Filosofen die de wereld veranderden - uitgebreide versie

Filosofen die de wereld veranderden - uitgebreide versie

Tijdperken in de geschiedenis

Historia is aan het schrijven
Historia is aan het schrijven

Misschien vind je dat er veel moet veranderen in de wereld. Dat is niet vreemd want veel anderen denken er ook zo over. In de geschiedenis zijn er steeds mensen geweest die vonden dat alles anders moest. Een paar van die mensen hebben ook echt de loop van de geschiedenis veranderd. Hoe?

Daarvoor moet je de tijdbalk gebruiken zoals die in de geschiedenislessen is gemaakt. Hoe zat het voor Europa ook alweer:

1. De prehistorie. Dat is de tijd voordat de mens kon schrijven. Daar weten we dus heel erg weinig over.

2. De Oudheid. Het is de tijd van de Egyptenaren, de Grieken en de Romeinen. Die duurde van ongeveer 3200 voor Christus tot 476 na Christus.

3. De vroege Middeleeuwen. Het is de tijd van de barbaren en de kerstening. Die duurde van ongeveer 476 tot 1000 na Christus.

4. De hoge Middeleeuwen. Het is de tijd van de opkomende steden en de macht van de Katholieke Kerk. Die duurde van 1000 tot 1517 na Christus.

5. De Reformatie. Splitsing van de Katholieke Kerk en een versnelde invloed van nieuwe ideeën dankzij de boekdrukkunst. Die duurde van 1517 tot 1648 na Christus.

6. Absolute monarchen en de Verlichting. Naast sterke koningen kwamen steeds meer ideeën op die steeds verder afstand namen van kerkelijke interpretaties van de Bijbel. Die duurde van 1648 tot 1789 na Christus.

7. De revoluties en de sociale onrust. De industriële revolutie veranderde in toenemende mate het dagelijkse leven. De Franse Revolutie, vooraf gegaan door de Amerikaanse Revolutie zorgde voor een toenemende andere maatschappelijke ordening. Die duurde van 1789 tot 1876.

8. Kolonialisme en de Wereldoorlogen. De wereldmacht Europa zette de wereld uiteindelijk in vlammen met nieuwe ideologieën. Die duurde van 1876 tot 1945.

9. Onze tijd na de Tweede Wereldoorlog.

Natuurlijk wist je dit nog van de lessen Geschiedenis. Volgens Plato zaten veel mensen vol vooroordelen en stonden niet open voor iets nieuws. We leven als het ware in een grot. En daar moeten we durven uit te komen.

Plato en de parabel van de grot

Socrates

Socrates op een zegel uit het Romeinse Rijk
Socrates op een zegel uit het Romeinse Rijk

Socrates leefde in de tijd van de Griekse Oudheid van 469 tot 399 voor Christus. Hij wordt gezien als de vader van de filosofen. Hij was de eerste die vroeg aan iederen waarom ze dingen deden. En hij vroeg dan vanuit welke waarden ze handelden. Je kunt denken aan waarden zoals vrijheid, gelijkheid, solidariteit, vriendschap, naastenliefde, maar ook kracht, macht, sterkte of imago. Dit soort vragen beviel veel leiders van Athene niet. Om die reden werd hij uiteindelijk ter dood veroordeeld.

Later heeft hij filosofen als Plato en Aristoteles geïnspireerd. Maar eigenlijk zijn het basisvragen van de meeste filosofen geworden. In het Romeinse Rijk was ook waardering voor hem. Mede daarom hebben ze een groot deel van het Griekse denken overgenomen. En dat geldt ook voor de eeuwen erna.

Socrates en zijn lastige vragen

De realiteit van het Romeinse Rijk

Gladiatorgevechten
Gladiatorgevechten

In het Europa van 2000 jaar geleden was de schaal waarop gewelddadigheid voorkwam enorm. Iemand als Julius Caesar was er trots op dat hij grote aantallen mensen heeft laten vermoorden of tot slaaf weten te maken. In het Romeinse Rijk werden veel arena's gebouwd om het volk te vermaken met allerlei gewelddadige en spectaculaire gevechten. De bekendste arena is het Colosseum in Rome. Ook daar was het geweld de norm. Mensen konden er kijken naar doodstraffen. Dat kon door de slachtoffers voor de leeuwen of andere roofdieren te gooien, ze te kruisigen, ze tegen elkaar te laten vechten tot de dood erop zou volgen, mensen met een katapult de lucht in schieten, etc. Er werden zelfs toneelstukken opgevoerd waar echte doden vielen.

Dit is allang verleden tijd. Europa is enorm veranderd. Inmiddels gruwelen we van dit soort verhalen. Waarom vinden wij dit niet meer normaal? Waarom heeft deze geweldadigheid toch weer opgeleefd in de 20e eeuw met het fascisme en het communisme?

Het antwoord ligt niet alleen in politieke of economische toestanden van het moment, of de leiders, maar ook van heersende gedachten, zoals die door enkele grote denkers zijn geformuleerd.

Augustinus

Augustinus aan het schrijven
Augustinus aan het schrijven

Het Romeinse Rijk heeft vele eeuwen bestaan. In de derde eeuw ging het steeds meer mis. Vanaf de 4e eeuw bleef het oostelijk deel van het Romeinse Rijk wel sterk met de hoofdstad Constantinopel. Het westelijke deel werd steeds zwakker en werd steeds meer onder voet gelopen door analfabete volkeren zoals de Vandalen, de Gothen, de Longobarden, de Hunnen, de Avaren en ga zo maar door. Sommigen zeiden dat het christendom zorgde voor een verzwakking van het Rijk, omdat de heidense goden niet meer aanbaden werden. Anderen dachten dat er toch niets aan te doen was. Dat was het noodlot.

Augustinus (354-430 na Christus) maakte de aanval van de Vandalen op zijn woonplaats Hippo mee. Hij zei dat we niet lijdzaam alle ellende moesten ondergaan. We moesten blijven vechten voor het goede, de stad van God. Het heeft het denken in de eeuwen erna bepaald. Het gaf de mensen troost in de moeilijke tijden. Vaak waren er hongersnoden, roofovervallen, ziektes, etc. Augustinus gaf ook een antwoord op de vraag waarom het kwaad zo aanwezig was, terwijl God goed was. Het heeft de plaats van de Kerk versterkt in een tijd die later Middeleeuwen werd genoemd. UIteindelijk is de Katholieke Kerk de enige grote organisatie is overeind is gebleven na de val van het West-Romeinse Rijk. Vooral de kloosters waren eilanden van rust in een onrustige, vaak agressieve omgeving.

Augustinus over het noodlot

Kloosters

Een kloosterling in de Middeleeuwen
Een kloosterling in de Middeleeuwen

Na de val van het West-Romeinse Rijk was er een eeuwendurende chaos in Europa. De enige organisatie die in Europa overeind bleef, was de Katholieke Kerk. En die werd weer overeind gehouden door de kloosters. Het idee van de kloosters was afkomstig van gelovigen die zich wilden richten op God en wegtrokken van het sombere leven in de dorpen en steden. Ze begonnen een eigen gemeenschap. Sommigen begonnen met het bekeren van de "woeste volkeren". Anderen hielden zich bezig met gebed. Weer anderen vingen mensen op die op doorreis waren, of mensen die andere problemen hadden. En weer anderen gingen boeken overschrijven, zoals de Bijbel.

Aan hen hebben we het te danken dat we relatief veel weten over Romeinse en Griekse filosofen. En aan hen hebben we te danken dat veel leiders overgingen tot het christendom. Leiders zoals Clovis, Karel de Grote, Stefanus van Hongarije, de viking Harald Blauwtand (Bluetooth!) en ga maar door.

Aristoteles

Plato wijst naar boven, Aristoteles wijst naar de omgeving
Plato wijst naar boven, Aristoteles wijst naar de omgeving

Aristoteles (384-322 voor Christus) was een leerling van Plato. Hij was een grote Griekse filosoof. Zijn geschriften waren aan het einde van het West-Romeinse Rijk kwijt. In de 11e eeuw kwamen zijn geschriften weer beschikbaar. Belangrijk hierin was de herovering van het Iberische schiereiland (de Reconquista in Spanje en Portugal). In 1085 werd de bibliotheek van Toledo veroverd op de Moren. Daar lagen de geschriften van Aristoteles vertaald in het Arabisch.

Om te begrijpen waarom Aristoteles zo belangrijk was, kun je kijken naar het plaatje hiernaast. Het is een fresco uit de Sixtijnse Kapel in Vaticaanstad. Aritsoteles heeft er een meningsverschil met Plato, degene die naast hem staat. Plato wijst naar boven, naar de ideeënwereld, te zien als een soort spirituele wereld. Aristoteles wijst naar voren. Hij zegt dat om ons heen moeten kijken en onze omgeving moeten onderzoeken. Hij heeft veel wetenschappelijk onderzoek gestimuleerd in de universiteiten en de kloosters. Omdat er maar weinig hulpmiddelen waren, ging dat niet erg snel. Het heeft er ook aan bijgedragen dat het achterlijke westen van Europa dat tussen de 5e en 10e eeuw door horden barbaren werd bedreigd en vaak geplunderd, nu begon aan een snelle ontwikkeling. In de tijden van Reformatie zou het een begin worden van een steeds groter wordende overheersing van de wereld.

Opkomst van de universiteiten

De Sorbonne universiteit in Parijs
De Sorbonne universiteit in Parijs

In de loop van 11e eeuw kwamen in Europa de universiteiten op. Dit waren uitvloeisels van de kathedraalscholen, waar steeds vaker naast monniken ook burgers onderwezen konden worden. Vaak begonnen de universiteiten in grote kathedralen. Soms werd er college gegeven op het moment dat er een kerkdienst bezig was. Dit was geen probleem, omdat de kathedralen enorme gebouwen waren. De eerste universiteit werd opgericht in Bologna, maar daarna kwamen er universiteiten in Parijs, Oxford, Cambridge, Siena, Napels, etc.

Op de universiteiten werd onderwezen in Latijns lezen, schrijven en begrijpen. Dit maakte het communiceren tussen landen een stuk eenvoudiger, precies zoals dat nu met het Engels het geval is. Andere vakken waren Geometrie (meetkunde), Filosofie, Rekenen (wiskunde), Sterrenkunde en Muziek. Later kon Theologie (godgeleerdheid) eraan toegevoegd worden. Onderdeel van de filosofie was het logisch redeneren.

Naast de kloosters waren de universiteiten belangrijke motors van de vooruitgang, zeker nadat de boekdrukkunst in de 15e eeuw was uitgevonden. Tot die tijd was men afhankelijk van monniken die hun leven voor een grote deel wijdden aan het overschrijven van boeken.

Erasmus

Erasmus
Erasmus

Desiderius Erasmus (1469-1536) was net zoals zijn vriend en tijdgenoot Thoms More iemand die meerdere studies had gedaan op de universiteit. Beiden leverden op hun eigen manier kritiek op de samenleving. Thomas More schreef een boekje over een niet-bestaand eiland: Utopia, een plaats waar het leven goed zou zijn. Erasmus schreef een boekje met veel kritiek op de samenleving van die tijd: Lof der zotheid. Ook kritiek op de machtige Katholieke Kerk spaarde hij niet. Zijn belangrijkste bijdrage leverde hij met een nieuwe vertaling van de Bijbel. Hij zette de oorspronkelijke tekst naast zijn vertaling. Die vertaling bleek soms anders te zijn dan de vertaling die toen werd gebruikt. Omdat de oorspronkelijke tekst naast zijn vertaling stond, kon iedereen zijn eigen conclusies trekken. Hij heeft daarmee Maarten Luther beïnvloed in zijn kritiek op de Rooms-Katholieke Kerk.

De enige Nederlandse paus ooit, Adrianus VI, heeft Erasmus gesmeekt om naar Rome te komen omdat Kerk van binnenuit te veranderen, waardoor de afstand met de protestanten kleiner zou worden. Erasmus kwam niet omdat hij een onafhankelijke wetenschapper en filosoof wilde blijven. Adrianus is eenzaam gestorven en de breuk met de protestanten werd bij zijn opvolger definitief. Ook Erasmus is eenzaam gestorven, hij had zich ook niet bij de protestanten aangesloten, maar wel de Reformatie versneld.

Rene Descartes

Descartes bij de koningin van Zweden
Descartes bij de koningin van Zweden

De geschriften van Augustinus zijn meer dan 1000 jaar toonaangevend geweest. Het is een tijd geweest waarin religie heel belangrijk was en waarin Europa na een aantal eeuwen van strijd en barbarij door de gekerstende volkeren werd opgebouwd. Steden kwamen op en universiteiten werden met goedkeuren van de paus gesticht. Het gaf de Katholieke Kerk veel macht. Aan het begin van de Reformatie bleek dat de Europese staten ook op het wereldtoneel erg machtig waren.

 

De Reformatie ontstond door een godsdienstig probleem. Luther wilde verandering (1517), maar de Katholieke Kerk ging daar niet in mee. Het leidde tot een splitsing en zelfs tot religieuze strijd. De 30-jarige oorlog (1618-1648) werd zelfs voor een belangrijk deel bepaald door de strijd tussen protestanten en katholieken. Dat was helemaal niet volgens de boodschap van Jezus Christus. Het zette steeds meer mensen aan het denken. Een van die mensen was Rene Descartes (1596-1650).

Hij ging dieper denken. Bestond God eigenlijk wel? Bestond hijzelf wel? Was alles niet een soort droom? Hij kwam tot de conclusie dat hij wel bestond. Hij kon toch immers onafhankelijk denken. Dat denken moet dan wel zijn geschapen. En zo kwam Descartes tot de conclusie dat God ook bestond.

En hoe zat het met de wetenschap? Had Galilei Galileo niet aangetoond dat de Katholieke Kerk onjuistheden zat te verkondigen? Descartes vond dat iedere redenering op voorhand moest worden betwijfeld. Hij vond dat de wiskunde een belangrijke plaats moest krijgen. Natuurkundige verschijnselen die in wiskundige termen kunnen worden beschreven konden los van God gezien worden. En zo sloten God en de wetenschap elkaar niet uit!

En zo kreeg de wetenschap een nieuwe impuls. Je moet de waarheid uitvinden met rationele testen. Dit is de hoeksteen van de Verlichting en later de Industriële Revolutie geworden.

Rene Descartes

John Locke

John Locke
John Locke

In de tijd van de verlichting bruiste het van de ideeën. John Locke (1632-1704) kwam met nieuwe opvattingen over de aard van de mens en de plaats van de regering daarbij. Hij zag de mens als een onbeschreven blad die gewoon goed kon redeneren. Iedereen was gelijk, dus er was niet zoiets als een koning die daardoor zijn zoon als opvolger moest hebben omdat die gewoon beter was dan de rest. Verder vond hij dat een regering er was om ervoor te zorgen dat het geluk van de mensen in het land zoveel mogelijk kon worden gewaarborgd. De bevolking van een land had daarom het recht om een regering af te zetten als ze vond dat de regering tekort schoot.

Deze gedachten kwamen naar boven in zijn "Treaties of government". Dat geschrift kwam uit in 1689. Precies 100 jaar later zou Amerika haar eerste president kiezen en zou de Franse Revolutie uitbreken. Het geschrift was geïnspireerd op de "Glorious Revolution" waarin de Nederlandse Willem III door protestante leiders uit het Engelse parlement werd uitgenodigd om met zijn Engelse echtgenote Mary Stuart de rol van koning over te nemen van Jacobus II van Engeland.

John Locke

De Amerikaanse Revolutie

George Washington
George Washington

John Locke was een belangrijke inspiratiebron voor de opstand van de Amerikaanse kolonisten tegen hun Engelse moederland. De opvattingen van John Locke inspireerden de onafhankelijkheidsverklaring van 4 juli 1776. In deze verklaring stond waarom de Engelse Amerikanen onafhankelijk wilden worden van hun moederland Engeland. Ook staat erin hoe belangrijk vrijheid en geluk is voor de bevolking. En juist daarin is de Engelse regering en de koning tekort geschoten. De verklaring was ook een inspiratie voor de Franse Revolutie.

4 juli is in Amerika nog steeds een feestdag en heet Independence Day.

Uiteindelijk is in Amerika het democratische experiment begonnen in 1789 met George Washington als de eerste president. De huidige president is een opvolger van George Washington. In hetzelfde jaar brk de Franse Revolutie uit, maar die verliep anders dan de Amerikaanse Revolutie...

Jean Jacques Rousseau

Rousseau
Rousseau

Volgens Rousseau (1712-1778) werd de mens wel vrij geboren, maar leefde hij toch in ketenen. In de prehistorie waren mensen gelijk en gelukkig. Dit veranderde toen bepaalde mensen zich stukken land toe eigenden. Dat heeft zichzelf zo ontwikkeld dat er een kleine hoeveelheid rijken en een grote groep armen ontstond. De installatie van een regering heeft deze situatie versterkt. Deze regering moet niet bestaan door kracht, maar door vrije instemming van het volk. Daarmee zou de algemene wil van het volk uitgevoerd moeten worden. Iedereen wordt geacht om mee te werken en wie dat niet doet mag gedwongen worden. Het gevoel van het volk moest gelden als uitgangspunt van de algemene wil. Dat gold ook voor het geloof. Je voelde dat er een God was. De kerkelijke organisatie echter is hierbij een barriere.

Aan het einde van zijn leven had Rousseau een ontmoeting met de jonge Robespierre, een student die grote bewondering voor hem had. Ruim 10 jaar later zou de Franse Revolutie uitbreken. Een revolutie die vrijheid had moeten brengen, maar einidigde in onverdraagzaamheid en terreur. Voor Robespierre en de andere leiders van de Franse Revolutie was Rousseau de geestelijk vader. Het is maar zeer de vraag of Rousseau het zo bedoeld heeft.

Rousseau en Robespierre

De Franse Revolutie

De bestroming van de bastille op 14 juli 1789
De bestroming van de bastille op 14 juli 1789

De Franse Revolutie heeft de wereld voor altijd veranderd. Zoals John Locke al schreef, heeft het volk het recht om een koning af te zetten, die niet in het belang van de volk handelt. Voor Robespierre en zijn medestanders was de Franse Revolutie de gelegenheid om een nieuwe orde in te stellen. Deze orde zou dan gebaseerd moeten zijn op de "wil van het volk". De terreur hield het volk daarin scherp, zeker nadat bleek dat de buitenlandse legers in 1792 waren verslagen. Iedereen moest worden onderworpen aan die algemene wil. De slachtoffers waren, na de koninklijke familie, de adel en de Katholieke Kerk. Van de adel en de bovenlaag van de Kerk konden veel bezittingen worden afgepakt, maar ook de onderlaag, zoals priesters en gelovigen, werden aangepakt tijdens de Franse Revolutie. Hoewel Rousseau soms katholiek en soms protestant was, had hij een meer algemeen geloof. Robespierre maakte er een geloof in het Opperwezen van. Een maand na de feestdag daarvoor zou Robespierre zelf onder de guillotine komen. Hij had zelf immers op grote schaal kerkelijke leiders laten vermoorden die gewoon katholiek wilden blijven.

Karl Marx

Karl Marx
Karl Marx

Karl Marx (1813-1883) ging nog een stap verder dan Rousseau. Hij was niet alleen filosoof, maar ook econoom en historicus. Hij geloofde dat de geschiedenis zich ontwikkelde volgens wetmatigheden, zoals in de evolutietheorie uit de Biologie. Hij geloofde dat de werknemers (proletariërs) de heersende klasse zouden bestrijden en uiteindelijk een nieuwe maatschappij zouden vormen, waarin alle kapitaal en de goederen beter verdeeld zouden worden.

De basis van het mens-zijn was de arbeid die hij verrichtte. Volgens Marx bestond God niet, mensen moesten het met elkaar doen. Ze dacht vooral in economische grootheden, zoals de behoefte aan voedsel, een huis, kleding of zelfs luxe. Hij geloofde dat de Industriële Revolutie de mens vervreemdde van zichzelf en dat de rijken rijker zouden worden en de armen armer. Daarom pleitte hij voor een revolutie: werknemers aller landen, verenigt u. U heeft alleen uw kettingen te verliezen. Dat betekende een opstand tegen de heersende klasse. Op basis van zijn ideeën zijn in de 20e eeuw meerdere landen, zoals de Sovjet Unie, China en Noord Korea, socialistisch of zelfs communistisch geworden.

Karl Marx over de vervreemding van de mens

Communisme

Standbeeld van Karl Marx en Friedrich Engels in China
Standbeeld van Karl Marx en Friedrich Engels in China

De filosoof die de meest aanwijsbare invloed heeft gehad in de wereldpolitiek was Karl Marx. Hij geloofde in de maakbare mens. Om die goede mens te maken moest alles wijken, net zoals Robespierre dat probeerde tijdens de Franse Revolutie. Omdat de Franse Revolutie slechts enkele jaren duurde en de tijd van het communisme meer dan een halve eeuw, is het aantal slachtoffers van het communisme veel groter.

Tientallen jaren heeft men in de Sovjet Unie geprobeerd om de maatschappij in de richten volgens socialistische of mogelijk communistische principes. Daarvoor werd alles uit de kast gehaald: vervolging, discriminatie, moord, geheime politie, indoctrinatie, en ga zo maar door. In de begintijd waren er veel gemotiveerde communisten. Er gingen zelfs mensen uit westerse landen naar de Sovjet Unie om het land op te bouwen. Uiteindelijk wilde de bevolking iets anders. Vooral in Polen is lang gedemonstreerd tegen het communistische denken.

Nog steeds zijn de geschriften van Karl Marx in enkele landen toonaangevend. Dat geldt vooral voor Noord-Korea, maar in mindere mate ook voor China. In China zijn enkele tientallen miljoenen doden gevallen vanwege de staatspolitiek, maar andersdenkenden werden er ook vervolgd.

Friedrich Nietzsche

Friedrich Nietzsche in 1882
Friedrich Nietzsche in 1882

Friedrisch Nietzsche (1844-1900) had veel kritiek op zijn tijdgenoten. Hij verafschuwde veel, maar het christendom wel het meest. Hij had een eigen beeld over de vraag wat goed en wat kwaad was (moraal). De christelijke moraal werd gedomineerd door o.a. mededogen, naastenliefde, gelijkheid en tolerantie. Dat noemde hij de slavenmoraal. Hij bepleitte een "herenmoraal". Daarin stond kracht, sterkte en vooral geen mededogen centraal. Degenen die hun eigen moraal zelf wisten te bepalen, noemde Nietzsche de "übermensch".

Een centraal thema in zijn werk was de dood van God. Volgens Nietzsche hebben de mensen met hun burgerlijke leven God dood gemaakt. Het leven zonder God was zinloos, het had geen doel (nihilisme). Daarom was het leven een zware beproeving.

Omdat Nietzsche in zijn laatste 10 levensjaren geestelijk was ingestort en alleen maar kon leven als een kasplantje, heeft zijn antisemitische en fascistische zuster zich over hem ontfemd. In de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog werden zijn geschriften veel gelezen. Ook in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog hebben de geschriften een grote rol gespeeld. Hitler geloofde dat hij de übermensch was en het Duitse volk het herenvolk dat verder was in de evolutie dan de meeste andere volkeren. Nietzsche was de favoriete filosoof van Hitler, hoewel Nietzsche absoluut geen antisemiet was. In tegendeel zelfs.

Friedrich Nietzsche en het nihilisme

Fascisme

Hitler en Mussolini waren enthousiast over Nietzsche
Hitler en Mussolini waren enthousiast over Nietzsche

Nietzsche schreef over kracht en vond het onzin om medelijden te tonen. Het was een onderdeel van de Herrenmoral. Het werd een uitgangspunt van het fascistische denken, eerst onder Mussolini. Dat werd overgenomen door Hitler. Hij heeft het fascisme in Duitsland tevens antisemitisch gemaakt. Nietzsche was echter geen antisemiet. Hij geloofde dat het menselijk ras verder moest worden gevoerd in de evolutie. Daarom konden zwakke mensen beter uitgeschakeld worden. Adolf Hitler beschouwde zich als de ultieme übermensch. De groet "heil Hitler" was een groet aan de übermensch Hitler. Het stond in scherp contrast met het Oostenrijkse "Güss Gott".

Juist door dit denken in kracht, was het mogelijk voor Hitler om jarenlang dictator van Duitsland te zijn. Miljoenen Duitsers stonden achter hem. De combinatie met een in de ogen van de Duitsers oneerlijk verloren Eerste Wereldoorlog, was giftig. Zo giftig dat er in duizenden jaren wereldgeschiedenis weinig voorbeelden zijn te vinden van een zo massaal vermoorden van mannen, vrouwen, kinderen, bejaarden, etc.

 

Let op: de onderstaande video kan schokkende beelden bevatten. Daarom mag niet iedereen de video bekijken.