De pest in de 14e eeuw: een challenge voor de Kerk
Pijnlijke builen worden behandeld.
Documentaire over de pest in de 14e eeuw
De zwarte dood
Transcriptie van de documentaire
Italiaanse kooplieden die verdreven waren uit de handelspost Dana hadden zich gevestigd in de versterkte stad Kaffa aan de Zwarte Zee. Spanningen tussen deze christelijke kooplui en de plaatselijke moslimbevolking leidden tot rellen. Deze straatgevechten liepen uit op een oorlog. De moslims vroegen hulp van de plaatselijke mongoolse prins. Hij besloot Kaffa te belegeren. Na een beleg van bijna een jaar brak de pest uit in het mongoolse leger. Er stierven zo veel soldaten dat de mongolen het beleg moesten afbreken. Maar voor zij zich terugtrokken bedacht de prins een duivels plan. Er stonden reusachtige houten belegeringsmachines rond de stad. De mongoolse prins gaf zijn troepen bevel de katapulten te laden met een nieuw, dodelijk projectiel. Een voor een werden de rottende lijken van aan de pest gestorven soldaten, Kaffa in geslingerd. Binnen enkele dagen begonnen de mensen te sterven in de stad. Kooplui die konden ontsnappen haastten zich aan boord van een galei en maakten zich gereed voor vertrek naar Italië. Ratten vol vlooien klommen langs de tros aan boord en kropen weg in de ruimen van de schepen. Een vlooienbeet kan de dood betekenen. De zeelui waren zich niet bewust van hun dodelijke lading aan boord. Het viel niemand op dat de ratten in de ruimen besmet waren. In oktober 1347 bereikten de kooplui de haven van Messina op Sicilië. Zodra de eerste trossen werden uitgegooid, kroop een van de ratten aan land.
De kerken waren de centra van geleerdheid. Hun autoriteit werd door niemand in twijfel getrokken. Omdat ze zich tot niemand anders konden wenden, zochten de mensen steun en troost bij de plaatselijke geestelijken.
Binnen een week had de pest zich door heel Messina verspreid. Bijna elk uur kwamen karren vol lijken bij de kerken aan. Het begraven van mensen ging dag en nacht door. De vlooien gedijden uitstekend in het vuil en in de kleren van de doden die werden verkocht of weggegeven. Veel priesters stierven.
De mensen reageerden met verbijstering en afschuw op de plaag. Zij dachten dat dit het einde van de wereld was. Overal lagen onbegraven lijken. Vanuit Sicilië bereikte de pest het vasteland van Italië, verspreidde zich via de handelsroutes en bedekte het land met een dikke deken van dood.
[Muziek] Reizigers vertelden verhalen over verlaten dorpen, over hele streken bedekt met lijken. Omdat de paus de pest had overleefd probeerde hij verdere verspreiding te voorkomen. Hij gaf opdracht tot vrome processies en moedigde ceremonies aan van een nieuwe sekte: de flagellanten. Zij deden aan zelfkastijding om zo de mensheid van zonden te zuiveren. De flagellanten trokken door het land, omdat ze geloofden dat hun zelf opgelegde lijden God ertoe zou brengen zijn vloek op te heffen en de wereld te redden. Al snel beschuldigden de flagellanten de kerken openlijk ervan dat zij de mensen in de steek liet. Ze onderbraken erediensten en plunderden de kerken. Op zoek naar zondebokken beschuldigden ze de joden ervan dat die het drinkwater vergiftigden.
[Muziek] Overal in Europa werden de joden uitgemoord. De paus besefte dat de beweging die hij had aangemoedigd, een ernstige bedreiging vormde voor de openbare orde. Hij stuurde brieven naar de koningen van Europa waarin hij hen beval de flagellanten te onderdrukken. De beweging verdween, maar hun protest versterkte het toch al toenemende gevoel dat de gevestigde kerk misschien niet in alles gelijk had.
De pest woedde meestal een paar maanden op een bepaalde plaats en trok dan verder. Binnen twee jaar had de ziekte zich door heel West-Europa verspreid, trok verder naar het noorden, bereikte Engeland en tenslotte Scandinavië. Rond 1350 was de ziekte uitgewoed.
De zwarte dood had een derde van de Europese bevolking vernietigd. Meer dan 20 miljoen mensen vonden de dood.
Er ontstond een nieuwe mentaliteit. Het geloof in God werd sterker maar de twijfel aan de gevestigde kerk nam toe. Na de eerste grote plaag kwam de pest tot in het midden van de 17e eeuw om de 20 a 30 jaar terug, maar nooit meer zo hevig.
Beeldanalyse: detail van de fresco uit de 15e eeuw
Detail: de dokter behandelt de pestlijders
Bekijk de afbeelding. Klik op de kleine figuur om de afbeelding te openen. De miniaturist slaagt er in de angst en het ongemak van de patienten goed weer te geven: de figuur links (de vader) wil graag zo snel mogelijk geholpen worden. Zijn vrouw wordt intussen door de dokter behandeld. Ook de kinderen lijken aangetast.
Kijk nu opnieuw naar de volledige miniatuur. Rechtsboven zie je twee figuren. De persoon in het wit is een engel. De donkere is een duivel. Ze zijn in gesprek over de zieken, beneden. De aanwezigheid van deze hemelbewoners laat weinig goeds vermoeden over de afloop van dit verhaal: wellicht gaat het gesprek over hun lot in het hiernamaals.
Vergelijk de miniatuur met wat we vandaag weten over de pestepidemie. Die informatie vind je op de volgende pagina.
Wat we weten over de pestepidemie in Europa in de 14e eeuw
Giovanni Boccaccio, een bekend Italiaans auteur uit die tijd, beschrijft de ziekte als volgt:
'Zowel bij mannen als bij vrouwen, bij het begin van de ziekte, groeien zwellingen, hetzij in de lies of onder de oksels ... aan tot de grootte van een gewone appel, anderen ter grootte van een ei, dus sommige groter en andere kleiner - en deze zwellingen noemen de gewone mensen pestbuilen."
De Zwarte Dood was angstaanjagend en kon iedereen, zonder onderscheid, besmetten: 'het louter aanraken van de kleding', schreef Boccaccio, 'leek de kwaal over te dragen' De ziekte vorderde ook angstaanjagend efficiënt. Mensen die 's avonds volkomen gezond waren, konden' s ochtends al dood zijn.
LET OP: dit is niet de studietekst waarover de test gaat. Het is een samenvatting. De studietekst is deze pagina op "Historisch Nieuwsblad".
Omdat ze de ziekte niet begrepen, geloofden veel mensen dat de Zwarte Dood een straf van God was. Ze dachten dat het een vergelding was voor zonden zoals hebzucht, godslastering, ketterij, hoererij en wereldlijkheid.
De enige manier om de plaag te overwinnen, was dus het verkrijgen van Gods vergeving. Sommige mensen waren van mening dat de beste manier om dit te doen was, om hun gemeenschappen van ketters en andere onruststokers te zuiveren. Dus werden in 1348 en 1349 bijvoorbeeld vele duizenden Joden gedood. Duizenden joden gingen op de vlucht naar de dunbevolkte regio's van Oost-Europa, waar ze kunnen relatief veilig waren voor de moorddadige bendes in de West-Europese steden.
Sommige mensen hebben de angst en onzekerheid van de epidemie van de Zwarte Dood bestreden door naar hun buren uit te halen. Anderen deden dat door zich naar binnen te keren en zich zorgen te maken over de toestand van hun eigen ziel.
Flagellanten
Sommige mannen uit de hogere klasse sloten zich aan bij processies van flagellanten die van stad naar stad reisden en aan openlijke boetedoening en zelfbestraffing deden: ze sloegen zichzelf en elkaar met zware leren riemen die voorwien waren van scherpe stukjes metaal. Dat ritueel herhaalden de flagellanten elke dag gedurende 33 1/2 dagen, en dat drie maal per dag. Daarna gingen ze naar de volgende stad en daar begonnen ze opnieuw.
Hoewel de flagellanten-beweging enige troost bood aan mensen die zich machteloos voelden in het licht van een onverklaarbare tragedie, begon het de paus, wiens gezag de flagellanten begonnen aan te tasten, zich al snel zorgen te maken. Door de weerstand van de paus viel de beweging geleidelijk uiteen. Maar de twijfel aan het wereldbeeld van de Kerk was door de pest naar boven gekomen. Het idee dat vrome mensen, die naar de voorschriften van de Kerk leefden, relatief veilig zouden zijn en dat alleen zondaars gestraft werden, bleek niet overeen te komen met de realiteit. Ook vrome kloosterlingen en priesters werden immers door de pest getroffen. Net zoals de joden, die vaak als zondebokken, de schuld kregen voor de epidemie, niet immuun waren.
De pest bleef na die eerste uitbraak nog eeuwenlang om de paar generaties voorkomen. Moderne hygiëne en betere zorg voor de volksgezondheid hebben de impact van de ziekte bijna helemaal bijna tot niets herleid, maar de ziekte is niet geëlimineerd: hier en daar steekt de pest nu en dan nog eens de kop op.
Toets
De vragen zijn multiple-choice. Je krijgt 10 vragen over de beeldanalyse van de fresco en de studietekst. Je kan de documentaire bekijken, maar daar heb ik geen vragen over gesteld.
Toets: Toetsvraagjes om na te gaan of je goed hebt opgelet
Toets: Toetsvraagjes om na te gaan of je goed hebt opgelet
0%
Met deze korte vraagjes kan je laten zien dat je de les goed hebt verwerkt. Beantwoord alle vragen. Er is geen giscorrectie voor de puntentelling.
Algemene Informatie
Titel
Toetsvraagjes om na te gaan of je goed hebt opgelet
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Het arrangement De pest: een straf van God? is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Auteur
Kurt Hansen
Je moet eerst inloggen om feedback aan de auteur te kunnen geven.
Laatst gewijzigd
2020-11-18 09:45:04
Licentie
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
De pestepidemie in de 14e eeuw bracht het middeleeuwse Europa aan het wankelen. De Kerk bleek geen antwoord te hebben op een ziekte, die zowel de goede gelovigen als de zondaars leek te treffen. Een lekenbeweging, de flagellanten, stak de kop op als een alternatief voor de gevestigde Kerk.
De pestepidemie in de 14e eeuw bracht het middeleeuwse Europa aan het wankelen. De Kerk bleek geen antwoord te hebben op een ziekte, die zowel de goede gelovigen als de zondaars leek te treffen. Een lekenbeweging, de flagellanten, stak de kop op als een alternatief voor de gevestigde Kerk.
