Het Ethiekkompas is bedoeld voor iedereen in het onderwijs die te maken heeft met ethische vraagstukken rond digitalisering.
Ethiek gaat over het goede handelen. Daarbij staan waarden centraal.
Het ethiekkompas kan in verschillende settings worden ingezet: zowel tijdens een fysieke bijeenkomst als tijdens een online meeting.
Hulpvragen om te ontdekken of je met een ethische vraag te maken hebt
Roept de vraag een bepaalde intuïtie over goed of kwaad of een emotie op?
Staan er waarden op het spel en waarom is dat het geval?
Kan iemand (of een bepaalde groep) er schade van ondervinden?
Voorbeelden van ethische vraagstukken
Hieronder vind je een aantal ethische vraagstukken die door scholen zijn opgepakt. Je kunt de volledige uitwerking van deze casussen downloaden via: http://kn.nu/waardenwegen-casussen.
Is het goed om door middel van wearables zoals smartwatches geautomatiseerd biomedische gegevens van leerlingen te gebruiken in het onderwijs?
Is het goed om technologie in te zetten ten behoeve van gepersonaliseerd leren?
Is het goed dat een ROC alles weet van studenten om ze te helpen een diploma te halen?
Een rapport met een overzicht van jullie belangrijkste overwegingen.
Voorbereiden
Inhoudelijke voorbereiding
Moreel beraad
Dit model komt uit ‘Het Utrechtse stappenplan’ van Bolt,
Verweij en Delden en is in deze vorm opgenomen in de
publicatie ‘Ethiek in beleid: waarden wegen met gevoel
en verstand’ van het ministerie van Landbouw, Economie
en Innovatie (2010).
Het Ethiekkompas is een concrete uitwerking van moreel beraad voor vragen rond onderwijs en digitalisering. Bij moreel beraad ga je met een groep in gesprek over een ethische vraag. Daarbij verken je het vraagstuk, verzamel je argumenten en weeg je die argumenten. Je wordt uitgedaagd om de argumenten en het uiteindelijke oordeel af te meten aan de waarden die betrokkenen, je organisatie of jijzelf belangrijk vinden. Het is daarbij belangrijk los van je eigen belangen te denken en te redeneren vanuit het perspectief van de verschillende betrokkenen. Dit wordt ook wel alpartijdigheid genoemd.
Moreel beraad kan helpen ethische vragen op een systematische manier te benaderen en tot beter onderbouwde antwoorden te komen. In de meest praktische toepassing is moreel beraad een kwestie van argumenteren. Het uiteindelijke doel is op basis van argumenten tot afgewogen morele oordelen te komen.
Maar ethiek is niet alleen maar een intellectuele onderneming. Gevoel en intuïtie vormen vaak het startpunt van ethische reflectie. Je kunt morele intuïties en emoties zien als een antenne voor ethische vraagstukken. Door die af te zetten tegen de beschikbare feiten en bestaande normen en waarden, kan de vraagsteller in een afgewogen proces proberen tot een evenwicht te komen dat helpt bij het formuleren van een moreel oordeel. Het bijgaande model laat dit goed zien.
Het is niet altijd mogelijk om met moreel beraad tot consensus te komen. Dat betekent niet dat het beraad zinloos is geweest: ook als de groep niet tot consensus komt, is expliciet gemaakt welke waarden op het spel staan en hoe daarover wordt gedacht.
Er valt niet altijd een eenduidig antwoord te geven op de vraag of een handeling goed is. De antwoorden op ethische vragen zijn vaak tijdelijk, en afhankelijk van de normen en waarden van degenen die betrokken zijn bij een situatie. Dat betekent niet dat een ethisch oordeel vrijblijvend is.
Praktische voorbereiding
Gespreksleider
De gespreksleider moet zorgdragen voor een goede en open sfeer waarin mensen goed naar elkaar luisteren en elkaars en andermans standpunten proberen te begrijpen. Het is belangrijk om deze sfeer tijdens het gesprek te bewaken. Er zijn bijvoorbeeld mensen die snel hoog van de toren blazen of met hele spitsvondige argumenten komen. Heb dan bewust aandacht voor de mensen die wat minder breedsprakig zijn. Uiteindelijk telt de inhoud van de argumenten en niet zozeer de vorm of de reputatie van degene die het naar voren brengt.
Als de gespreksleider zelf ook een betrokkene is bij het ethische vraagstuk kan hij ervoor kiezen om als deelnemer te participeren. Hij moet dan wel in staat zijn om zijn rollen te scheiden en als gespreksleider boven eventueel ontstane partijen kunnen staan. Als er sprake is van duidelijke meningsverschillen bij of spanning rondom een ethisch vraagstuk, is deze dubbelrol niet aan te raden en kan er beter een gespreksleider van buiten gevonden worden. In het geval dat de gespreksleider als deelnemer meedoet is het goed om tijdens het proces steeds expliciet duidelijk te maken op welk moment hij vanuit welke rol spreekt.
Let op: ethische reflectie vraagt om een gesprek met aandacht. Soms is het nodig om de schermen weg te leggen of dicht te klappen.
Tip: in een groep die vertrouwd met elkaar is, kan het heel goed werken om niet bij het formuleren van de ethische vraag, maar bij het benoemen van waarden te beginnen (stap 3 en 4). Zo zet je waarden nadrukkelijk centraal en begin je het gesprek meteen op een dieper niveau. Schat in of dit voor jouw groep kan werken. Je kunt starten bij stap 3 en 4 door in de eerste stappen drie puntjes (...) in de velden in te vullen en door te klikken. Hierna start je dan weer bij stap 1: het formuleren van de ethische vraag. Na het invullen van stap 2 klik je meteen door naar stap 5. Zo zet je de volgorde van de tool naar je hand op basis van wat past bij jouw groep.
Bij fysieke bijeenkomst:
Reserveer een rustige ruimte die geschikt is om geconcentreerd samen te werken en te overleggen. Zorg voor een projectiemogelijkheid (digibord, tv, touchscreen of beamer). Het werkt goed als het scherm van de gespreksleider geprojecteerd wordt, zodat iedereen het kan zien.
Bij online bijeenkomst:
Plan een online vergadering in het tool van je keuze, bijvoorbeeld Microsoft Teams of Google Meet. Het werkt goed als de gespreksleider zijn scherm deelt.
Tijdens de sessie moeten deelnemers hun microfoon kunnen gebruiken.
Samenstelling deelnemers
Het ligt voor de hand om zoveel mogelijk de betrokkenen bij het vraagstuk te laten deelnemen. Mocht dit niet mogelijk of wenselijk zijn dan hoeft dat niet erg te zijn, zolang het principe van alpartijdigheid goed wordt toegepast. Dit betekent dat er goed ingeleefd en gedacht moet worden vanuit het perspectief van de betrokkenen (zie ook inhoudelijke voorbereiding).
Ethische reflectie vraagt om
een gesprek met aandacht.
Soms is het nodig om de
schermen weg te leggen
of dicht te klappen.
Reserveer bij een fysieke bijeenkomsteen rustige ruimte
die geschikt is om
geconcentreerd samen te
werken.
Pas het principe van
alpartijdigheid toe.
Bij een online bijeenkomst dienen de deelnemers hun microfoon te kunnen gebruiken
Overige praktische zaken
1.Ethiekkompas: zorg ervoor dat je vertrouwd raakt met de tool door deze van tevoren uit te proberen en de bijbehorende tour en stappen te doorlopen.
2. Zorg bij een online workshop dat je vertrouwd bent met de online vergadertool die je gebruikt en denk vooraf na over de vergaderregels.
3.Geef indien gewenst bij de deelnemers aan hoe ze zich kunnen voorbereiden. Bijvoorbeeld door het rapport Waarden wegen en/of jullie (ict-)beleidsplannen inclusief de benoemde kernwaarden te bestuderen en als mogelijk alvast het ethische vraagstuk in de ruwe omschrijving mee te geven of zelf te laten omschrijven.
4.Bedenk een opwarmer of goede openingsvraag om de goede toon voor het gesprek te zetten. Bijvoorbeeld: wat heeft jou de afgelopen week geraakt in je werk?
5.Bij een online bijeenkomst spreekt het vanzelf dat de aanwezigen een eigen device gebruiken. Maar ook als de bijeenkomst plaatsvindt in een vergaderzaal of lokaal is het van belang dat iedereen een eigen device bij zich heeft om op te werken.
6.Start een nieuwe sessie van het Ethiekkompas en nodig de deelnemers uit met het emailadres dat is gekoppeld aan hun Entree account. Iedere deelnemer ontvangt een e-mail met een link naar de sessie en kan nu ook met zijn/haar eigen device meedoen.
Bedenk een opwarmer of goede
openingsvraag om de toon van
het gesprek te zetten.
Uitvoeren
Introductie
Geef een korte uitleg van het proces. Vindt de bijeenkomst online plaats leg dan ook de vergaderregels uit.
Doe een voorstelronde als mensen elkaar nog niet kennen. Dat kan bijvoorbeeld aan de hand van een opwarmer of goede openingsvraag, die direct de goede toon voor het ethische gesprek zet. Bijvoorbeeld: wat heeft jou de afgelopen week geraakt in je werk?
Bedenk een opwarmer of goede
openingsvraag om de toon van
het gesprek te zetten.
Stap 1: De ethische vraag
Formuleer de ethische vraag
(5-10 min.)
Een ethische vraag heeft de volgende vorm: ‘Is het goed om …’. Bespreek met de groep hoe de ethische vraag het beste geformuleerd kan worden. Maak de vraag specifiek.
Voorbeelden van ethische vragen zijn:
Is het goed om zoveel mogelijk data te verzamelen van leerlingen en studenten om hen te helpen sneller hun diploma te halen?
Is het goed om leerlingen en studenten 24/7 toegang te geven en op de hoogte te houden bij het werken met digitale systemen?
Is het goed om een digitaal oefenprogramma te introduceren dat gratis is op school, maar waarvoor ouders het thuisgebruik zouden moeten vergoeden?
Een ethische vraag heeft
de vorm 'Is het goed om..?'
Stap 2: De eerste reacties
Verzamel de eerste reacties
(10 min.)
In deze stap is iedereen vrij om zijn eerste reacties op de vraag in te voeren. Deze hoeven nog geen vaste vorm te hebben. Roept de vraag intuïtieve oordelen of emoties op? De reacties kunnen met elkaar gedeeld worden, maar dat hoeft niet.
Je kunt de reacties vooraf
met elkaar laten delen, maar
dat hoeft niet.
Stap 3: De belangrijkste waarden
Benoem de belangrijkste waarden
(10-15 min)
Bespreek met de groep wat waarden zijn. Waarden zijn algemene, abstracte ideeën of idealen waarnaar we streven en die ons handelen richting geven. Je kunt waarden onderscheiden op verschillende niveaus, van universeel tot persoonlijk. In het onderwijs gaat het vaak om een mix van publieke, persoonlijke, levensbeschouwelijke of pedagogische waarden. Voorbeelden van veel voorkomende waarden zijn: gelijkheid, privacy, autonomie en veiligheid.
Laat iedereen zelfstandig waarden invoeren en voer daarna het gesprek over waarom juist deze waarden gekozen zijn. Voor een school of bestuur kan het ook nuttig zijn om naast de door deelnemers genoemde waarden ook de kernwaarden zoals die beschreven zijn in meerjarenplannen of andere beleidsteksten erbij te pakken.
In het onderwijs gaat het vaak
om een mix van publieke,
persoonlijke,
levensbeschouwelijke of
pedagogische waarden.
Stap 4: Gewicht van de waarden
Geef de waarden gewicht
(10-20 min.)
In deze stap geef je, als jullie dat willen, aan welke waarden jullie extra gewicht willen geven. Welke waarden worden door iedereen gedeeld en zijn kenmerkend en onmisbaar voor de organisatie, groep en/of de betrokkenen?
Bespreek met de groep welke waarden dat moeten zijn. Bij een fysieke bijeenkomst is het aan te raden dat de deelnemers hun device dichtklappen/wegleggen. Alleen het scherm van de gespreksleider blijft zichtbaar.
Bij fysieke bijeenkomst: schermen weg
en laptops dicht
Stap 5. Argumenten voor en tegen
Formuleer argumenten voor
en tegen (15-25 min.)
Bespreek met de groep dat de ze de volgende vorm kunnen gebruiken bij het invoeren van argumenten: Ja, want [waarde] wordt bevorderd voor [betrokkene] omdat [feit/veronderstelling]. Of: Nee, want [waarde] wordt bedreigd voor [betrokkene] omdat [feit/veronderstelling]. De deelnemers krijgen deze vorm ook voorgeschoteld als ze op een plusje klikken om een argument toe te voegen.
Bespreek dat het bij het argumenteren lastig kan zijn om te weten over welke waarde het nu precies gaat. Soms moet je even wat langer doordenken voor je op de waarde uitkomt. Achter het argument ‘Ja, dat is goed want daardoor leren leerlingen beter’, zit bijvoorbeeld de waarde ‘kwaliteit van onderwijs’.
Bespreek de begeleidende tekst die iedereen bij dit scherm te zien krijgt. Dit helpt elke deelnemer bij het argumenteren.
Denk bij het argumenteren aan het volgende:
Welke waarde wordt bevorderd of bedreigd en voor wie?
Wat is de onderbouwing? Op welke feiten of veronderstellingen baseer je je?
Gebruik het principe van ‘alpartijdigheid’: denk los van je eigen belangen en redeneer vanuit het perspectief van de verschillende betrokkenen.
Bij notities kun je andere overwegingen of zaken die je wilt uitzoeken noteren.
Voor meer achtergrond over ethiek kun je het docuemnt Ethische stromingen lezen.
Bekijk eventueel met de groep de notities van stap 4 over de eerste reacties, intuïtieve oordelen of emoties. Vaak gaan daar bepaalde waarden achter schuil. Die kunnen helpen bij het argumenteren.
Geef de groep de tijd zodat iedereen zelfstandig argumenten kan bedenken en invoeren. Natuurlijk kan er ook onderling overlegd worden.
Neem rustig de tijd om
'door te denken' en te
komen tot de waarde
achter je argument.
Houd het principe van
alpartijdigheid in het
oog.
Stap 6: Weging argumenten
Weeg de argumenten
(20 - 40 min.)
In deze stap gaat het echt om het gesprek. Loop met de groep alle argumenten na en vraag om een toelichting. Bespreek welke argumenten volgens jullie meer en minder gewicht hebben en waarom. Bespreek de volgende punten:
Om welke waarden gaat het?
Gaat het om waarden die eerder als belangrijk zijn benoemd of aangemerkt?
Onderzoek bij de onderbouwing van de argumenten: wat weten we al, wat weten we nog niet, wat moet nog verder uitgezocht worden?
Maak hier eventueel notities van.
Zijn alle argumenten houdbaar? Zijn er geen drogredenen gebruikt? Gebruik en bespreek eventueel het document over drogredenen om dit na te gaan.
Is het perspectief van verschillende betrokkenen voldoende aan bod gekomen?
Zou je willen wisselen met de personen die de gevolgen ondervinden? Waarom wel of niet?
Welke argumenten vinden jullie het belangrijkst? Zet met de groep de argumenten in volgorde van belang door ze te verslepen, of cluster ze op basis van waarden die voor jullie van belang zijn.
Zijn er geen drogredenen
gebruikt? Gebruik eventueel
dit document om dit na te gaan.
Stap 7: Het antwoord
Formuleer het antwoord
(10-15 min.)
In deze stap formuleren jullie op basis van de argumenten uit stap 6 een antwoord op de ethische vraag. Dat antwoord kan verschillende vormen hebben:
Ja, want…
Ja, mits…
Nee, want…
Nee, tenzij…
Het is (nog) niet mogelijk om een antwoord te formuleren, omdat…
Bespreek met de groep welk antwoord het beste past en welke motivering daarbij hoort. Via de knop ‘vorige stap’ kun je terug naar het overzicht van argumenten om deze met de groep te bespreken. Dit kan alleen via het scherm van de gespreksleider.
Soms lukt het niet om tot een gedeeld antwoord te komen. Dat is niet erg: het proces heeft er dan nog steeds voor gezorgd dat de relevante waarden en argumenten in kaart zijn gebracht en heeft meer overzicht gegeven.
Soms kom je niet tot een gedeeld
antwoord. Niet erg, via het proces
hebben jullie dan nog steeds de
relevante waarden en argumenten
in kaart gebracht.
Evaluatie
Evaluatie
(10 - 15 min.)
Evalueer het proces met elkaar. Laat deelnemers vertellen wat ze van het gesprek vonden. Wat ging goed en wat kan beter? Hebben de deelnemers alles kunnen zeggen wat ze wilden zeggen? Is er een behoefte om het gesprek over een bepaalde tijd te herhalen?
Zouden ze het Ethiekkompas aanraden aan anderen of voor andere vragen willen inzetten? Waarom wel/niet?
Zijn er vragen, opmerkingen of verbetersuggesties voor de makers van het Ethiekkompas? Noteer ze en stuur ze naar support@kennisnet.nl
Vragen, opmerkingen
of verbetersuggesties voor
de makers van het
Ethiekkompas? Stuur een mail.
Het arrangement Handleiding Ethiekkompas is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
De gebruikte templates zijn afkomstig uit eerder door Kennisnet uitgewerkte scenario's.
Aanvullende informatie over dit lesmateriaal
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Handleiding voor de workshopbegeleider. Het Ethiekkompas is bedoeld voor iedereen in het onderwijs die te maken heeft met ethische vraagstukken rond digitalisering.
Eindgebruiker
leerling/student
Moeilijkheidsgraad
gemiddeld
Handleiding Ethiekkompas
nl
Kennisnetwijzer
2021-04-14 12:16:14
Handleiding voor de workshopbegeleider. Het Ethiekkompas is bedoeld voor iedereen in het onderwijs die te maken heeft met ethische vraagstukken rond digitalisering.
