Poëzie - Deel 1
In deze lessen maak je kennis met een aantal onderdelen van poezie. Voor de toets moet je de termen kennen en kunnen toepassen. In het eerste deel maak je kennis met de theorie over rijm. In deel 2 leer je over beeldspraak en over drie soorten gedichten. Ieder deel eindigt met oefeningen. Daar ga je zelfstandig of samen aan de slag met wat je geleerd hebt. Helemaal aan het eind van ieder deel plaats ik de uitlegfilmpjes die ik kon vinden op YouTube over de onderwerpen.
Succces!
Theorie
Rijm
Je hebt verschillende soorten rijm. Bij rijm gaat het om klank, niet om de schrijfwijze.
De regels hieronder rijmen niet. De schrijfwijze is wel gelijk (ven), maar de uitspraak niet. (een ven is een meertje in een bos.)
Ik zou hem wel een knuffel willen geven
Hier aan de rand van dit kleine ven.
Rijm aan het eind van de dichtregels kennen we meestal wel (eindrijm), maar omdat rijm over klank gaat, kan rijm ook op andere plaatsen in de woorden en dichtregels voorkomen. Aan het begin van een woord bijvoorbeeld (alliteratie), of in het midden (assonantie). Op de volgende pagina's worden deze begrippen verder uitgewerkt.
Eindrijm
De bekendste soort rijm is eindrijm: de zinnen rijmen op het eind. In een gedicht kan één soort eindrijm worden gebruikt, maar ook meerdere soorten na elkaar.
We geven eindrijm aan met een rijmschema. Kijk maar naar het voorbeeld:
Sint liep eens te denken
hij Marije zou gaan schenken
Hij wist het niet
en vroeg het aan zijn piet
Denken en schenken rijmen op elkaar. De geven we dezelfde letter, bijvoorbeeld a.
Niet en piet rijmen ook op elkaar, maar niet op denken/schenken, dus die krijgen een andere letter: b.
Het rijmschema van dit sinterklaasgedichtje is dus aabb.
Gepaard rijm
Als zin 1+2 en 3+4 op elkaar rijmen, zoals in het sinterklaasgedichtje hierboven, noemen we dat gepaard rijm. De zinnen rijmen twee aan twee; in paren.
Gekruist rijm
Als zin 1+3 op elkaar rijmen en 2+4 rijmen ook op elkaar, noem je dat gekruist rijm. Om en om. Het rijmschema is dan abab.
Sint liep maar te denken
maar hij wist het steeds niet
Wat zou hij Marije schenken?
Dus vroeg hij het aan zijn piet.
Omarmend rijm
Bij omarmend rijm rijmen zin 1+4 en 1+2 op elkaar. Het rijmschema is abba.
Sint liep eens te denken
Hij vroeg het zijn piet
Maar die wist het ook niet:
Wat zouden ze Marije schenken?
Andere rijmsoorten
Andere soorten rijm die je moet kennen zijn alliteratie en assonantie.
Alliteratie wordt ook wel beginrijm genoemd. Het gaat bij alliteratie om dezelfde beginletters (medeklinkers) van woorden. In reclame wordt er veel gebruik gemaakt van alliteratie.
Heerlijk Helder Heineken - de alliteratie zit in de herhaling van de H.
Today, Tomorrow, Toyota - de alliteratie zit in de herhaling van de T.
In een gedicht staan allitererende woorden niet altijd zo dicht bij elkaar, hoe meer woorden met dezelfde letter beginnen, hoe meer ruimte ertussen kan zitten.
Je lippen die ik heb gekust,
Je haren, donker en verward,
En dan je hart, je jonge hart,
Waaraan 'k zo heerlijk heb gerust
Ik denk: het heeft zo moeten zijn.
Soms is 't, alsof je bent gestorven.
Wie weet, hoe ver, in leed en pijn,
Wij zullen hebben rondgezworven,
Voordat wij weer tezamen zijn.
22 maart 1943
J. Presser
Als je naar het eerste couplet (in een gedicht noemen we dat strofe) kijkt, zie je dat het rijmschema abba is: regel 1 + 4 rijmen (gekust, gerust) en 2+3 rijmen (verward, hart). In deze strofe is sprake van omarmend rijm.
Over het gedicht
Het gedicht is geschreven in de Tweede Wereldoorlog. Door de oorlog zijn de twee geliefden uit elkaar geraakt. Hij weet niet waar ze is en of ze nog leeft en of ze elkaar ooit nog zullen zien. Je zou kunnen bedenken dat het meisje joods is, vanwege het donkere haar, het rondzwerven, het leed en de pijn die hij vermoedt. Presser was zelf joods en schreef een boek over de jodenvervolging in Nederland.
assonantie
Een ander woord voor assonantie is klinkerrijm of klankrijm. Hierbij gaat het heel erg om de klank van beklemtoonde lettergrepen.
Bij assonantie hebben de klinkers in de beklemtoonde lettergrepen dezeflde klank. Ook hier maakt reclame dankbaar gebruik van:
2 halen, 1 betalen
Hoe vind je de beklemtoonde lettergreep?
1. Deel het woord in lettergrepen. be-lang-rijk
2. Stel je voor dat je het woord heel duidelijk uit moet spreken (bijvoorbeeld voor een dove buurvrouw). Welke lettergreep krijgt dan extra nadruk (extra hard en misschien extra lang)?
be-lang-rijk
De klank
In het Nederlands spreek je eenzelfde letter niet altijd hetzelfde uit. Was en waren hebben allebei 1 a, maar de klank is heel verschillend. De a van was is kort, de a van waren is lang.
De -e heeft veel klankvormen:
heb - heeft een korte e-klank
ketel - heeft een lange e-klank
beton, horloge (en de tweede e van ketel) - hebben zelfs een soort u-klank (maar die lettergrepen zijn onbeklemtoond, dus die doen niet mee bij assonantie.)
Let dus goed op dat de klinkers echt hetzelfde klinken!
Nog even het gedicht van de vorige pagina:
Je lippen die ik heb gekust, <------ lippen ... ik - twee keer dezelfde i-klank: assonanatie
Je haren, donker en verward, <------- haren .... verward - lange a en korte a : geen assonantie
En dan je hart, je jonge hart, <-------- dan .... hart ... hart - drie (of 4!) keer korte a: assonantie
Waaraan ''k zo heerlijk heb gerust.
Dus: in een gedicht komen soms alliteratie en assonantie naast elkaar voor!
Oefenen
Oefening 1
Lees het gedicht hieronder. Het helpt om het gedicht een paar keer te lezen. Maak de oefening. De dikgedrukte woorden zijn de woorden die je uiteindelijke moet kennen en moet kunnen toepassen. De oefeningen worden via Teams in groepjes nabesproken.
Let op: het is een oefening. Ook bij gedichten is het zelf oefenen heel belangrijk. Samen oefenen is ook prima, maar als je alleen maar antwoorden van een ander overneemt, ontzeg je jezelf het leermoment.
In de trein
Het land slaat open als de ogen
van haar die ik zonet verliet
Er lopen schapen op het droge
en in de sloten drijft verdriet
Het denken valt mij dan ook moeilijk:
mijn geest verlaat de trein
en kruipt, zijn kreupel lot verfoeiend
naar haar bij wie ik niet wou zijn.
Jan Emmens
De oefening:
- Hoeveel strofes telt dit gedicht?
- Welk rijmschema heeft de eerste strofe?
- Welke soort eindrijm wordt in de eerste strofe gebruikt?
- Wat is alliteratie?
- Noem twee voorbeelden van alliteratie uit dit gedicht.
- Wat is assonantie?
- Geef twee voorbeelden van assonantie uit dit gedicht.
- Probeer in je eigen woorden uit te leggen waar dit gedicht over gaat.
- Wat vind je van het gedicht? Kies twee beoordelingswoorden (leuk, saai, langdradig, moeilijk, herkenbaar, lief, eng, enz.)
- Leg je mening duidelijk uit.
Oefening 2
Lees het gedicht en beantwoord de vragen.
Veel vragen ken je al van de vorige oefening. Herhaling helpt je dingen te onthouden. Dezelfde vragen komen ook op de toets voor.
Een foto
Van die razzia zij foto's:
Jonas Daniel Meijerplein,
waar de Duitse militairen
joden aan het treiteren zijn.
Een bange man met keurige schoenen,
lange jas en vlinderdas,
wordt over het plein gedreven
of het naar een veemarkt was.
Drie Duitse soldaten staan er
met een spottend lachje bij
en daar kijkt een vierde Duitser,
misschien toch beschaamd, opzij.
Stel je voor, je zag die foto
van die man met vlinderdas
en je zou opeens ontdekken
dat het je eigen vader was.
Soms moet ik er ook aan denken
hoe 't die andere zoon vergaat,
die ontdekte: kijk, mijn vader
is die lachende soldaat.
Willem Wilmink
De oefening:
- Hoeveel strofes telt dit gedicht?
- Welk rijmschema heeft de eerste strofe?
- Wat is alliteratie?
- Noem twee voorbeelden van alliteratie uit dit gedicht.
- Wat is assonantie?
- Geef twee voorbeelden van assonantie uit dit gedicht.
- Probeer in je eigen woorden uit te leggen waar dit gedicht over gaat.
- Wat vind je van het gedicht? Kies twee beoordelingswoorden.
- Leg je mening duidelijk uit.
Uitlegfilmpjes
Voor iedereen die het vervelend vindt om steeds maar alles te moeten lezen: er zijn ook uitlegfilmpjes op YouTube te vinden. Het vervelende is dat ze soms minder en soms meer uitleggen dan voor ons nodig is.
Over rijmschema's en soorten eindrijm: https://www.youtube.com/watch?v=EVnXk3uCMns&t=2s Meer dan jij hoeft te weten, maar duidelijk en (zéker) niet te snel.
Helaas, geen filmjes over assonantie en alliteratie. Wie weet vind ik ze nog.
