beter uit?
De variabelen die je gaat gebruiken voor dit onderdeel in het causaal diagram zijn de volgende. Let er ook op tijdens het doornemen van de bronnen, zodat je te weten komt hoe deze variabelen zich verhouden tot de pandemie.
2. Bronnen i.v.m. welvaart en de Covid-19 pandemie
Oxfam report says rich getting richer and poor getting poorer amid coronavirus pandemic
Een andere blik op welvaart
Het Corona-vaccin zou gratis moeten zijn voor iedereen en overal
Wie zijn de grootste verliezers van de economische crisis veroorzaakt door het corona-virus
3. Wat heb je geleerd i.v.m. welvaart en de Covid-19 pandemie?
Denk nu nog eens opnieuw na over het effect van welvaart op de verspreiding van het Covid19-virus? Hoe hebben verschillen in welvaart de verspreiding beïnvloed?
Ga nu terug naar het tabblad met de samenvatting en vul bij vraag 2 je bevindingen aan i.v.m. de verbanden tussen welvaart en de Covis-19 pandemie.
3. Demografische evolutie en de pandemie
Wat is demografische evolutie eigenlijk?
Aansluitend op het effect van de welvaart gaan jullie nu onderzoeken op welke manier de Covid19-pandemie en de demografie of demografische evolutie verbonden zijn.
Zoals je weet is de demografie de kwantitatieve studie van de bevolking van een land of een gebied. Men zal dan vooral gaan kijken naar eigenschappen zoals bevolkingsdichtheid, evolutie van de bevolkingsdichtheid (mate van groei of afname), het aantal geboortes/sterftes, maar ook leeftijdsverdeling over de bevolking.
Bevolking in de wereld
1. Enkele vragen i.v.m. de demografische evolutie en de Covid-19 pandemie
Enkele vragen om je op weg te helpen:
- Waar vind je informatie over demografische factoren in de wereld?
- Is er een verband tussen bevolkingsdichtheid en aantal Covid19-besmettingen of Covid19-doden?
- Is er een verband tussen de levensverwachting in een land en het aantal Covid19-besmettingen of het aantal doden?
- Wat kan je te weten komen over demografische verschillen in verband met kwetsbaarheid voor Covid19? Wie heeft de grootste kans ernstig ziek te worden?
De variabelen die je gaat gebruiken voor dit onderdeel in het causaal diagram zijn de volgende. Let er ook op tijdens het doornemen van de bronnen, zodat je te weten komt hoe deze variabelen zich verhouden tot de pandemie.
2. Bronnen i.v.m. demografische evolutie en de Covid-19 pandemie
Gebruik bij deze opdracht zeker je atlas, daar vind je heel wat kaarten over demografie in de wereld en ook op niveau van landen en continenten. Ga ook eens terugkijken naar de kaarten die we bij de inleiding gegeven hebben met de verspreiding van het virus over de wereld.
Hier vind je informatie over de kwetsbaarheid van bepaalde risico-groepen:
https://www.rivm.nl/coronavirus-covid-19/risicogroepen
3. Wat heb je geleerd i.v.m. de demografische evolutie en de Covid-19 pandemie?
Denk nu nog eens opnieuw na over het effect van demografie op de verspreiding van het Covid19-virus? Hoe hebben verschillen in demografie de verspreiding beïnvloed?
Ga nu terug naar het tabblad met de samenvatting en vul bij vraag 3 je bevindingen aan i.v.m. de verbanden tussen demografie en de Covid-19 pandemie.
4. Druk op ecosystemen en de de Covid-19 pandemie
Wat is een ecosysteem eigenlijk?
Een ecosysteem is het geheel van alle planten en dieren in een bepaald gebied samen met hun fysieke omgeving, zoals het zonlicht, de bodem, het water en de lucht. Deze ecosystemen kunnen zich op het land, in het water of in de zee bevinden en zijn verschillend van grootte. Gezonde ecosystemen zijn altijd in balans.
1. Enkele vragen i.v.m. het verband tussen druk op ecosystemen en de Covid-19 pandemie
In dit onderdeel gaan jullie op zoek naar verbanden tussen de druk op ecosystemen en de pandemie. Deze vragen kunnen jullie op weg kunnen helpen om dit verband te onderzoeken:
- Wat bedoelen we met "Toenemende druk op ecosystemen"? Van waar komt die druk?
- Wat is een zoönotisch virus?
- Wat gebeurt er als het ecosysteem van dieren die drager zijn van zoönotische virussen drastisch kleiner wordt? Wat gebeurt er met de dieren en wat gebeurt het met de virussen die ze dragen?
De variabelen die je gaat gebruiken voor dit onderdeel in het causaal diagram zijn de volgende. Let er ook op tijdens het doornemen van de bronnen, zodat je te weten komt hoe deze variabelen zich verhouden tot de pandemie.
2. Bronnen i.v.m. het verband tussen druk op ecosystemen en de Covid-19 pandemie
Een zoönose is een infectieziekte die van dier op mens kan overgaan. In België voorkomende zoönosen zijn COVID-19, de ziekte van Lyme, Q-koorts, toxoplasmose, salmonellose en vogelgriep. Ongeveer twee derde van de verwekkers van infectieziekten is afkomstig van dieren.
Apen en vleermuizen zijn het vaakst verantwoordelijk voor ovebrengen zoönotische virussen op de mens.
Chimpansee
Vleermuizen
(Wilde) dieren als bron van epidemieën
3. Wat heb je geleerd i.v.m. verband tussen druk op ecosystemen en de Covid-19 pandemie?
Denk nu nog eens opnieuw na over het effect van druk op ecosystemen op de verspreiding van het Covid19-virus? Hoe heeft de druk op ecosystemen op aarde de verspreiding beïnvloed?
Ga nu terug naar het tabblad met de samenvatting en vul bij vraag 4 je bevindingen aan i.v.m. de verbanden tussen druk op ecosystemen en de Covid-19 pandemie.
5. Het Causaal diagram
Nu zijn jullie klaar om het causaal diagram op te stellen.
Dat gaan jullie opstellen in de app Google Tekeningen. We hebben voor jullie een lijstje aan variabelen klaar gezet. Jullie taak is nu om wat jullie net geleerd hebben te gebruiken om logische verbanden tussen deze variablen te leggen. De verbanden zijn ofwel versterkend, die duid je aan met een "+", ofwel tegenwerkend, die duid je aan met een "-". Als je twijfelt, klik dan even terug naar de eerste pagina van deze WikiWijs, Deel 1: Covid-19 pandemie, een wereldvraagstuk.
Open het bestand Google Tekeningen van jouw groep.
Als je ermee klaar bent zal het nagegeken worden en krijgen jullie daar feedback op.
6. Besluit en aansluiting subprobleem 2
Jullie hebben nu een inzicht gekregen in de globale principes en systemen die aan het werk zijn en zijn geweest om het mogelijk te maken voor deze pandemie om zich te ontwikkelen.
Je hebt de verbanden uitegediept met de globalisering, welvaart, bevolkingsevolutie en de druk op eosystemen. Je bent oorzaken en gevaren tegengekomen en misschien heb je ook al aan maatregelen en oplossingen gedacht? Deze informatie zal verder in het project van pas komen om de risico-analyse voor besmetting met SARS-CoV-2 op te stellen.
Wat heb je nu nog nodig om om die risico-analyse op te stellen? Het volgende filmpje kan alvast inspiratie geven. Bekijk het alvast eens als inleiding op de volgende sessie.
https://www.youtube.com/watch?v=NJLXdsO1GBI&t=331s
Na het bekijken van dat filmpje zou je het antwoord op de volgende vragen moeten kunnen beantwoorden.
Hoe is het SARS-CoV-2 virus ontstaan?
Uit welke biomoleculen bestaan virussen?
Hoe dringen virussen onze cellen binnen?
Hoe muteert een virus?
Hoe gebeurt een spillover?
Welke zoönotische virussen worden vermeld in het filmpje?
Hoe hoog is de blootstelling aan zoönotische virussen?
Begrippenlijst
- Epidemie: het fenomeen waarbij een ziekte voorkomt in grotere getalen dan normaal, meestal gebeurt dit met besmettelijke ziekten, maar ook bij niet besmettelijke ziektes spreekt met van een epidemie als ze in grote aantallen voorkomt.
- Pandemie: het fenomeen waarbij een epidemie zich wereldwijd verspreidt.
- Bushmeat/Oerwoudvlees: vlees van wilde dieren, dus niet van vee
- Wet market: markt waar verse vis en vers vlees en andere vervalbare producten verkocht worden.
- Pathogeen: een organisme dat ziektes kan veroorzaken, zoals virussen en bacteriën
- Welvaartsziekten: ziekten waarvan het voorkomen met name gebaseerd is op de dagelijkse gewoonten van mensen en het resultaat zijn van een ongepaste relatie van mensen met hun omgeving. De belangrijkste factoren die bijdragen aan welvaartsziekten zijn slechte eetgewoonten, lichamelijke inactiviteit, verkeerde lichaamshouding, en een verstoorde biologische klok.
- Een zoönose: een infectieziekte die van dier op mens kan overgaan. In België voorkomende zoönosen zijn COVID-19, de ziekte van Lyme, Q-koorts, toxoplasmose, salmonellose en vogelgriep. Ongeveer twee derde van de verwekkers van infectieziekten is afkomstig van dieren.
- Spill-over: Wanneer zoönotische virussen overgaan van dier naar mens.
Bib van bronnen
