Leerling H4/H5 2019-2020: de Cultuur van het moderne in de 1e helft van de 20e eeuw
Leerling H4/H5 2019-2020: de Cultuur van het moderne in de 1e helft van de 20e eeuw
Introductie Modernisme
LES 1: de cultuur van het moderne (+/- 1900 - 1950).
Kunstuur in de klas: cultuur van het moderne
1.1. Een nieuw tijdperk
Iedereen kent wel het woord 'modern'. Het betekent: 'van deze tijd, snel, nieuw, zakelijk, functioneel'. In de kunst heeft het woord 'modernisme' betrekking op de vernieuwende avant-garde kunst uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Een tijd waar er een breuk ontstaat tussen de oude kunst en nieuwe kunst. Kunstenaars zijn op zoek naar vernieuwing, willen origineel, uniek en onafhankelijk zijn (autonoom) en breken met het verleden. Zij geloven dat kunst de wereld kan verbeteren (utopie). Kunstenaars hebben ook een sterke wens tot vernieuwing van de kunst zelf en laten de geldende regels los en gaan experimenteren.
Giacomo Balla - Snelheid van een motorfiets
1.2. Ontwikkelingen begin 20e eeuw
Toen de 19e eeuw overging in de 20e eeuw heerste bij velen het gevoel dat niet alleen een nieuwe eeuw was begonnen, maar een heel nieuw tijdperk. Ontdekkingen en uitvindingen in de wetenschap volgden elkaar in razend tempo op en kregen steeds meer invloed op de samenleving. De mogelijkheden leken onbegrensd: massacommunicatie, auto's, vliegtuigen, treinen, fotografie, elektrisch licht, de wereld veranderde voor iedereen voorgoed.
Kortom, in het begin van de 20e eeuw (rond 1900) is de Westerse wereld sterk in ontwikkeling. Niet alleen op net gebied van techniek.
- Ook de industrie brengt met treinen, auto’s en vliegtuigen talloze nieuwe producten de wereld rond, maar ook de tank, mitrailleur en het gifgas worden ontwikkeld,
- het communisme wordt geboren,
- de psychoanalyse (van Freud) ontdekt nieuwe diepten in de menselijke ziel,
- en de relativiteitstheorie (van Einstein) verruimt de grenzen van de wetenschap.
Gasmakers in de loopgraven van WOI
Henry Ford met zijn beroemde, op de lopende band vervaardigde T-Ford in 1908.
1.3. Oorlogen
Maar in de eerste helft van de 20e eeuw werd de tijd ook getekend door twee wereldoorlogen (WOI en WOII), de economische wereldcrisis en de opkomst van het fascisme.
Vruchtbare akkers en bossen, die zijn veranderd in met bloed besmeurde loopgraven. Er heerst politieke en financiële chaos die het dagelijks leven in de steden destabiliseert. Miljoenen mensenlevens die zijn weggevaagd door de Spaanse griep. De wereld is er niet best aan toe vlak na de Eerste Wereldoorlog in 1918.
Maar er is hoop. Een nieuwe betere tijd zal aanbreken, met een nieuwe betere mens. Een tijd die wordt gevormd door een nieuwe artistieke voorhoede die kunst midden in het dagelijks leven wil plaatsen. Een tijd ook waarin de mens zich zal verheffen dankzij moderne technologieën als luchtvaart en baanbrekende wetenschappen als psychoanalyse. Weg met de verstikkende tradities dus en leve de vooruitgang. De naam van deze utopische kunststroming: het modernisme.
Schilderij van Schönberg
Picasso - Afrikaanse maskers
1.4. Vooruitgangsgedachte
Kunst doet verslag of reageert op wat er in de wekelijkheid aan de hand is. Het maakt natuurlijk wel uit wat je onder die werkelijkheid verstaat. Het besef groeit dat die werkelijkheid meer is dan wat we met onze zintuigen kunnen zien of horen. Achter die waarneembare werkelijkheid houden zich emoties schuil zoals angst, agressie en passie. Kunstenaars wilden uiting geven aan deze gevoelens van angst en wanhoop.
Na de Eerste Wereldoorlog breekt er een nieuwe tijd aan. Kunstenaars willen een heel nieuwe weg inslaan en de kunst radicaal veranderen: het wordt gevoeld als het begin van een nieuw tijdperk. Kunstenaars creëren vol idealisme nieuwe werelden op doek, in beelden en in de architectuur, maar zij maken ook de ellende van die tijd zichtbaar. Een aantal kunstenaars wilde de 'oude' wereld kwijt. Ze verheerlijkten het dynamische, moderne leven. Anderen kozen voor 'antikunst' en een rebelse aanpak. En weer anderen zochten inspiratie bij andere culturen. Volkskunst en exotische kunst waren volgens hen nog niet bedorven en nog heel puur. Ze beschouwden de volkskunst als expressief, krachtig, intuïtief (op het gevoel) en magisch.
Overal in Europa waren kunstenaars, vormgevers en architecten enthousiast bezig om nieuwe ideeën uit te dragen en vorm te geven. Deze avant-garde publiceerde manifest na manifest over hoe het moest. De stromingen die in de beeldende kunst ontstonden, zoals het kubisme, het futurisme, het constructivisme en het expressionisme, werden ook voor architecten een bron van inspiratie.
Loopgraven WO I
Expressionisme Otto Dix: loopgraven
1.5. Opdrachtgever en autonomie
Het gevoel van de kunstenaar werd belangrijker dan het gevoel dat het werk bij de toeschouwers opriep. Ze gingen steeds persoonlijker en autonoom (zelfstandig, niet in opdracht van iemand) te werk. Het grote publiek haakte steeds meer af, ze begrepen vaak niet wat de kunstenaar wilde zeggen.
Begin 20e eeuw namen kunstenaars dus steeds meer vrijheid. Maar er zijn nog altijd totalitaire regimes die hun kunstenaars dwongen om propagandakunst te maken. Ze pasten censuur toe als men zich daaraan onttrok. Zodra Stalin aan de macht komt verwerpt hij alle kunst en staat alleen socialistisch realisme toe. Hitler legt vast aan welke regels een kunstenaar zich moet houden. Kunst moet realistisch zijn, dit is beter te gebruiken voor propaganda en bevat geen boodschappen die het regime belachelijk kunnen maken.
Naast alle nieuwe ontwikkelingen was er gelukkig ook zeker ruimte voor amusement. Men kon er de zorgen en ellende even mee vergeten. Revues en musicals, maar ook de opkomst van de (geluids)film zorgden hiervoor. Film bleek een massamedium bij uitstek.
WELKE INFORMATIE VIND IK HIEROVER IN HET BOEK?
Het boek bespreekt de cultuur van het moderne aan de hand van de vijf thema's: expressie, oorlog, techniek, abstractie en utopie
Hoofdstuk 8 Cultuur van het moderne, eerste helft twintigste eeuw
pagina 158 en 159: inleiding en tijdlijn
pagina 160: 8.1. Expressie: inleiding
pagina 170: 8.2. Oorlog: inleiding
pagina 176: 8.3. Techniek: inleiding
pagina 186: 8.4. Abstractie: inleiding
pagina 192: 8.5. Utopie inleiding
BELANGRIJKE TERMEN EN BEGRIPPEN LES 1:
Amusement
ontspanning, vermaak
Avant-garde
Letterlijk: voorhoede
Verwijst in het algemeen naar een generatie jonge kunstenaars die met nieuwe vormen experimenteren in de beeldende kunst, muziek, dans, film en theater. Het begrip heeft ook betrekking op de stromingen zelf. Zo spreekt je van een avant-gardekunstenaar, maar ook van avant-gardemuziek of en een avant-gardefilm.
Autonoom
Autonoom volgens Van Dale: zelfstandig, onafhankelijk.
Voorheen was een kunstwerk meer een mooie decoratie voor aan de muur. Terwijl in de autonome kunst een kunstenaar nu zijn werk ziet als een persoonlijke uiting van zijn wereld. In autonome kunst draait het om emoties en niet om de vormgeving.
Idealisme
Streven naar een betere wereld
Facisme
Politieke opvatting die zich kenmerkt door autoritaire gezagsuitoefening en verwerping van de democratie.
Functioneel
Een duidelijke functie hebbend
Manifest
Een weergave van de stand- en/of uitgangspunten van (in dit geval) een groep kunstenaar.
Massacommunicatie
het overbrengen van gedachten, mededelingen enz. aan een groot publiek door gebruik van massamedia.
Massamedia
Media die heel veel mensen bereiken. Bijvoorbeeld televisie, radio, internet, kranten en tijdschriften.
Propaganda(kunst)
Propaganda is het maken van reclame voor bepaalde denkbeelden (dus niet voor producten), bijv. voor een politieke partij. Kunst wordt vaak ingezet als propagandamiddel.
Realistisch
Iets dat erg lijkt op de werkelijkheid
Utopie
Een ideale wereld die echter niet bereikt kan worden, een onmogelijke werkelijkheid.
‘Le Déjeuner sur l’Herbe’ is een van de weinige kunstwerken die wereldberoemd zijn vanaf de eerste keer dat ze tentoongesteld werden. Het doek zorgde voor opschudding binnen de Franse kunstwereld. Het werk betekende het begin van het einde van de officiële ‘salon’ en wordt door sommigen gezien als het begin van de moderne kunst.
Vernisage in de officiële Salon
Expositie van goedgekeurde werken in De Salon
In de 19e eeuw was het hoogste wat je als Franse kunstschilder kon bereiken exposeren op de officiële koninklijke ‘salon’, de jaarlijkse kunstexpositie waar een strenge jury de beste kunstwerken van dat moment selecteerde. De jury bestond uit mannen die een erg conservatieve smaak hadden en de stijl van de academie propageerden. Edouard Manet had zijn opleiding gehad bij een academische schilder en schilderde in de stijl van Frans Hals en Diego Velasquez die hij zeer bewonderd. Het lukte hem met twee van deze werken de exposeren op de officiële salon van 1859.
2.2. ‘Le Déjeuner sur l’Herbe’
In 1863 stuurde Edouard Manet het nieuwste werk ‘Le Déjeuner sur l’Herbe’ in naar de salon.
Als je naar de voortselling kijkt zie je een picknick van twee mannen met een naakte vrouw, met op de achtergrond een badende vrouw in een stroompje. Waarom is de vrouw naakt?
Als je naar de vormgeving kijkt zie je een compositie die niet klopt: de verhoudingen tussen de voor en de achtergrond kloppen niet. Ook de lichtval is vreemd. Deze lijkt wel die van een studio te zijn want er zijn nauwelijks schaduwen.
Bovendien is het een groot doek (2.08 x 2.65 m), wat in die tijd meestal voor historische of mythologische scenes werd gebruikt en niet voor schilderijen van alledaagse onderwerpen.
2.3. Salon des Refusés
De Salon wees het werk af, samen met een enorme hoeveelheid andere werken. Op initiatief van keizer Napoleon III werd er daarom een ‘salon van geweigerden’ (Salon des Refusés) georganiseerd. Le Déjeuner sur l’Herbe werd het meest besproken werk van deze tentoonstelling. Sommige critici vonden het doek vreselijk vanwege de ruwe penseelstreek of de obsceniteit van de naakte vrouw. Andere critici waardeerden het kleurgebruik en de energie die het uitstraalde.
Macht jury
De commotie die het werk van Edouard Manet veroorzaakte, zou nog tientallen jaren nadreunen in de Franse kunstwereld. Na de Salon van Geweigerden uit 1863, zouden er vaker tegententoonstellingen worden georganiseerd. Hier toonden andere vernieuwende kunstenaars uit de 19e eeuw hun werk. De conservatieve jury begon zijn langzaam zijn macht te verliezen en de salon verloor langzaam de faam die het altijd gehad had.
2.4. De 20e Eeuw
Na de tentoonstelling op de salon werd ‘Le Déjeuner sur l’Herbe’ verkocht aan een beroemde opera zanger die het twintig jaar in zijn bezit hield. Via enkele doorverkopen kwam het doek uiteindelijk in 1906 in het bezit van de Franse staat, die het toewees aan het Louvre. Sindsdien is het doek permanent te zien in verschillende musea in Parijs. Sinds de opening van het Musée d’Orsay in 1986, is het één van de topstukken in dat museum.
Na de opschudding die het werk veroorzaakte in 1863, is het ‘Le Déjeuner sur l’Herbe’ eigenlijk altijd een geliefd werk geweest van kunstenaars. Het werk stond symbool voor vernieuwing van de kunst was een eerste kleine stap richting het modernisme waar direct waarneembare plaats maakt voor symboliek, fantasie en gevoelens.
In de 20e eeuw veel andere kunstenaars geweest die hun eigen interpretatie van Manet's werk hebben gemaakt. Zij hebben met hun eigen werken de beroemdheid van Manet in stand gehouden.
WELKE INFORMATIE VIND IK HIEROVER IN HET BOEK?
Hoofdstuk 7 Romantiek en Realisme
Hoofdstuk 7.2 Verslag van het alledaagse
pagina 146 - 147: Salon des Refuses
Hoofdstuk 7.3 Naar een nieuwe eeuw:
Pagina 148 - 149: de kluizenaar
Pagina 154 - 155: postimpressionisme
BELANGRIJKE TERMEN EN BEGIPPEN LES 2
De Salon
Een openbare expositie, in Parijs in de 19e eeuw, van kunstwerken om het contact tussen kunstproducenten en -consumenten tot stand te brengen.
De Salon de refusés
"Salon van de geweigerden" was een vanaf 1863 onregelmatig gehouden tentoonbstelling in Parijs, parallel aan de officiële salon. Op de Salon des Refusés werden door Parijse galeries schilderijen en beeldhouwwerken tentoongesteld die niet toegelaten werden tot de officiële salon.
Symbool/symboliek
Een teken waarbij geen natuurlijke relatie bestaat tussen hoe het teken eruit ziet en de betekenis die ermee wordt uitgedrukt.Een symbool is een betekenisdrager; het heeft enerzijds een vorm of representatie, en anderzijds een betekenis.
Hoe kunnen we verandering vormgeven? Met deze vraag worstelden veel kunstenaars aan het begin van de 20ste eeuw. Er waren allerlei grote wetenschappelijke, psychologische en politieke ontwikkelingen waar zij op wilden of moesten reageren. Albert Einstein presenteerde zijn relativiteitstheorie, de industrie ontwikkelde zich verder in machinerie en productiemogelijkheden, Freud ontwikkelde de psychoanalyse en nieuwe politieke stromingen kwamen op en brachten bepaalde nieuwe ideeën over de samenleving met zich mee.
Beeldend kunstenaars gaan op zoek naar vernieuwing, ze willen breken met het verledenen. Zewillen autonoom (les 1) zijn: origineel zijn en unieke kunstwerken maken. Zij geloven dat kunst de maatschappij kan verbeteren: utopie (les 1). Zij vinden dat kunstenaars voorop moeten lopen in deze ontwikkeling: Avant-Garde kunstenaars (les 1). Kunstenaars zochten een manier om aan deze veranderingen vorm te geven wat leidde tot vernieuwing van de kunst. Ze zetten nadrukkelijk een punt achter de academische traditie, de kunst die werd doorgegeven op academies en in musea, om een ‘nieuwe kunst voor de nieuwe mens’ te vinden.
Beeldende kunstenaars gingen na 1900 globaal drie richtingen op. De eerste groep richtte zich vooral op het gevoelsleven: expressie, en gingen de wereld beschouwen vanuit hun eigen emotie en reageerde met woede of openheid op alle ontwikkelingen. De tweede groep koos voor een terugkeer naar simpelheid en waren geinteresserd in vorm en compositie, kleur en materiaal: abstractie. De derde groep hield zich bezig met vervreemding. Hierdoor onstaat er een explosie van verschillende stijlen en sub-stijlen (-ismen). De bindende factor was hun geloof in een nieuwe, betere gemeenschap.
1. EXPRESSIE (les 3.2):
Van het materiële naar het geestelijke: verwerping natuurgetrouwheid (Kandinsky, Mondriaan, Picasso, Brancusi); vorm, verhouding (De Stijl).
2. ABSTRACTIE (les 4.1):
Zoeken naar de essentie door afstand te nemen van de zichtbare werkelijkheid. Natuur: de structuur achter de zichtbare natuur. Functionalisme (Bauhaus; De Stijl; Constructivisme).
3. VERVREEMDING (les 4.2):
De wereld van het onderbewuste (Freud); de irrationaliteit en de anti-kunst. (Surrealisme en Dadaisme).
Freud
Spotprent over Sigmund Freud
3.2. Expressie
Vanuit de eerste groep die zich ging richtten op het gevoelsleven onstond een nieuwe kunststroming: het expressionisme. De nadruk komt te liggen op het rechtstreeks tot uitdrukking brengen van - vaak heftige - emoties. Expressionisten waren geïnteresseerd in het innerlijk leven van de mens: op een directe en spontane wijze wordt de gevoelswereld tot uitdrukking gebracht: intensiteit en wanhoop, maar ook hartstocht. De angsten en irrationele driften van het onbewuste waar Freud over schreef. Kunstenaars uit heel Europa gingen op deze manier werken. Maar vooral in Duitsland, met de kunstenaarsgroepen Die Brücke en Der Blaue Reiter, en in Frankrijk, het Fauvisme, is het expressionisme sterk vertegenwoordigd. Gevestigde, academische kunstenaars keken met verachting op hen neer.
Kathe Kollwitz: de overlevenden, 1923
Jawlensky: portret van Alexander Sakharoff, 1909
Werkwijze expressionisten
Om de soms heftige gemoedstoestanden uit te beelden, experimenteerden expressionisten met vormgeving en materialen technieken. Bewust legden deze schilders de traditionele regels, waaraan de kunst moets voldoen naast zich neer. Volgens hen stonden regels voor compositie, perspectief, lichtweergave en stofuitdrukking de spontane uitdrukking van het innerlijk alleen maar in de weg. Met verwrongen figuren, vertekend perspectief, sprekende, onrealistische kleuren en een dikke, grove manier van schilderen probeerden ze die onzichtbare wereld weer te geven.
Kunstwerken waren over het algemeen nog wel figuratief maar om emoties te kunnen vertalen naar kunst werd de beeldtaal die ze gebruikten steeds abstracter.
Kirchner (Die Brücke)
3.3. Kirchner en Die Brücke
In 1905 stichtten vier architectuurstudenten de kunstenaarsvereniging Die Brücke op. In het 'Programma' van de groep uit stond dat iedereen zich bij Die Brücke mocht aansluiten die spontaan, rechtstreeks schilderde wat zijn gevoel hem ingaf. Dit als antwoord op de moderne beschaving.
De onderwerpen voor hun werken vonden ze in hun eigen omgeving: o.a. scènes met modellen in ateliers en in de vrije natuur, vakanties aan de Noordzeekust, dansvoorstellingen en vooral de grote stad. Om zoveel mogelijk vanuit het gevoel te werken, werden de menselijke figuren vervormd. Ook de techniek en het materiaal werd bij het gevoel aangepast. Soms kozen ze voor een snelle houtskoolschets of aquarel, een andere keer voor een houtsnede. Vooral de dikke, puntige lijnen van de houtsnede leken goed te passen bij de 'harde' uitstraling van sommige werken. Het kleurgebruik was fel met naast elkaar geplaatste contrasterende kleuren. Later kregen de kleuren meer een eigen gevoelswaarde, los van de kleuren uit de werkelijkheid.
In 1913 werd de vereniging officieel opgeheve, vanwege onderlinge onenigheid. Achteraf, in 1933, werden ze allemaal door de nazi-regering entartet verklaard.
Houtsnede (Heckel)
Kirchner: invloed van 'primitiven'
Invloed primitive kunst
Kirchner was net als Picasso (hfst 4.) gefascineerd door de onbeschaamde uitstraling van primitivime exotische beelden, zoals die te zien waren in het volkenkundig museum van Dresden. Hij legde een verzameling van dit soort beelden aan. Het onbedorvene, intuïtieve van deze 'primiteve kunstenaars' werd in vergelijking met de starre academische westerse kunsttradities, waarin kunst aan regels moest voldoen, heel erg bewonderd.
Voorbeeld van primitive invloed op Picasso: Les Démoiselles d'Avignon
3.4. Kandinsky en der Blaue Reiter
Een andere groep Duitse expressionisten was de in 1909 opgerichhte vereniging 'Der blaue Reiter', met o.a. als leden kunstenaars Kandinsky en Marc. De leden van Der Blaue Reiter waren, in tegenstelling tot de onstuimige en tegendraadse kunstenaars van Die Brücke , allemaal academisch opgeleid. Maar ook zij verwierpen de traditionele schilderkunst. De schilderkunst moest beide werelden verenigen, zoals Kandinsky had bedacht.
Alle schilders gebruikten expressieve kleuren om de innerlijke wereld over te brengen op de kijker. Ook zij voelden zich, net als de leden van die Bücke, aangetrokken tot de 'primitieven'. zo werden zij beïnvloed door de Beierse en Slavische volkskunst. Kandinsky schilderde sprookjesachtige scènes met folkloristische figuren, die de mystieke sfeer van het Russische platteland oproepen. Een andere blijvende bron van inspiratie was het effect van kleur op het gevoel. Al Kandinsky's eigen werken zouden voortaan hierover gaan. Kandinsky was de eerste kunstenaar die de stap naar volledige abstractie zette (hfst 4.).
Marc (Der Blaue Reiter)
Kandinsky
3.5. Matisse en Fauvisme
De Franse Fauvisten-groep bestond uit een aantal jonge schilders, onder leiding van o.a. Henri Matisse. Bij het fauvisme draait het voornamelijk om kleur en vorm . Op de doeken is een geweld te herkennen, de kleuren werden vaak ongemengd aangebracht op het doek, direct uit de tubes. Ze werkten met een volledig willekeurig kleurgebruik, opzettelijke disharmonieën: de z.g. kleurcontrasten. Kenmerkend is ook de spontaniteit en de ruwe uitvoer. Critici vonden dat ze schilderden als wilde beesten (“fauves”).
Voor het eerst gaan kunstenaars echt autonoom te werken. Ze trekken zich niets meer aan van goede smaak of wat “men” vindt, maar volgen hun eigen weg. De kunstenaars maken geen kunst meer specifiek voor een opdrachtgever, maar voorzichzelf. Als iets je aanstond kon je het kopen.
Matisse
Matisse
Belangrijke kenmerken expressionisme
• individuele, subjectieve expressie; persoonlijke uitdrukking van gevoelens
• de innerlijke wereld, emoties krijgen vorm
• de schilderstijl is grof en bewegelijk
• duidelijke vormen, geen details
• fel expressief kleurgebruik
Belangrijke kunstenaars van het Expressionisme:
Duitsland: Die Brucke: Kirchner
Duitsland: Der Blaue Reiter: Kandinsky en Klee
Frankrijk: Fauvisme : Matisse
Nederland/ Frankrijk: Kees van Dongen
Noorwegen: Munch
WELKE INFORMATIE VIND IK HIEROVER IN HET BOEK?
Hoofdstuk 8.1. Expressie:
pagina 162 en 163: Expressionisme
pagina 164 en 165: Maskers en Schepping
Hoofdstuk 8.2. Oorlog:
pagina 170 en 171: Schietschijf
Hoofdstuk 8.4. Abstract:
pagina 186 en 187: abstract en muziek als bron
BELANGRIJKE TERMEN EN BEGRIPPEN LES 3:
Abstractie
Expressievorm die erop gericht is afstand te nemen van de zichtbare werkelijkheid.
Beeldtaal
Overdracht van gedachten/ideeen waarbij gecommuniceerd wordt in beelden ipv geschreven- of gesproken taal.
Entartet
Is een Duitse term die in nazi-Duistalnd (1933-1945) werd gebruikt om kunst aan te duiden die niet aan de eisen van het nationaalsocialistische regime voldeed. Het ging vooral om moderne kunst uit die tijd, zoals abstrecate kunste en het Expressionisme.
Expressief
Het uitdrukken van gevoel (in de kunst).
Figuratief
Kunst waarin herkenbare onderwerpen (al dan niet realistisch) zijn afgebeeld.
Houtsnede
De houtsnijkunst is een grafische techniek. Er wordt in een zachte houtsoort een tekening uitgegutst. Hierna wordt met een inktroller de drukplaat van zwarte of gekleurde drukinkt voorzien en vervolgens op papier afgedrukt. De afbeelding ontstaat in spiegelbeeld door het hout dat is blijven staan.
Intuïtief
Wat je aanvoelt zonder te hoeven denken.
Primitivisme
Kunstenaars streven ernaar terug te keren naar de tijd van voor de moderne beschaving, naar het primitieve, toen alles nog 'onbedorven eenvoudig en oorspronkelijk' was. Het spontane en het naïeve staan centraal.
Psychoanalyse
In de psychoanalyse (Freud) worden psychische klachten toegeschreven aan het onbewuste van de patiënt.
Zeer de moeite waard om eens te bekijken als je toepassingsgericht wilt leren! In onderstaande website zie je een mooi overzicht van het expressionisme:
In de moderne kunst zijn kustenaars niet alleen geïnteresseerd in wat je kan zien, maar ook in wat je met je andere zintuigen kan ervaren (horen, voelen, ruiken etc.). Om dit (niet zichtbare) zichtbaar te maken te gingen kunstenaars op zoek naar een andere beeldtaal: weergeven door kleur, vorm, lijn, en compositie. Om emoties te kunnen vertalen naar kunst werd de beeldtaal steeds abstracter.
1910: Kandinsky: compositie en kleur
Kandinsky
Kandinsky wordt vaak geroemd als grondlegger van de abstracte kunst. In zijn werk was alleen kleur voldoende om een bepaald voorwerp op te roepen. Hij ontdekte dat met het weglaten/vereenvoudigen van vormen het niet zichtbare vanzelf op de voorgrond treedt.
Kandinsky werd enorm geinspireerd door muziek. Bij het luisteren naar verschillende instrumenten zag hij de meest uiteenlopende kleuren voor zijn ogen. Kleuren die hij later met de spatel op het doek zou uitsmeren. Hij keek letterlijk de kunst af van muziek, die hij als de meest abstracte kunstvorm zag. Mede onder invloed van de atonale muziek van Schönberg maakte Kandinsky zijn eerste abstracte werk. Met titels als Compositie en Gele of Blauwe Klank benadrukte Kandinsky het verband tussen muziek en schilderkunst: klank en kleur.
Abstracte -ismen
Niet alleen Kandinsky maakte abstract kunst. In alle moderne kunststromingen zie je dat kunstenaars op hun eigen manier gaan abstraheren: bijvoorbeeld in het Kubisme, het Futurisme, het Constructivisme, de Stijl en de kunstenaar Brancusi.
Binnen elke kunststroming gebeurt dat op een andere manier. Hoe kunstenaars willen abstraheren beschreven ze in hun in manifesten (les 1). Zo staat in het futuristisch manifest hoe de kunstenaar de vooruitgang in de moderne samenleving vorm kan geven door de snelheid en de beweging te schilderen.
In het kubisme worden delen van zichtbare dingen uit hun verband gehaald en geabstraheerd tot platte, geometrische basisvormen. Deze losse basisvormen worden als een collage opnieuw 'opgeplakt', vaak zo dat een onderwerp of gezicht vanuit meerdere kanten tegelijk wordt getoond.
De eerste kubisten, waaronder Picasso, waren echte avant-gardisten: ze propageerden een nieuwe manier van kijken en schilderen. De gebruikelijke wijze van kijken en uitbeelden op het platte vlak, die vanaf de Renaissance gebruikelijk was, werd door hen verworpen.
Picasso raakte net als de expressionisten onder de indruk van primitive kunst: beelden en maskers uit Afrika en Oceanië. Hij legde in zijn atelier een verzameling aan van dit soort beelden. Hij schilderde Les demoiselles d' Avignon, waarin alle invloeden samenvloeiden tot een nieuwe stijl, het kubisme.
Futurisme: Balla, straatverlichting
Futurisme
Centrale thema's van de futuristen waren moderne technieken, het drukke stadsleven, beweging, snelheid en licht in de snel veranderende twintigste eeuw. Deze thema's werden door de futuristen met allerlei nieuwe technieken weergegeven. De kunstenaars richtten zich vooral op de kracht, beweging en snelheid van moderne machines en vervoersmiddelen. Daarmee heeft het futurisme zijn plaats verdiend als avant-gardestroming.
Net als in het kubisme wordt de afbeelding vaak ontleed, versplinterd - meestal min of meer geometrisch van vorm. Anders dan de kubisten probeerden de futuristen ook om beweging op het doek over te brengen. Een andere verniewing tov het kubisme is het tegelijk weergeven van verschillende bewegingsmomenten. Die techniek was ontleend aan de fotografie en de film.
De Stijl
De Stijl zette zich in voor een nieuwe kunst in een nieuwe, betere wereld. De gelijkwaardige samenwerking tussen schilders en architecten was daarbij een belangrijk doel. De Stijl wilde een zuivere kunst. Dat betekent dat de kunst onafhankelijk moest worden en haar eigen regels en wetten moest formuleren. Zij werkten met een paar belangrijke uitgangspunten en streefden naar harmonie en evenwicht door het gebruik van eenvoudige beeld- en vormaspecten, zoals:
- de universele primaire kleuren, zwart-wit en grijzen
- horizontaal en verticaal (later ook diagonaal)
- rechthoekige vormen
- elkaar loodrecht kruisende lijnen
- basisvormen, zowel tweedimensionaal als driedimensionaal
- asymmetrische composities
Abstractie, Piet Mondriaan (de Stijl)
Constructivisme
Ook Russische avant-gardisten hadden de wens om, met hun kunst, mee te helpen aan een nieuw Rusland. Concreet betekent dit de revolutionaire omvorming van de Russissche maatschappij. Het contsructivisme was van 1917 tot 1921 de officiele kunst van de Russische revolutie. Maar na 1920 werden de moderne kunstuitingen door de regering veroordeeld als onbegrijpelijk voor het gewone volk en in strijd met het algemeen belang.
Lenin had weinig op met de avant-gardisten: “Ik ben niet in staat om de werken van expressionisme, futurisme, kubisme en andere ismen te zien als de hoogste manifestatie van artistiek genie. Ik begrijp ze niet. Ze geven me geen enkele vreugde.”
Voor constructivistische kunstenaars als Kazimir Malevich en El Lissitzky moest kunst een reflectie zijn van de nieuwe dynamische, technische wereld. Ze de beperkten zich in hun werk tot puur geometrische vormen in hun compositie of constructie. Composities van 'technische' vormelementen en hun verhouding tot elkaar en tot de omringende ruimte. Er werd bewust afgezien van verwijzing naar de objavtievie werkelijkhied en subjectieve uitdrukking.
1920: Constructivisme: vorm en constructie
Brancusi
De Roemeense kunstenaar Brabcusi zocht naar de essentie van vormen: hij liet zo veel mogelijk details weg, tot alleen het allerbelangrijkste overbleef. Hierdoor balanceren de beelden op de grens tussen figuratieve en abstracte kunst.
Brancusi: in zijn atelier in Parijs: inspiratie bij primitieve culturen
4.2. VERVREEMDING
Dadaisme
Tijdens de Eerste Wereldoorlog vluchtten verschillende kunstenaars naar het neutrale Zwitserland. De oorlog had hen van huis verdreven. Zij wilden kunstenaars een rol konden spelen om de maatschappelijke en politieke situatie te verbeteren. Als enige optie zagen zij het omverhalen van de bestaande cultuur. Alle bestaande normen en waarden moesten belachelijk gemaakt worden. Ze riepen hiermee veel discussies over kunst op in internationale bladen.
Het Dadaïsme was, net als het futurisme, een korte, maar heftige kunststroming. De dadaïsten experimenteerden in diverse technieken. Bijvoorbeeld:
- Readymades: normale, alledaagse, al dan niet bewerkte voorwerpen werden door hen tot kunstwerk verklaard (o.a. door te ondertekenen).
- Collage- en frottage-techniek: bij de frottage-techniek werden nu niet alleen materialen als hout, textiele stoffen en dergelijke in een reliëfvorm afgedrukt, maar ook afvalmaterialen werden gebruikt.
DADA
Max Ernst: frottage
Surrealisme
In het Surrealisme wilden staan dromen, visioenen en erotische fantasieën stonden in het surrealisme centraal. Zij zochten een hogere werkelijkheid achter de uiterlijke verschijningsvorm (sur-realité). Aan deze gedachtegang lagen de denkbeelden van de psycholoog Sigmund Freud ten grondslag, die toentertijd de basis legde voor de psychoanalyse. André Breton (1896-1966), de grondlegger van het surrealisme, was gefascineerd door dromen, het boek Die Traumdeutung en de psychoanalyse. In surrealistische schilderijen en films komen dan ook veel onderbewuste droomomgevingen voor, gebaseerd op de Freud theorieën.
- abstract surrealisme: automatisme
Het automatisme (spontaan uiten van wat er in je gedachten opkomt) leidde tot een abstract surrealisme waarbij toeval het uitgangspunt was. Het toeval moest bepalen hoe absurde fantasieën in afbeeldingen of surrealistische teksten ontstaan.
Een surrealist die abstract werkte was Joan Miro.
- figuratief surrealisme: droom
Het vastleggen van dromen leidde tot een figuratief surrealisme. Kenmerkend is het naast elkaar plaatsen van gewoonlijk niet combineerbare objecten, waardoor dingen of situaties uit hun normale verband gerukt worden.
Een bekende surrealist die figuratief werkte was Salvador Dali.
Miro
Dali
WELKE INFORMATIE VIND IK HIEROVER IN HET BOEK?
Hoofdstuk 8.1 Expressie
pagina 164 - 165: Maskers
pagina 168 - 169: alles
Hoofdstuk 8.2 Oorlog
pagina 170 - 171: Home by Christmas
pagina 172 - 173: alles
pagina 174 -175: entartet, verdorven kunst
Hoofdstuk 8.3 Techniek
pagina 176 - 177: alles
pagina 180 -181: Boogiewoogie
pagina 184 -185: alles
Hoofdstuk 8.4 Abstract
pagina 186 -187: alles
pagina 188 -189: alles
Hoofdstuk 8.5 Utopie
pagina 192 -193: Russische Revolutie
pagina 188 -189: alles
BELANGRIJKE TERMEN EN BEGIPPEN LES 4
Avant-gardisten
Avant garde kunstenaars.
Collage- en frottage-techniek
Materialen als hout, textiele stoffen maar ook afvalmaterialen worden in een reliëfvorm afgedrukt.
Essentie
Het wezen van iets, datgene wat kenmerkend is voor iets. Datgene wat overblijft wanneer de als zodanig beschouwde 'randzaken' worden weggedacht.
Abstraheren
Van een herkenbaar figuratief beeld een minder herkenbaar of zelfs een non-figuratief beeld maken. Het is ook mogelijk van beeldende aspecten zoals vorm, kleur, ruimte en licht te abstraheren.
Readymades
Normale, alledaagse, al dan niet bewerkte voorwerpen worden tot kunstwerk verklaard
Russische revolutie
De gebeurtenissen in Rusland die een einde maakten aan het bewind van tsaar Nicolaas II en uiteindelijk tot de vestiging van een bolsjevistische staat leidden.
Surrealistisch
Letterlijk: onrealistisch. Kunstwerken waarin de fantasie- of droomwereld wordt verbeeldt.
Vervreemding
Artistiek middel waarmee surrelistische kunstenaars proberen, meestal door bewuste ingrepen op kunstwerken, te verhinderen dat het publiek zich identificeert met het werk.
Bekijk vanaf 0.00 tot 3.00 - docu over muziek begin 20e eeuw
5.1. Expressionisme in muziek
Ook componisten zochten naar nieuwe manieren om muziek te componeren.Gevoelens van somberheid, beklemming en een negatieve kijk op het leven worden, net als in de schilderkunst, in deze nieuwe moderne muziek geuit. Componisten proberen de diepste menselijke ziel bloot te leggen met een muziekstijl die zeer modern klinkt.
Dat muziek 'mooi' moet klinken vinden ze onzin, emoties zijn niet altijd mooi. Er moeten niet teveel regels gelden want deze regels staan het uiten van deze gevoelens in de weg. Componisten als Schönberg, Satie, Bartok en Strawinsky, zetten zich af tegen de klassieke muziek die tot dan toe populair waren.Het was voor hen een zoektocht vol experimenten, vol muziek die nieuw, spannend en vooral vervreemdend klonk. Expressionistische muziek is dan ook muziek van uitersen en contrasten. Extreme gemoedstoestanden als hysterie en krankzinnigheid en ervaringen als nachtmerries werden in een zeer complexe muziek tot uitdrukking gebracht.
Erwartung van Schönberg
Schönberg
"Kunst behoort tot het onderbewuste. Men moet zich uitdrukken, zich rechtstreeks uitdrukken! Niet de smaak, niet de opvoeding of het verstand en het kunnen. Niet al deze niet-aangeboren eigenschappen. Maar de aangeboren, de instictieve."
Volgens hem vraagt het einde van de Eerste Wereldoorlog om een nieuwe wereld met een nieuwe muzikale taal en regels. Hij breekt daarom met de harmonieleer waarin wordt voorgeschreven welke tonen gecombineerd kunnen worden en goed in het gehoor liggen.
Schönberg maakt atonale muziek, hij maakt tooncombinaties die niet werden toegestaan. De gebruikte dissonanten maken de muziek scherp, geven rechtstreeks uitdrukking aan het gevoel. Melodieën worden fragmentarisch en nauwelijks meer na te zingen. Ritmes zijn complex en grillig. De muzikale vorm is vrij en volgt vaak de tekst. De tekst kan half worden gesproken, half gezongen zgn. spreekgezang.
Muziek volgens Schönberg is dus:
niet bedoeld om prettig in het gehoor te liggen
wel bedoeld om zo indringend mogelijk uitdrukking te geven aan gevoelens
er is meer sprake van spreken dan van zingen
Schönberg gaat nog verder met zijn vernieuwingen. Hij zorgde voor een revolutie met de twaalftoonsmuziek, gebaseerd op de twaalf tonen van de toonladder. Hij zet de tonen in een bepaalde volgorde: dit is het basismateriaal voor de compositie. Geen toon mocht belangrijker zijn dan de andere, daarom komen ze even vaak voor in een muziekstuk.
Anton Webern
Voorbeeld twaalftoonsmuziek:
Anton Werbern, student van Schönberg, componeerde rond 1911 het werk Bagatellen voor strijkkwartet. Zelf zegt hij over dit stuk: "Het zijn allemaal heel korte stukjes, die maar een paar minuten duren. Ik had het gevoel, dat als alle twaaf noten gebruikt waren, het stuk af was. Er ontstond een nieuwe regel voor mij: voordat alle twaalf noten zijn gespeeld, mag er geen opnieuw worden gebruikt".
Satie
Een andere componist uit deze tijd is Eric Satie. Hij ontwikkelde fragmenten die hij willekeurig achter elkaar kon plaatsen, zo bouwde hij als het ware een muziekstuk. Dit was een tegenreactie op de strakke structuur die de klassieke muziek tot die tijd kenmerkte. Het grote publiek haakte af bij deze nieuwe muzikale ervaringen, ze begrepen niet hoe ze naar deze muziek moesten luisteren.
Picasso, Satie, Les Ballets Russes,Parade (1917)
Het opkomende nationalisme zorgde ook voor interesse in andere culturen en een hernieuwde blik op de eigen cultuur. Een voorbeeld in de klassieke muziek was Béla Bartók, een componist die volksmuziek uit Hongarije probeerde te verbinden met de gangbare westerse muziek en creëerde een samensmelting van die twee. Deze volksmuziek is puur, rauw en opzwepend.
Béla Bartók
5.2. Klassiek ballet
In de 19e eeuw was het klassieke ballet erg populair. Nog steeds worden klassieke balletten uit de 19e eeuw in onze theaters opgevoerd. Het Zwanenmeer en de Notenkraker bijvoorbeeld (wie kent ze niet?) zijn tegenwoordig familie-voorstellingen vanwege de sprookjesachtige thema’s, de fantastische ballettechniek en de makkelijk te volgen verhaallijn. Je kan er lekker bij wegzwijmelen.
Bij ballet is danstechniek erg belangrijk: ook wel ‘academische danstechniek’ genoemd. Het is een dans die van tevoren door een choreograaf, vaak in samenwerking met de dansers, is uitgedacht en die zich houdt aan een aantal regels. Die regels kun je het beste zien als een stel basishoudingen voor het lichaam. De belangrijkste basishouding in klassiek ballet is het vanuit de heupen buitenwaarts (‘en-dehors’) draaien van benen en voeten. Dit 'uitgedraaid zijn' werd vroeger als buitengewoon sierlijk en kunstig gezien. Je ziet het ook terug in de vijf basisposities voor de voeten, de eerste, tweede, derde, vierde en vijfde positie genoemd:
Ook zijn de bewegingen vaak gericht op het ‘aanraken van de hemel’: de bewegingen zijn naar boven toe gericht, tegen de zwaartekracht in. De dansers maken grote, zwevende sprongen. De danseressen dragen spitzen – balletschoenen met een verharde voorkant, net zoals bij legerkistjes– zodat ze op hun tenen (‘en pointes’) kunnen dansen. De klassieke ballethouding bestaat uit slanke, strakke en toch soepele lijnen.
5.3. Moderne expressionistische dans
Maar...begin 20e eeuw verandert er, net als bij de muziek, ook heel veel in de manier waarop er gedanst wordt. Men vindt het klassiek ballet slaapverwekkend en ingezakt, teveel voorgekauwd. Eigenlijk om vooral bij weg te zijmelen. Er moet iets gaan veranderen: de moderne dans ontstaat. In deze dans worden emoties krachtig tot uitdrukking gebracht. Het meest revolutionaire aspect zit ‘m in de danstaal: moderne dansers proberen niet ‘te zweven’ en gebruiken geen vaststaande reeks van houdingen, armbewegingen en passen, maar zij staan stevig met beide voeten (vaak blote voeten) op de grond en gebruiken alledaagse bewegingen zoals lopen, zitten en vallen in hun dans. Ze willen direct uitdrukking geven aan vaak heftige emoties, de bestaande regels worden losgelaten. Dus niet op spitzen dansen met sierlijke bewegingen maar vooral aards en horizontaal bewegen. Contact met de aardse wordt gevonden door bijvoorbeeld te stampen op de dansvloer.
Hexentanz, Mary Wigman
Choreografen als Mary Wigman (Ausdruckstanz) en dansgezelschap Les Ballets Russes ontwikkelden een antwoord op het klassieke ballet in de vorm van expressionistische dansstijlen. Het lichaam van de dansers en de bewegingen werden gebruikt om de innerlijke gevoelens en emoties te uiten. Muziek speelde hierin een centrale rol en leidde dansers in hun fysieke vertaling.
Le Sacre du Printemps (1913)
Le Sacre du Printemps
Le sacre du printemps werd in 1913 in opdracht van Diaghilev's Ballets Russes door Strawinsky gecomponeerd en is een mijlpaal in de muziekgeschiedenis. Les ballet Russes is een dansgezelschap dat begin 20e eeuw vernieuwende exotische dansvoorstellingen maakte. De beste dansers, choreografen, componisten en beeldend kunstenaars werktensamen. Ze vonden inspiratie in onder meer de primitive exotische kunst van volkeren ver buiten Europa en bij volkskunst uit Europa zelf. Dit zie je bijvoorbeeld terug in de kostuums die ze gebruiken voor de voorstellingen: heel exotisch en anders dan bij het klassiek ballet gebruikelijk was.
De Parijse première van La Sacre in 1913 veroorzaakte een enorme rel, het pubiek was in shock. Het heeft een enorm groot schandaal veroorzaakt door de 'barbaarse' muziek en bewegingen van 'oermensen'. Het oorverdovende lawaai dat de toeschouwers maakten, overstemde het orkest volledig. Er werd geschreeuwd, gefloten en gesist en groepen toeschouwers gingen met elkaar op de vuist. Ook de pers was woedend. Maar waarom?....
Le Sacre du Printemps laat het publiek iets compleets nieuws zien, iets dat totaal niet leek op het 'oude vertrouwde' klassiek ballet. Iets dat totaal niet overeenkwam met hun verwachting. Het ballet verbeeldt een heidens ritueel waarin een tot offer gewijde maagd zich dood danst zodat de lente kan beginnen. Door in deze compositie meer belang te hechten aan ritme dan aan melodie was Strawinsky zijn tijd ver vooruit. De dans wordt verrijkt met bewegingen ontleend aan primitieve 'oer'dansen en volksdansen. Dansers stampen op de grond alsof ze de aarde willen wakkerschudden en laten zich op de aarde vallen. De zwaartekracht overwint in tegenstelling tot het klassiek ballet waar de dansers lijken te zweven.
Hoewel er veel afschuw en onbegrip was, waren er ook mensen die dit ballet geweldig vonden. Voorstanders zijn gefascineerd en zien dat er een nieuwe wereld voor de dans opengaat. De moderne dans is geboren. Op gebied van dans wordt steeds meer experimenteerd en gezocht naar nieuwe wegen.
WELKE INFORMATIE VIND IK HIEROVER IN HET BOEK?
Hoofdstuk 8.1 Expressie
pagina 160 - 161: alles
pagina 162 - 163: Stampende voeten & Heksendans
pagina 164 - 165: Revue Nègre
Hoofdstuk 8.4 Abstract
pagina 186 - 187: alles
pagina 190 - 191: muziek en dans
BELANGRIJKE TERMEN EN BEGIPPEN LES 5
Academische danstechniek
De danstechniek waarvan de belangrijkste regels en voorschriften, zoals de klassieke basisposities voor de voeten, voor het eerst werden vastgelegd in de Academie voor Dans, gesticht in 1661 door Lodewijk XIV,
Atonale muziek
Muziek zonder een vast tooncentrum, muziek die geen vaste toonsoort heeft, wat ook aangeduid wordt als atonaliteit.
Ausdruckstanz
Een vooroorlogse Duitse expressionistische dans. Academische regels worden genegeerd om in de dans te komen tot een grotere uitdrukkingskracht.
Dissonanten
Een muziekterm voor twee of meer noten die samen niet prettig klinken, ze 'wringen'. Een dissonant is het tegenovergestelde van een consonant; een samenklank die juist heel goed in het gehoor ligt
Harmonieleer
Hierin wordt voorgeschreven welke tonen gecombineerd kunnen worden en goed in het gehoor liggen.
Spreekgezang
Manier van tekstvoordracht tussen spreken en zingen in.
Twaalftoonsmuziek
De theoretische essentie van deze muziek luidt als volgt:
Elke compositie is gebaseerd op een ‘reeks’, een ‘serie’, (vandaar de naam ‘seriële muziek’), een bepaald patroon van intervallen (=toonafstanden), waarbij alle twaalf halve tonen van het octaaf worden gebruikt in een door de componist bepaalde volgorde.
Alle tonen zijn gelijkwaardig.
De tonen mogen na elkaar klinken, maar ook gelijktijdig. Het ritme is geheel vrij, maar elke toon mag pas weer aan bod komen als de hele reeks is afgewerkt. In de praktijk werd hier natuurlijk regelmatig van afgeweken. Componeren is immers niet zoiets als postzegels verzamelen.
Volksmuziek/dans
In het algemeen het tegendeel van klassieke muziek/dans. Het kenmerkende van volksmuziek/dans, is dat het een rituele of functionele rol in een bepaalde cultuur vervult.
Zoals jullie al weten verwerpen kunstenaars in het begin van de 20e eeuw de bestaande regels in de kunst want de behoefte om te vernieuwen is groot. Veel van deze kunstenaars wilden direct uiting geven aan hun gevoel en emotie. Ze vinden onder andere inspiratie in de objecten en muziek van andere, niet-westerse culturen. Kunstenaars reizen o.a. af naar "vreemde" landen, op zoek naar een pure en oorspronkelijke cultuur. De mens in de andere cultuur zien ze als de mens in oerstaat: puur en onbedorven.
Ook componisten luisteren naar volksmuziek afkomstig uit andere landen en culturen. Deze volksmuziek is puur, rauw en opzwepend. Zo onderzoekt componist Bartok de volksmuziek uit Hongarije en Roemenië, die tot die tijd vrijwel onbekend was. Hij verzamelt heel veel volksliedjes en neemt deze op met een nieuw apparaat: de fonograaf. Hij gebruikt elementen uit deze volksmuziek in zijn eigen muziek.
Roemeense volksdans: Bartok
6.2. Ontstaan Jazz
Niet alleen de Europese muziek wordt beinvloed door andere culturen maar ook de Amerikaanse Jazz is daar een goed voorbeeld van. Jazz ontstaat door een vermenging van twee culturen: de blanke Amerikaanse cultuur (Europese immigranten van oorsprong) en de zwarte cultuur meegenomen door de zwarte Amerikanen vanuit Afrika. Ondanks de vele botsingen tussen de twee culturen en het hardnekkige racisme zijn blanke en zwarte muzikanten gaan samenspelen. Muziek verbroedert!
Met de invloeden uit de Afrikaanse muziektradities (met name de ritmes) en het samenspel ontstond er in New Orleans een interessante kruisbestuiving van o.a.: negrospirituals, blues en ragtime. Een nieuwe muziekstijl was geboren: de JAZZ.
Autonomie (zelfstandigheid) en originaliteit werden steeds belangrijker in de wereld van de kunst. De kreet ‘express yourself’, afkomstig uit de nieuwe Amerikaanse muziekstijl ‘jazz’, vat het principe van expressionisme goed samen. In de jazz was ruimte voor improvisatie, waarmee muzikanten hun gevoel en autonomie muzikaal konden vormgeven. Muziek is een middel om waardigheid en hoop te behouden.
- (African/Negro)spirituals
De oorsprong van de Jazz ligt in de muziek van de zwarte slaven in het zuiden van de VS. Zij moesten hard werken onder mensonwaardige omstandigheden. Het zware werk op de katoenplantages werd verlicht door middel van worksongs.
Ritme/tempo werden bepaald door de lichaamsbewegingen, zodat ze makkelijk onder het werk te zingen waren. De teksten en melodieën waren erg eenvoudig. Het werd gezongen door een voorzanger die werd afgewisseld door het koor.
Na het verbod op de slavernij in 1865 wordt de situatie voor de zwarte bevolking nauwelijks beter. Muziek is een middel om waardigheid en hoop te behouden. Door het zingen van zogenaamde (african/negro)spirituals vonden de zwarte slaven troost voor de situatie waarin zij leefden.
Negrospirituals zijn de traditionele religieuze volksliederen waarin Westerse- en Afrikaanse elementen versmelten en waarin heel wat spontane muzikaliteit en betrokkenheid van de gemeenschap te horen is.
Kenmerken zijn:
- Tekstenzijn Christelijk geïnspireerd
- Melodieënzijn eenvoudig
- Rimte is swingend
- Zangoorspronkelijk a capella (zonder instrumenten) met onderscheid tussen een solist die voorzingt en een (meerstemmige) groep die nazingt: call and response.
- Spontane muzikaliteit: in de vorm van kreten, gejuich en handgeklap.
Spiritual uit 12 years a slave: Roll Jordan Roll.
"Went down to the river Jordan,
where John baptised three
Well I woke the devil in hell
sayin John ain't baptise me
I say;
Chorus
Roll, Jordan, roll
Roll, Jordan, roll
My soul arise in heaven, Lord
for the year when Jordan roll
Well some say John was a baptist
some say John was a Jew
But I say John was a preacher of God
and my bible says so too Chorus"
- Ragtime
Een andere muzikale bron voor de jazz is de ragtime. Ragtime is een swingende compositie voor piano met een strakke baspartij (linkerhand) terwijl de melodie (rechterhand) hier ritmisch tegenin gaat. Het klinkt alsof de melodie net voor of achter de begeleiding aangaat. Hierdoor ontstaat het gevoel van ragged time: verscheurde maat.
Als dansmuziek past de ragtime bij de cakewalk, een dans waarin de zwarte bevolking spottend het dansen van de blanken imiteren. Wie het best danst krijgt een cake.
Ragtime
- De Blues
De laatse muziekstijl (die we bespreken) die van invloed is geweest op de jazz is de blues. De blues komt voort uit (workksongs) het oude slavernij-verleden van de VS. Daar waar de zwarten als slaven veelal op het land werkten als slaven zongen ze liederen met woorden die over hun extreme lijden gingen. 'Blue' staat voor natuurlijk ook verdrietig/melancholiek. Na de afschaffing van de slavernij konden ze muziek maken die zij wilden.
's Avonds na het zware werk ontstonden songs: De Blues. De Afrikaanse muzikale roots (sterk syncopisch/pentatonisch/veel a capella) worden hierbij gemengd met West Europese kenmerken (de gitaar/akkoorden/duidelijke structuur).
De blues herkennen:
In blues teksten werd uitdrukking gegeven aan het leed dat men onderging. Het engelse woord ´blue´ werd geassocieerd met melancholie, vandaar dat men in de negentiende eeuw deze liederen ´The blues´ ging noemen.
Kenmerken inhoud:
Neerslachtig (mineur) karakter: duidelijke afspiegeling van toenmalige situatie
Teksten Gaan over zorgen, geen rechten voor zwarte bevolking, berusting
Teksten bestaan uit 3 zinnen per couplet: 1e 2 zinnen zijn hetzelfde en 3e zin is conclusie
Aangezien de voormalige slaven overwegend arm waren werd de blues gespeeld op goedkope instrumenten (mondharmonica) en instrumenten die in café’s voorhanden waren als contrabas, (bas)gitaren en piano’s. Begin 20-ste eeuw komen daar ook blazers bij. En nog later (in de jaren 30) wanneer een groot deel van de zwarte bevolking naar het noorden naar de steden trekt om werk te zoeken, worden elektrisch versterkte muziekinstrumenten toegevoegd aan de blues.
In deze video word je meegenomen in de geschiedenis van de Blues.
Blues
6.3. Jazz
De geboorteplaats van de jazz is New Orleans. Eind 19e eeuw is deze stad een smeltkroes van allerlei culturen, er wonen Fransen, Spanjaarden, Mexicanen, Indianen, afstammelingen van voormalige slaven. In New Orleans en andere steden in de Zuidelijke staten van Amerika onstond een rijk uitgaansleven met veel kroegen waar livemuziek gespeeld werd, allerlei soorten muziek. Er zijn talloze bandjes en blaasorkesten die in dit uitgaansdistrict spelen. Meestal bestaan deze bandjes uit de volgende blaasinstrumenten: trompet - klarinet - trombone en een ritmesectie - de motor van de muziek: bas en drums. De bandjes spelen swingende muziek waar veel in geimproviseerd wordt.
De muziek die daar gespeeld werd staat samen met de blues aan de basis van de jazz. Muziek van de slaven mixte zich met Europese muzikale invloeden. Uit de ragtime onstond de 'eerste' jazzband. Men noemde deze eerste Jazz stijl Dixieland (vernoemd naar het geld uit deze regio, de Dixie).
Dixieland Jazz
De bands worden steeds groter. Zo onstond de zogenaamde Swing Jazz, zeer gelief om op te dansen. Glenn Miller legde de basisbezetting voor de Bigband. De bezetting van een bigband: 4 trompetten, 4 trombones, 4 saxen 1 klarinet, Piano, Bas, Gitaar en drums. Vaak met zang.
In deze video wordt alles uitgelegd over de geschiedenis van de Jazz muziek.
6.4. Jazz in Europa
Jazz, blues en charleston (jazzdans) kwamen in de mode in Europa, er was steeds meer belangstelling voor. Maar ook de Revue Nègre werd een groot succes, vooral dankzij het optreden van de danseres Joséphine Baker. De "negergekte" bereikt een groot publiek. Joséphine speelt in op de toen geldende beeldvorming dat in negerkunst oerdriften en seksuele instincten tot uitdrukking komen. Tijdens haar erotisch geladen shows in de Parijse nachclubs dans ze slechts gekleed in een bananenrokje.
Josephine Baker danst de Charleston
WELKE INFORMATIE VIND IK HIEROVER IN HET BOEK?
Hoofdstuk 8.1 Expressie
pagina 164 - 165: Revue Nègre
pagina 166 -167: Jazz (alles)
Hoofdstuk 8.2 Oorlog
pagina 174 -175: Swingjugend
Hoofdstuk 8.3 Techniek
pagina 180 -181: Jazz als dansmuziek
BELANGRIJKE TERMEN EN BEGIPPEN LES 6
A capella
Dit is een muziekterm voor zingen zonder instrumentale begeleiding.
Blue Note
Een verlaagde noot, kenmerkend voor de bluesmuziek. Eigenlijk de derde en zevende toon in een bluesritme. Vooral de verlaging van de 3e noot geeft dat 'blue' gevoel. Uitleg: https://www.youtube.com/watch?v=WqBF_1J8_2c
Blues
Een muziekstijl die ongeveer tussen 1860 en 1900 is ontstaan en zijn oorsprong vindt in de muziek die slaven uit Afrika in het Zuiden van de VS.
Call and response
Voor en nazang. Voorzang door solist nazang door groep/koor.
Cakewalk
Een dans die oorspronkelijk door donkere Amerikaanse slaven werd gedanst. De dans is van oorsprong een satirische imitatie van de formele Europese dansen en wordt gekenmerkt door de overdreven bewegingen van de dansers. (de beset danser wint een cake)
Dirty Intonation
Het opzettelijk iets te hoog of te laag spelen of het vervormen van de toon
Fonograaf
De voorloper van de grammafoon werd door Thomas Alva Edosin in 1878 uitgevonden. Het was het eerste apparaat waarmee je geluid kon opnemen en afspelen.
Gospelmuziek
De gospels waren net als spirituals religieuze liederen. De verschillen met de Spirituals zijn: swingender, meerstemmig, veel call and response en speciaal gemaakt voor de kerkdiensten.
Inproviseren
Wanneer de muziek niet of niet geheel van tevoren is vastgelegd, en tijdens de uitvoering spontaan wordt verzonnen. Het tegendeel van de term compositie, waarbij een muziekstuk geheel of bijna geheel is vastgelegd.
Jazz
Een muziekstijl die beïnvloed is door West-Afrikaanse ritmes en ontstaan is in de Afro-Amerikaanse gemeenschap van New Orleans uit een kruisbestuiving van o.a. ragtime, blues en (negro)spirituals
Mineur
Wordt vaak beschouwd als droevig vanwege zijn melodramatische klanken. Letterlijk betekent mineur 'de mindere' of 'de kleinere'.
(African/Negro)spirituals
De spirituals waren religieuze liederen; muzikale troost van en voor de zwarte slaven. Hoofdthema van deze liederen is de bevrijding en toekomst van het beloofde land. (Mozes-thema).
Ragtime
Ragtime is een laatnegentiende-eeuwse Amerikaanse muziekvorm en is een van de muzikale bronnen van de jazz.
Worksong
De worksongs is een genre dat ontstaan is onder de zwarte Amerikanen. Het waren werkliederen die de slaven zongen tijdens hun zware werk op plantages (plantation song), bij wegenbouw, spoorwegaanleg (railroad song) en de scheepvaart.
De film groeide uit van een kleinschalige nieuwe uitvinding aan het einde van de negentiende eeuw tot een van de belangrijkste vormen van communicatie en amusement en is nu een van de massamedia. Films hebben invloed op kunst, technologie en politiek.
Een film is feitelijk niets anders dan een serie foto's die zo snel worden afgespeeld dat het bewegende beelden lijken. De eerste persoon die met dit principe aan de slag ging was de Amerikaan Edward Muybridge. In 1877 wist hij de beweging van een paard vast te leggen met meerdere in een rij opgestelde camera's. Het resultaat werd door velen ervaren als spectaculair, maar de manier van fotograferen was natuurlijk erg omslachtig.
7.2. Snelle ontwikkelingen
In de moderne tijd gingen de ontwikkelingen op het gebied van film razendsnel verder. Uitvinders begonnen na te denken over een betere manier om beweging vast te leggen en te tonen. Hieronder enkele voorbeelden:
De cinematograaf
De cinematograaf was een apparaat waarmee bewegende beelden konden worden vertoond geprojecteerd op een muur. De cinematograaf was een camera, ontwikkelaar en een projector ineen. Het was bovendien handzaam van formaat (slechts vijf kilo) en er was geen elektriciteit voor nodig. Dit maakte het extra geschikt om mee rond te reizen en mensen door heel Europa en later de rest van de wereld mee te vermaken.
Dat er op een muur geprojecteerd kon worden betekende dus dat er meerdere mensen tegelijkertijd naar de voorstelling konden kijken. Een van de eerste echte productie was La Sortie des usines Lumiėre (De arbeiders verlaten de fabriek Lumière). Op 22 maart 1895 werd deze film vertoond voor een publiek van ongeveer tien personen.
La Sortie des usines Lumiėre (De arbeiders verlaten de fabriek Lumière) 1895
Rondreizende bioscopen
Het woord 'bioscoop' stamt uit het grieks en betekent 'levend zien'. De uitvinding van de film leidde niet meteen tot de uitvinding van de bioscoop. Deze is meer ontstaan dan uitgevonden. Na de eerste filmvertoningen kwamen er aanvankelijk alleen rondreizende bioscopen in tenten op kermissen of in café's. Al snel waren er veel exploitanten die met een eigen voorstelling rondreisden.
Ze maakten in de loop van de tijd de tenten beduidend luxer. Er werd live muziek toegevoegd en een 'explicateur' legde de film uit aan het publiek. Ondertussen werden ook de films langer (sommige duurden wel 20 minuten) en werd er een voorstelling ingepland van een vol uur.
Film met geluid
Rond 1900 werd een andere nieuwigheid gepresenteerd, namelijk de 'film met geluid'. Dit was een film waarbij een verdekt opgestelde en aangepaste grammofoon oftwel 'chronomégaphone' het geluid verzorgde. Niet veel later werd de eerste echte geluidsfilm ontwikkeld. Niet de eerste, maar de bekendste van de vroege geluidsfilms was The Jazz Singer uit 1927.
7.3. Rusland: propaganda
In Oktober 1917 vindt Russische revolutie plaat, deze leidt tot de val van de tsaar en de installatie van het communistische regime (olv Lenin). Het nieuwe regime wilde een einde maken aan de overheersing en uitbuiting van het volk door de kapitalisten en de aristocratie. Russische vooruitstrevende kunstenaars willen mee bouwen aan de toekomst van Rusland en gaan kunst maken voor de nieuwe staat om het communisme te promoten: propaganda! Eisenstein werkte in opdracht van de Sovjet-regering om de revolutie te verheerlijken.
Eissenstein: de man van de attractie montage
Eissenteins probeerde met zijn 'stomme film' in ieder afzonderlijk beeld (of combinatie van beelden) in een notendop zijn bedoeling te laten zien, namelijk machtshebbers tegen machtelozen, kerk/staat tegen onderdanen, kapitaal tegen arbeid. Zijn techniek is gebaseerd op de totaalindruk en de associaties ('attracties') van de kijker. Eisenstein probeert je te sturen, zodat je sympathie uitgaat naar de arbeiders. Arbeiders worden realistisch uitgebeeld, bazen als kwaadaardige onpersoonlijke karikaturen.
'Trucs' die Eisenstein in zijn montage toepaste zie je bijvoorbeeld in Pantserkruiser Potemkin. Hij toont hier de kracht van de montage.
- vergelijking: de massa wordt vermoord door de soldaten; deze beelden worden afgewisseld met beelden van het slachten van een rund.
- tijd rekken: de trappenscène wordt door veel herhalingen langer dan in werkelijkheid zou kunnen (de trage reactie van de moeder).
- suggestieve cameravoering: de symmetrische trappen, uniformen en de soldaten die niet met hun hoofd in beeld komen suggereren koele meedogenloosheid, terwijl de massa wel met angstige gezichten in beeld komt.
Potemkin, trappenscène
7.4. Duitsland: propaganda
Hitler heeft een afkeer van de moderne kunst. Alle moderne kunst wordt als Hitler aan de macht komt verboden. Hitler houdt van realistische kunst, gebaseerd op de kunst van de Grieken en de Romeinen. Daarnaast moet kunst moet dienen als propagandamiddel.
Triumf des Willens
Een voorbeeld van propganda is de film Triumf des Willens van Leni Riefenstahl. Reifenstahl heeft de strak geregisseerde partijdag van 1934 in Neurenberg vastgelegd op film: propagandamiddel voor de Nazi’s. Het doel van deze film was het imponeren van de massa. De film wordt de beste propagandafilm ooit genoemd, maar volgens Riefenstahl was het gewoon een documentaire.
Riefenstahl experimenteerde voor deze film met volstrekt nieuwe filmtechnieken, ze werd bij het maken van deze film sterk beïnvloedt door de films van Eissenstein:
- Ze gebruikte opnames van 30 camera’s voor montage
- Ze gebruikte vaste camera’s en bewegende camera’s (op auto’s en in liften)
- Ze gebruikte enorme telelenzen
- Er is voor die tijd sprake van snelle montage
Leni Riefenstahl: Triumpf des Willens, 1935
7.5. Duitsland: socialisme
Fritz Lang was een Duitse filmmaker die de bekende film Metroplois maakte. Hitler vond Metropolis een prachtige film en hoopte dat Fritz Lang voor hem wilde werken. Fritz Lang vond Hilter echter niet zo fantastisch, hij geloofde niet in zijn regime, en is uit Duitsland weggevlucht en heeft daarna jaren in Hollywood gewerkt.
Wat maakt de film Metropolis tot een klassieker?
De film gaat over een samenleving met arme arbeiders, die zwaar werk verrichten in de benedenstad en de rijke industrieëlen die een leven vol luxe hebben en wonen in de bovenstad. In de film wordt een futuristsiche samenleving gefilmd, waar op filmgebied voor die tijd spectaculaire specials effects worden getoond. Filmtechnisch heeft de film overeenkomsten met de stroming het Futurisme.
Fritz Lang was zijn tijd ver vooruit. Metropolis is nu nog steeds actueel. Metropolis heeft veel modernere (sciencefiction)films geïnspireerd, waaronder Batman, Star Wars, The Matrix en Blade Runner. Ook is de invloed goed terug te vinden in veel stripverhalen en videoclips. Zo zijn beelden (van de bewerkte klassieke film) terug te zien in de videoclip van Radio Ga Ga van Queen.
Charlie Chaplin bekend om zijn stomme films waar hij door middel van pantomime bepaaldetypetjes speelt geeft uiteindelijk toe aan het succes van de geluidsfilm. 'Geluidsfilms doen de oudste kunstvorm ter wereld, de pantomime, de das om. Ze vernietigen de grote schoonheid van stilte,' zei Chaplin, die jarenlang volhield dat de nieuwe talkies slechts een modegril en een eendagsvlieg waren.
The Great Dictator uit 1940 is zonder twijfel de meest besproken film uit zijn carrière en een aanklacht tegen het Nazi-regime. Hierin speelt hij een parodie op Hitler: enerzijds de rol van Joodse kapper en anderzijds de rol van dictator van Tomanië (Adenoid Hynke), die nogal wat gelijkenissen vertoont met Hitler. De Führer zou een groot liefhebber van Chaplin zijn geweest, maar The Great Dictator maakte hem zo woedend dat hij de film in Duitsland verbood.
Charlie Chaplin - Adenoid Hynkel Speech - uit The Great Dictator (1940)
WELKE INFORMATIE VIND IK HIEROVER IN HET BOEK?
Hoofdstuk 8.1 Expressie
pagina 162 - 163: Das Cabinett des Dr. Caligari
Hoofdstuk 8.2 Oorlog
pagina 174 - 175: Nazipropaganda
Hoofdstuk 8.3 Techniek
pagina 178 - 179: helemaal
pagina 182 -183: helemaal
BELANGRIJKE TERMEN EN BEGIPPEN LES 7
Attractiemontage
Het zodanig monteren van filmbeelden/shots, die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebben, zodat de illusie ontstaat dat er een betekenis wordt toegevoegd. Vaak in hoog tempo gemonteerd, vergelijkbaar met fabrieksproductie.
Cinematograaf
Het eerste filmtoestel, waarbij bewegende beelden konden worden geprojecteerd op een muur, een uitvinding van de gebroeders Lumière
Explicateur
Een persoon diedie in het tijdperk van de stomme film in de bioscoop de vertoonde beelden voorzag van commentaar en geluidseffecten.
Filmtechniek
Het totaal van het toepassen van de mogelijkheden van de filmcamera ( beweging, shots, standpunten, kadrering etc ) en montage technieken.
Geluidsfilm
Een film met gesynchroniseerd geluid, beeld en geluid lopen samen.
Massamedia
Informatie zo verspreiden dat grote hoeveelheden mensen bereikt worden: d.m.v. televisie en radiostations en websites, en gedrukte informatie in kranten en tijdschriften.
Pantomime (mime)
De acteurs beelden een situatie of verhaal uit met gebaren, mimiek en lichaamstaal.
Parodie
Een satire: het verhaal (de tekst of het beeld) wordt op een ironische manier nagedaan.
Propaganda
Een vorm van communicatie waarbij door de belanghebbende partij wordt getracht aanhangers voor haar gedachtegoed te winnen door het bespelen van de publieke opinie. Dit wordt bereikt door het bewust verspreiden van eenzijdige en/of verzonnen informatie.
Socialisme
Een politieke groepering die gebaseerd is op gelijkheid, sociale rechtvaardigheid en solidariteit, of de verzamelnaam voor een verscheidenheid aan politieke en ideologische stromingen die naar een dergelijke maatschappij streven.
Stomme film
Een stomme, zwijgende of stille film is een film waarin alleen beelden voorkomen, dus geen geluid.
LES 8: Ontwikkelingen in het theater tussen 1900 en 1950
8.1. Ontwikkeling in het theater
Net als in de moderne beeldende kunst, muziek en dans, zoeken ook theatermakers naar ander manieren om een stuk te spelen en om decors te maken of. In het theater zie je een ontwikkeling in spel en decor van realisme naar abstractie, voor de acteur van het inleven in een rol naar vervreemdingseffecten, voor de kijker een verandering van inleven met emotie naar beschouwen vanuit een een kritisch standpunt.
In het begin van 1900 kun je alleen een voorstelling bezoeken in een theater. Het doek gaat open en het publiek komt tijdens de voorstelling terecht in een andere wereld die net echt lijkt. Dit theater noem je naturalistisch theater. Bij deze vorm van theater moest alles er zo echt mogelijk uitzien, er was een vierde wand tussen de spelers en het publiek: zgn. lijsttoneel. Nooit stapte de spelers uit hun rol en nooit breken ze uit de werkelijkheid die ze op het toneel naspelen.
Na de Russische revolutie keerden vele kunstenaars zich tegen dit lijsttoneel. Ze ontwikkelde een nieuw soort toneel; constructivistisch- en episch theater. Het publiek moet niet meer meevoelen met de spelers maar het publiek moet juist zelf tot denken aan worden gezet. Om dit voor elkaar te krijgen gebruikte ze een eenvoudige abstracte decors en een andere manier van spelen.
Naturalistisch theater: Op hoop van zegen, 1903
Stanislavsky: 1902
8.2. Naturalistisch theater
Het naturalistisch theater was eind 19e, begin 20e eeuw een reactie tegen de industrialisatie en verstedelijking. In het Naturalistische theater werd er door Konstantin Stanislavski een bepaalde manier van spelen 'The Method' ontwikkeld
The Method is een manier of techniek van acteren waarbij de acteur zich zo volkomen mogelijk probeert in te leven in de persoon die hij of zij gestalte moet geven. De acteur maakt gebruik van zijn eigen emoties en ervaringen om de uitvoering zo levensecht mogelijk te laten zijn. Uit deze 'Method' is het latere, in Hollywood populaire, method acting voortgekomen.
The Method (er bestaat geen goede Nederlandse vertaling van het begrip.) bestond uit:
– de ‘magic if’: de acteur moet handelen alsof het echt is
– het ‘emotioneel geheugen’: de acteur moet putten uit de vaak diep verborgen herinneringen uit het gevoelsleven.
Stanislavsky, Мethod Acting
8.3. Constructivistisch theater: Meijerhold
Het constructivistisch theater was tegen het naturalisme. Het publiek moest zich blijven realiseren dat wat er gebeurd niet echt is in plkaat van dat men volledig in het stuk opging en meeleefde met de acteurs.
Vsevolod Meijerholds decors zijn abstract met geen enkele verwijzing naar de werkelijkheid. De decors bestaan uit geabstraheerde industrieel ogende ontwerpen bestaande uit grote stellages en loopbruggen. Het bouwsel is zo abstract dat decorwisseling niet nodig is: het decor kan voor alles dienen.
De decors leggen ook de nadruk op niet-naturalistisch spel, de spelers bewegen als robots. De bewegingen die de acteurs moeten maken zijn vooraf vastgelegd: biomechanica.
Meijerhold
Decor Meijerhold
Constructivistisch theater: acteurs bewegen als robots
Abstracte decors
Ook zijn er toneelmakers die zich laten inspireren door de abstracte beeldende kunst bij het ontwerpen van hun decors. Gordon Graig bijvoorbeeld. Als ontwerper van theaterproducties heeft hij een bijzonder grote invloed gehad op de ontwikkeling van het moderne theater in de eerste helft van de 20e eeuw. Hijlaat zijn acteurs spelen in een abstracte ruimte met hoge panelen op grote trappen die mooi belicht worden maar verder niets concreets voorstellen.
Gordon Graig: schets voor decor
Gordon Graig: schets voor decor
Bertold Brecht: Mutter Courage
Episch theater: Driestuiveropera
8.4. Episch theater
In de jaren '20 en '30 groeide in Duitsland een beweging, die naar een fundamentele verandering van het bestaande theater streefde. Deze ontwikkeling kreeg vorm in het episch theater. Met deze theatervorm is onlosmakelijk de naam van Bertolt Brecht verbonden.
Een toneelstuk is bij Brecht een leerstuk. De toeschouwer wordt uitgedaagd om kritisch na te denken en een eigen mening te formuleren. Brecht verzette zich tegen het burgerlijke kijkkasttheater, dat een wereld van illusies tevoorschijn toverde en het publiek zo nauw bij de gebeurtenissen en personages op het toneel probeerde te betrekken, dat het voor korte tijd zijn dagelijkse beslommeringen vergat. Op deze manier diende het theater volgens Brecht voornamelijk als ontluchtingskanaal voor alledaagse spanningen in de samenleving.
Vevreemdingseffecten
Brecht wilde de toeschouwer juist inzicht geven in de maatschappelijke en politieke situatie van dat moment in Duitsland, die werd gekenmerkt door armoede, fascisme, klassenstrijd en sociaal onrecht. Door afstandscheppende technieken te gebruiken, die verhinderden dat men zich teveel in de personages of gebeurtenissen inleefde (het zogeheten vervreemdingseffect), kon de toeschouwer des te beter tot nadenken worden aangezet. Brecht liet zijn stukken dan ook vaak in het verleden of in een ver land spelen. Zo kon het publiek een objectiever en scherper oordeel vellen over de inhoud, dan wanneer het er direkter bij betrokken was, zoals bij stukken die zich in de eigen tijd of omgeving afspeelden. In feite verwezen ze wel degelijk naar de eigen Duitse situatie van de dertiger jaren.
Vervreemdingseffecten kunnen zijn:
Het gebruik van maskers of een opvallende grimering.
Er kan een vertellersfiguur optreden, zoals een ceremoniemeester of een conferencier, die zich tot het publiek richt, commentaar op de gebeurtenissen geeft of de scènes met elkaar verbindt.
Maar ook de eigenlijke personages maken in hun spel het publiek steeds duidelijk dat er 'slechts' toneel gespeeld wordt: de spelers identificeren zich nooit volledig met hun rol, maar blijven er voor een deel van buitenaf tegenaan kijken.
Net als in het Middeleeuws toneel zijn er veelvuldige wisselingen van plaats en tijd, die hier verduidelijkt worden met diaprojecties, plaatsnaambordjes of eenvoudige rekwisieten.
Decorwisselingen vinden vaak voor het oog van het publiek, achter een halfhoog gordijn, plaats.
Musici en verlichtingsmechanieken kunnen tijdens de voorstelling eveneens zichtbaar blijven.
Inleidende teksten; waarin op het verhaal wordt vooruitgelopen, niet met de bedoeling om de spanning van het publiek te richten op hoe het verhaal zal aflopen, maar om aan te geven dat het verhaal zo en niet anders verloopt. Het gaat dus niet om de afloop maar om het verloop.
Onderbreken van het verhaal met liederen; ze geven meestal niet de mening van het personage, maar ze gaan over de hele situatie, die meestal vanaf een afstand wordt bekeken. Ze maken problemen algemener in plaats van op dat ene geval in te gaan.
Het decor geeft aan dat het om theater gaat. In plaats van een realistisch/ naturalistisch decor je in de illusie van een andere wereld te laten voeren.
Alleen de meest noodzakelijke rekwisieten worden gebruikt. - Filmfragmenten doorbreken het decor.
Driestuiveropera
WELKE INFORMATIE VIND IK HIEROVER IN HET BOEK?
Hoofdstuk 8.3. Techniek
pagina 180 - 181: Mahagonny
Hoofdstuk 8.4. Abstract
pagina 190 - 191: Toneel
BELANGRIJKE TERMEN EN BEGIPPEN LES 8
Biomechanica
Biomechanica werd als term door Meyerhold gebruikt om een systeem van gecontroleerde beweging op het toneel te beschrijven, waarin het lichaam van de speler eerder als materiaal werd gezien dan als een expressief middel. De acteur is een atleet op het toneel ,dat begon te lijken op een circusarena of een music-hall. Meyerhold liet het toneel liever agressief leeg dan de illusie van tijd en ruimte te scheppen; hij gebruikte geen voetlichten en voorzag slechts in een minimaal dekor, dat vaak als een akrobatisch toestel dienst deed.
Constructivistisch theater
De kunst van het theater maken volgens de ideeën van Meyerhold. Hij legde de nadruk op niet-naturalistisch spel en geabstraheerde, industrieel ogende decors. Constructivisme is zoeken naar abstractie en door deze abstractie ontstaat een nieuwe manier van toneel maken. Acteurs bewegen zich niet als mensen maar als robots. Acteurs tonen geen enkele emotie.
Decor
De totale inrichting van het toneel, die de plaats van handeling voorstelt. Een decor kan heel natuurgetrouw zijn ( een huiskamer ) , maar ook heel abstract ( geometrische decorstukken die niets voorstellen ).
Episch theater
Theater ontwikkeld door Berteld Brecht. Voor hem was het theater een middel om problemen in de maatschappij bloot te leggen en de toeschouwer en toneelspeler een kritische houding te leren.
Naturalistisch theater
Ontstaat aan het einde van de 19e eeuw. Op het toneel wordt het werkelijke leven gespeeld: vooral die aspecten van het leven die moeilijk, zwaar of ingewikkeld zijn. Voorbeeld: uitbuiting van de arbeiders.
Method acting
Manier van acteren waarbij de acteur zich volledig inleeft in het personage. Hij doet dat door zich bewust te zijn van het gebruik van al zijn zintuigen: kijken, luisteren, voelen, proeven en ruiken.
Vervreemdingseffecten
Manieren die acteurs gebruiken om ervoor te zorgen dat de de kijker zich niet kan inleven in het toneelstuk.Een voorbeeeld is : gebruikt van maskers die acteurs dragen zodat emoties niet zo zichtbaar zijn.
Zeer de moeite waard om eens te bekijken. Hier wordt heel duidelijk uitleg gegeven over modern theater, muziek en dans.
Theatergeschiedenis Cultuur van het moderne deel 1
Theatergeschiedenis Cultuur van het moderne deel 2
Samenvattingen en begrippen
Essentie cultuur moderne
CULTUUR VAN HET MODERNE.
De essentie van dit onderwerp:
Breuk met het verleden, de traditie en conventies
De rol van de ‘primitieve’ kunsten in deze breuk
Onderzoek naar de grondslagen van de verschillende kunsten in relatie tot de breuk
Wat is de essentie van ‘de cultuur van het moderne’:
Breuk met de het verleden, de traditie/conventies op het gebied van inhoud, vorm en functie/doel van de kunst.
De belangrijkste oorzaken van die breuk hebben hun oorsprong in de 19de eeuw. De voortschrijdende industrialisatie en ontwikkelingen in de (natuur)wetenschap en psychologie leiden tot een in de 19de eeuw reeds ingezette nieuwe opvatting over het begrip ‘werkelijkheid’. De voortdurende conflicten tussen de natiestaten, de sociale wantoestanden en de radicalisering op politiek ideologisch gebied leiden uiteindelijk tot revolutie(s) (Rusland, 1917) en tot de eerste (1914-18) en tweede wereldoorlog (1940-45).
Dit alles leidt tot een herbezinning én ter discussie stellen van de verworvenheden en uitgangspunten van de westerse cultuur: het rationalisme en de christelijke moraal. Cultuurpessimisme én utopistisch streven naar een nieuwe ideale cultuur en samenleving volgen.
Voor het kunstenaarschap betekent dit dat de kunstenaar zichzelf wil zien als onafhankelijk individu, alleen verantwoording afleggend aan zichzelf, niet meer gebonden aan tradities en conventies, die zichzelf, in hun ogen, overleefd lijken te hebben. Hij wordt een avant-gardist, die zich onderscheidt van zijn publiek (de bourgeoisie, die hij eigenlijk veracht) en wordt alleen gesteund en gestimuleerd door bijzondere individuen (met geld). Hij bepaalt zelf hoe hij zich verhoudt tot de samenleving (wel of niet geëngageerd). Hij verbindt zich alleen met gelijkgestemden, tot over de grenzen (internationaal). Hij uit zich in manifesten, tentoonstellingen, tijdschriften.
Zijn kunst wordt een uiting van puur persoonlijke emoties óf van universele waarden óf van politieke en maatschappelijke idealen. De breuk met de traditie betekent dat de kunst niet meer ’anekdotisch’ mag zijn en niet meer een nabootsing van de zichtbare werkelijkheid na kan streven. De inhoud valt steeds meer samen met de vorm. Kunst wordt expressief en abstract(er). De beeldende middelen worden autonoom: de middelen zelf worden betekenisdragers. Er vindt onderzoek en experiment plaats: onderzoek naar de grondslagen (de autonome middelen) van de kunst en onderzoek naar de vormgeving uit niet-westerse culturen en archaïsche samenlevingen (‘primitivisme’) die de moderne kunstenaar kunnen inspireren.
De context: ontwikkelingen in de moderne maatschappij rond 1900
industrialisatie: voortschrijdend (Engeland of beginnend (Rusland)
Voortschrijdende ontwikkeling in technologie en wetenschap:trein, auto, vliegtuig,machinerie algemeen, röntgenstraling, relativiteitstheorie Einstein, atoomsplitsing.
vooruitgangsdenken
Rationalisme als houding (wetenschap)
Nieuwe visie op het begrip ‘werkelijkheid’ en nieuwe ervaring van de ‘werkelijkheid’ als gevolg van voorgaande ontwikkelingen.
Voortschrijdende ontwikkeling fotografie en film
Grote stad met mensenmassa, theaters, musea, elektrische verlichting, reclame etcetera ontwikkelt zich verder.
Psychoanalyse van Freud (onbewuste ‘driften’ onderzocht (leidt tot interesse in gevoelswereld en onderbewuste, irrationele)
Individualisme als levenshouding
Natiestaten, gevormd in de 19de eeuw (Duitsland en Italië toen pas een eenheid geworden, Nederland en België gesplitst), regelmatig in politiek conflict gewikkeld, uitmondend in Wereldoorlog 1 en 2
Kolonialisme 19de eeuw leidt tot welvaart westen, tot superioriteit van westerse cultuur, maar ook interesse in andere, niet-westerse culturen (via volkenkundige musea, producten en mensen op wereldtentoonstellingen)
Internationalisme ( naast nationalisme en individualisme)
Politieke ideologieën, ontstaan in 19de eeuw, als liberalisme en marxisme, socialisme en communisme spelen grote rol in internationale en nationale conflicten. Russische Revolutie in 1917 een van de gevolgen.
Rol van religie (zeker de kerkelijk georganiseerde) wordt kleiner. Toenemend atheïsme. Wel vele geestelijke stromingen, waar spiritualiteit een grote rol speelt, zoals Theosofie en Antroposofie, als tegenwicht tegen een steeds materialistischer ingestelde samenleving
Kunstpubliek wordt steeds diverser, omdat ook kunstenaanbod steeds diverser wordt.
Belangrijke begrippen in de kunstenin de 20ste eeuw in relatie tot de essentie ven de cultuur van het moderne:
Verwijst in het algemeen naar een generatie jonge kunstenaars die met nieuwe vormen experimenteren in de beeldende kunst, muziek, dans, film en theater. Het begrip heeft ook betrekking op de stromingen zelf. Zo spreekt je van een avant-gardekunstenaar, maar ook van avant-gardemuziek of en een avant-gardefilm.
Autonoom
Autonoom volgens Van Dale: zelfstandig, onafhankelijk.
Voorheen was een kunstwerk meer een mooie decoratie voor aan de muur. Terwijl in de autonome kunst een kunstenaar nu zijn werk ziet als een persoonlijke uiting van zijn wereld. In autonome kunst draait het om emoties en niet om de vormgeving.
Idealisme
Streven naar een betere wereld
Facisme
Politieke opvatting die zich kenmerkt door autoritaire gezagsuitoefening en verwerping van de democratie.
Functioneel
Een duidelijke functie hebbend
Manifest
Een weergave van de stand- en/of uitgangspunten van (in dit geval) een groep kunstenaar.
Massacommunicatie
het overbrengen van gedachten, mededelingen enz. aan een groot publiek door gebruik van massamedia.
Massamedia
Media die heel veel mensen bereiken. Bijvoorbeeld televisie, radio, internet, kranten en tijdschriften.
Propaganda(kunst)
Propaganda is het maken van reclame voor bepaalde denkbeelden (dus niet voor producten), bijv. voor een politieke partij. Kunst wordt vaak ingezet als propagandamiddel.
Realistisch
Iets dat erg lijkt op de werkelijkheid
Utopie
Een ideale wereld die echter niet bereikt kan worden, een onmogelijke werkelijkheid.
LES 2
De Salon
Een openbare expositie, in Parijs in de 19e eeuw, van kunstwerken om het contact tussen kunstproducenten en -consumenten tot stand te brengen.
De Salon de refusés
"Salon van de geweigerden" was een vanaf 1863 onregelmatig gehouden tentoonbstelling in Parijs, parallel aan de officiële salon. Op de Salon des Refusés werden door Parijse galeries schilderijen en beeldhouwwerken tentoongesteld die niet toegelaten werden tot de officiële salon.
Symbool/symboliek
Een teken waarbij geen natuurlijke relatie bestaat tussen hoe het teken eruit ziet en de betekenis die ermee wordt uitgedrukt.Een symbool is een betekenisdrager; het heeft enerzijds een vorm of representatie, en anderzijds een betekenis.
LES 3
Abstractie
Expressievorm die erop gericht is afstand te nemen van de zichtbare werkelijkheid.
Beeldtaal
Overdracht van gedachten/ideeen waarbij gecommuniceerd wordt in beelden ipv geschreven- of gesproken taal.
Entartet
Is een Duitse term die in nazi-Duistalnd (1933-1945) werd gebruikt om kunst aan te duiden die niet aan de eisen van het nationaalsocialistische regime voldeed. Het ging vooral om moderne kunst uit die tijd, zoals abstrecate kunste en het Expressionisme.
Expressief
Het uitdrukken van gevoel (in de kunst).
Figuratief
Kunst waarin herkenbare onderwerpen (al dan niet realistisch) zijn afgebeeld.
Houtsnede
De houtsnijkunst is een grafische techniek. Er wordt in een zachte houtsoort een tekening uitgegutst. Hierna wordt met een inktroller de drukplaat van zwarte of gekleurde drukinkt voorzien en vervolgens op papier afgedrukt. De afbeelding ontstaat in spiegelbeeld door het hout dat is blijven staan.
Intuïtief
Wat je aanvoelt zonder te hoeven denken.
Primitivisme
Kunstenaars streven ernaar terug te keren naar de tijd van voor de moderne beschaving, naar het primitieve, toen alles nog 'onbedorven eenvoudig en oorspronkelijk' was. Het spontane en het naïeve staan centraal.
Psychoanalyse
In de psychoanalyse (Freud) worden psychische klachten toegeschreven aan het onbewuste van de patiënt.
LES 4
Avant-gardisten
Avant garde kunstenaars.
Collage- en frottage-techniek
Materialen als hout, textiele stoffen maar ook afvalmaterialen worden in een reliëfvorm afgedrukt.
Essentie
Het wezen van iets, datgene wat kenmerkend is voor iets. Datgene wat overblijft wanneer de als zodanig beschouwde 'randzaken' worden weggedacht.
Abstraheren
Van een herkenbaar figuratief beeld een minder herkenbaar of zelfs een non-figuratief beeld maken. Het is ook mogelijk van beeldende aspecten zoals vorm, kleur, ruimte en licht te abstraheren.
Readymades
Normale, alledaagse, al dan niet bewerkte voorwerpen worden tot kunstwerk verklaard
Russische revolutie
De gebeurtenissen in Rusland die een einde maakten aan het bewind van tsaar Nicolaas II en uiteindelijk tot de vestiging van een bolsjevistische staat leidden.
Surrealistisch
Letterlijk: onrealistisch. Kunstwerken waarin de fantasie- of droomwereld wordt verbeeldt.
Vervreemding
Artistiek middel waarmee surrelistische kunstenaars proberen, meestal door bewuste ingrepen op kunstwerken, te verhinderen dat het publiek zich identificeert met het werk.
LES 5
Academische danstechniek
De danstechniek waarvan de belangrijkste regels en voorschriften, zoals de klassieke basisposities voor de voeten, voor het eerst werden vastgelegd in de Academie voor Dans, gesticht in 1661 door Lodewijk XIV,
Atonale muziek
Muziek zonder een vast tooncentrum, muziek die geen vaste toonsoort heeft, wat ook aangeduid wordt als atonaliteit.
Ausdruckstanz
Een vooroorlogse Duitse expressionistische dans. Academische regels worden genegeerd om in de dans te komen tot een grotere uitdrukkingskracht.
Dissonanten
Een muziekterm voor twee of meer noten die samen niet prettig klinken, ze 'wringen'. Een dissonant is het tegenovergestelde van een consonant; een samenklank die juist heel goed in het gehoor ligt
Harmonieleer
Hierin wordt voorgeschreven welke tonen gecombineerd kunnen worden en goed in het gehoor liggen.
Spreekgezang
Manier van tekstvoordracht tussen spreken en zingen in.
Twaalftoonsmuziek
De theoretische essentie van deze muziek luidt als volgt:
Elke compositie is gebaseerd op een ‘reeks’, een ‘serie’, (vandaar de naam ‘seriële muziek’), een bepaald patroon van intervallen (=toonafstanden), waarbij alle twaalf halve tonen van het octaaf worden gebruikt in een door de componist bepaalde volgorde.
Alle tonen zijn gelijkwaardig.
De tonen mogen na elkaar klinken, maar ook gelijktijdig. Het ritme is geheel vrij, maar elke toon mag pas weer aan bod komen als de hele reeks is afgewerkt. In de praktijk werd hier natuurlijk regelmatig van afgeweken. Componeren is immers niet zoiets als postzegels verzamelen.
Volksmuziek/dans
In het algemeen het tegendeel van klassieke muziek/dans. Het kenmerkende van volksmuziek/dans, is dat het een rituele of functionele rol in een bepaalde cultuur vervult.
LES 6
A capella
Dit is een muziekterm voor zingen zonder instrumentale begeleiding.
Blue Note
Een verlaagde noot, kenmerkend voor de bluesmuziek. Eigenlijk de derde en zevende toon in een bluesritme. Vooral de verlaging van de 3e noot geeft dat 'blue' gevoel. Uitleg: https://www.youtube.com/watch?v=WqBF_1J8_2c
Blues
Een muziekstijl die ongeveer tussen 1860 en 1900 is ontstaan en zijn oorsprong vindt in de muziek die slaven uit Afrika in het Zuiden van de VS.
Call and response
Voor en nazang. Voorzang door solist nazang door groep/koor.
Cakewalk
Een dans die oorspronkelijk door donkere Amerikaanse slaven werd gedanst. De dans is van oorsprong een satirische imitatie van de formele Europese dansen en wordt gekenmerkt door de overdreven bewegingen van de dansers. (de beset danser wint een cake)
Dirty Intonation
Het opzettelijk iets te hoog of te laag spelen of het vervormen van de toon
Fonograaf
De voorloper van de grammafoon werd door Thomas Alva Edosin in 1878 uitgevonden. Het was het eerste apparaat waarmee je geluid kon opnemen en afspelen.
Gospelmuziek
De gospels waren net als spirituals religieuze liederen. De verschillen met de Spirituals zijn: swingender, meerstemmig, veel call and response en speciaal gemaakt voor de kerkdiensten.
Inproviseren
Wanneer de muziek niet of niet geheel van tevoren is vastgelegd, en tijdens de uitvoering spontaan wordt verzonnen. Het tegendeel van de term compositie, waarbij een muziekstuk geheel of bijna geheel is vastgelegd.
Jazz
Een muziekstijl die beïnvloed is door West-Afrikaanse ritmes en ontstaan is in de Afro-Amerikaanse gemeenschap van New Orleans uit een kruisbestuiving van o.a. ragtime, blues en (negro)spirituals
Mineur
Wordt vaak beschouwd als droevig vanwege zijn melodramatische klanken. Letterlijk betekent mineur 'de mindere' of 'de kleinere'.
(African/Negro)spirituals
De spirituals waren religieuze liederen; muzikale troost van en voor de zwarte slaven. Hoofdthema van deze liederen is de bevrijding en toekomst van het beloofde land. (Mozes-thema).
Ragtime
Ragtime is een laatnegentiende-eeuwse Amerikaanse muziekvorm en is een van de muzikale bronnen van de jazz.
Worksong
De worksongs is een genre dat ontstaan is onder de zwarte Amerikanen. Het waren werkliederen die de slaven zongen tijdens hun zware werk op plantages (plantation song), bij wegenbouw, spoorwegaanleg (railroad song) en de scheepvaart.
LES 7
Attractiemontage
Het zodanig monteren van filmbeelden/shots, die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebben, zodat de illusie ontstaat dat er een betekenis wordt toegevoegd. Vaak in hoog tempo gemonteerd, vergelijkbaar met fabrieksproductie.
Cinematograaf
Het eerste filmtoestel, waarbij bewegende beelden konden worden geprojecteerd op een muur, een uitvinding van de gebroeders Lumière
Explicateur
Een persoon diedie in het tijdperk van de stomme film in de bioscoop de vertoonde beelden voorzag van commentaar en geluidseffecten.
Filmtechniek
Het totaal van het toepassen van de mogelijkheden van de filmcamera ( beweging, shots, standpunten, kadrering etc ) en montage technieken.
Geluidsfilm
Een film met gesynchroniseerd geluid, beeld en geluid lopen samen.
Massamedia
Informatie zo verspreiden dat grote hoeveelheden mensen bereikt worden: d.m.v. televisie en radiostations en websites, en gedrukte informatie in kranten en tijdschriften.
Pantomime (mime)
De acteurs beelden een situatie of verhaal uit met gebaren, mimiek en lichaamstaal.
Parodie
Een satire: het verhaal (de tekst of het beeld) wordt op een ironische manier nagedaan.
Propaganda
Een vorm van communicatie waarbij door de belanghebbende partij wordt getracht aanhangers voor haar gedachtegoed te winnen door het bespelen van de publieke opinie. Dit wordt bereikt door het bewust verspreiden van eenzijdige en/of verzonnen informatie.
Socialisme
Een politieke groepering die gebaseerd is op gelijkheid, sociale rechtvaardigheid en solidariteit, of de verzamelnaam voor een verscheidenheid aan politieke en ideologische stromingen die naar een dergelijke maatschappij streven.
Stomme film
Een stomme, zwijgende of stille film is een film waarin alleen beelden voorkomen, dus geen geluid.
LES 8
Biomechanica
Biomechanica werd als term door Meyerhold gebruikt om een systeem van gecontroleerde beweging op het toneel te beschrijven, waarin het lichaam van de speler eerder als materiaal werd gezien dan als een expressief middel. De acteur is een atleet op het toneel ,dat begon te lijken op een circusarena of een music-hall. Meyerhold liet het toneel liever agressief leeg dan de illusie van tijd en ruimte te scheppen; hij gebruikte geen voetlichten en voorzag slechts in een minimaal dekor, dat vaak als een akrobatisch toestel dienst deed.
Constructivistisch theater
De kunst van het theater maken volgens de ideeën van Meyerhold. Hij legde de nadruk op niet-naturalistisch spel en geabstraheerde, industrieel ogende decors. Constructivisme is zoeken naar abstractie en door deze abstractie ontstaat een nieuwe manier van toneel maken. Acteurs bewegen zich niet als mensen maar als robots. Acteurs tonen geen enkele emotie.
Decor
De totale inrichting van het toneel, die de plaats van handeling voorstelt. Een decor kan heel natuurgetrouw zijn ( een huiskamer ) , maar ook heel abstract ( geometrische decorstukken die niets voorstellen ).
Episch theater
Theater ontwikkeld door Berteld Brecht. Voor hem was het theater een middel om problemen in de maatschappij bloot te leggen en de toeschouwer en toneelspeler een kritische houding te leren.
Naturalistisch theater
Ontstaat aan het einde van de 19e eeuw. Op het toneel wordt het werkelijke leven gespeeld: vooral die aspecten van het leven die moeilijk, zwaar of ingewikkeld zijn. Voorbeeld: uitbuiting van de arbeiders.
Method acting
Manier van acteren waarbij de acteur zich volledig inleeft in het personage. Hij doet dat door zich bewust te zijn van het gebruik van al zijn zintuigen: kijken, luisteren, voelen, proeven en ruiken.
Vervreemdingseffecten
Manieren die acteurs gebruiken om ervoor te zorgen dat de de kijker zich niet kan inleven in het toneelstuk.Een voorbeeeld is : gebruikt van maskers die acteurs dragen zodat emoties niet zo zichtbaar zijn.
Het arrangement Leerling H4/H5 2019-2020: de Cultuur van het moderne in de 1e helft van de 20e eeuw is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Auteur
Kunsttheorie ATC
Je moet eerst inloggen om feedback aan de auteur te kunnen geven.
Laatst gewijzigd
2020-02-23 18:16:32
Licentie
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
LES 1: Havo 4 (2029-2020) TIJDLIJN moderne tijd
De Salon tot 2.50 min. - De Salon de refusés vanaf 7.20 min. - 8.44 min.
