Welkom!
Wat gaan we doen?
Welkom bij het hoofdstuk over de bloedsomloop. Ik ben meneer Mavridis en wil jullie biologiekennis vergroten. Aan de hand van uitleg, kennisclips en vragen, moet je aan het eind van deze module een concreet beeld krijgen over hoe de bloedsomloop in elkaar zit en wat de functies en samenhang van alle onderdelen zijn.
Als eerst zal je moeten beginnen met een instaptoets, om een indicatie te krijgen over de voorkennis en waar deze aangevuld moet worden. Daarna komt de uitleg. Je zal altijd nog terug kunnen gaan naar vorige paragrafen. Als je alle uitleg hebt doorlopen, vind er nog een eindtoets plaats met een directe beoordeling. Eindtoets niet zo goed gemaakt? Wees niet getreurd, je kan altijd terug gaan naar de onderdelen die wat extra aandacht vereisen. Je mag zelf je tempo bepalen.
Ga lekker zelf aan de slag en neem rustig te tijd om de bloedsomloop te verkennen.
Succes!!
Leerdoelen
Aan het eind van deze module moeten de leerlingen in hun eigen woorden kunnen beschrijven en benoemen:
· De bestanddelen van het bloed met de kenmerken en functies;
· De verschillen, kenmerken en functies van slagaders, ader en haarvaten;
· De dubbele bloedsomloop onderscheiden in de kleine en grote bloedsomloop en de functies;
· De delen van het hart en aansluitende bloedvaten en hun kenmerken en functies;
· Wat de oorzaken en gevolgen zijn van enkele hart- en vaatziekten en aangeven hoe de kans verkleind kan worden;
· Wat de kenmerken en functies van weefselvloeistof en lymfe zijn;
Instaptoets
Test: Instaptoets bloedsomloop
Bij een score hoger dan 5, mag je introductie bloedsomloop en bloed overslaan.
Basisstof Bloedsomloop
Introductie Bloedsomloop
Het menselijk is opgebouwd uit miljoenen cellen. Om het lichaam goed in stand te houden, moeten al deze cellen voorzien worden van voedingsstoffen. Deze voedingsstoffen worden dan door de cellen gebruikt als brandstof om deze hun werking te laten doen en in stand te houden. Dit proces nemen we verbranding. Maar uit de verbranding ontstaan ook afvalstoffen, die juist weer de cellen en het lichaam moeten verlaten.
Deze voedings- en afvalstoffen moeten dus constant door het lichaam worden vervoerd. Dit is waar de bloedsomloop zijn intrede doet. Zie het als een netwerk dat ervoor zorgt dat er vanuit je maag voedingstoffen naar het puntje van je kleine teen gaan en afvalstoffen vanuit je de cellen van je vingers naar je longen en nieren gaan om het lichaam te verlaten. Maar je hebt bepaalde onderdelen nodig die dit mogelijk maakt. Want wat zou je aan een snelweg hebben als er geen auto's zouden bestaan? Zo zit het ook met de bloedsomloop.
De bloedsomloop bestaat grofweg uit drie onderdelen:
- een vervoersmiddel
- een netwerk van buisjes
- een pomp
De vervoersmiddel is in de bloedsomloop het bloed. Het netwerk van buisjes zijn de slagaders, de aders en de haarvaten. En pomp die het bloed in de bloedvaten het lichaam rondpompt is het hart.
Dus de bloedsomloop bestaat uit:
- Bloed
- Bloedvaten à slagaders, aders en haarvaten
- Het Hart
Bloed
Een volwassen mens heeft ongeveer 5 á 6 liter bloed in zijn of haar lichaam. Bloed hebben we allemaal op een of andere manier al gezien. Denk maar aan een wondje, daar komt bloed uit. Of als je fan bent van ziekenhuisseries, thrillers, horror of actiefilms.
De voornaamste functie van bloed is het vervoeren van voedingsstoffen, zuurstof, afvalstoffen en warmte om alle functies in het lichaam goed te laten verlopen. Om dit waar te maken, zijn verschillende cellen in bloed voor nodig. Bloed is namelijk een oplossing. Als je een buisje met bloed een tijdje laat staan of in een centrifuge doet, zal je na een tijdje een tweedeling zien. Alle vaste bestanddelen van het bloed zullen dan naar de bodem zakken. Het gelige laagje vloeistof dat daar op ligt noemen we dan het bloedplasma.
Bloedplasma
Het bloedplasma bedraagt ongeveer 55% van het bloed. Deze 55% bestaat dan weer uit 91% water, 7% plasma-eiwitten en ongeveer 2% uit opgeloste stoffen waaronder zouten.
Een van de plasma-eiwitten, albumine, zorgt ervoor dat er een juiste osmotische druk in de bloedvaten is. Daarnaast zorgt albumine ook voor het vervoeren van lichaamseigen stoffen en ook medicijnen. Een ander plasma-eiwit, fibrinogeen, speelt een grote rol bij de bloedstolling. Hier gaan we later verder op in.
De voornaamste stoffen die door het bloedplasma vervoert worden zijn:
- Voedingsstoffen
- Koolstofdioxide
- Andere afvalstoffen
- (een klein beetje) Zuurstof
Rode Bloedcellen
De rode bloedcellen horen onder de vaste bestanddelen van het bloed. Rode bloedcellen zijn als het ware kleine ronde schijfjes die in het midden zijn afgeplat. Daarnaast hebben rode bloedcellen geen celkern, maar wel een vaste vorm.
Aan deze bloedcellen heeft bloed zijn rode kleur aan te danken. Rode bloedcellen bevatten namelijk de een rode kleurstof genaamd Hemoglobine. Door hemoglobine kunnen rode bloedcellen makkelijker zuurstof opnemen uit de longen en vervolgens in de rest van het lichaam afgeven.
Rode bloedcellen worden gemaakt in het beenmerg van je botten. Voor de aanmaak van hemoglobine is ijzer nodig. Mensen die een ijzer tekort hebben, zullen door een tekort aan hemoglobine klachten krijgen. Ook mensen die een tekort aan rode bloedcellen hebben. Dit noemen we bloedarmoede. Doordat er een tekort is aan hemoglobine zal er minder zuurstof vervoerd worden door het lichaam. Het gevolg hiervan is, dat iemand met bloedarmoede zich vaak heel zwak en moe kan voelen en in de ergste gevallen vaak flauwvalt. Dit is vaak te verhelpen door het slikken van ijzertabletten.
Witte bloedcellen
Een ander type bloedcellen in de vaste bestanddelen van het bloed zijn witte bloedcellen. Deze worden ook wel leukocyten genoemd. Witte bloedcellen worden gemaakt in het beenmerg en hebben wel een celkern, maar geen vaste vorm. Doordat ze geen vaste vorm hebben, kunnen deze bloedcellen makkelijk door de wand van de haarvaten. Dit is goed ook, want witte bloedcellen spelen een grote rol bij de afweer van het lichaam.
Er zijn namelijk twee type witte bloedcellen. De ene type maakt ziekteverwekkers die het lichaam zijn binnengedrongen onschadelijk door deze in te sluiten en vervolgens te verteren. Hierbij gaat de ziekteverwekker dood. Denk hierbij maar aan Pacman. Het proces van insluiten en doden van de ziekteverwekker wordt fagocytose genoemd.
Een ander type witte bloedcellen zorgen ervoor dat ze bij aanraking met een ziekteverwekker een soort signaalstoffen worden gemaakt die de ziekteverwekker bij een toekomstige besmetting beter doen herkennen en sneller kunnen doden. Deze signaal stoffen noemen we antistoffen. Het die van een vaccinatie is dat het lichaam antistoffen gaat maken.
Bloedplaatjes
Dan komen we bij het laatste onderdeel van de vaste bestanddelen van het bloed. Dat zijn de bloedplaatjes. Bloedplaatjes zijn eigenlijk geen echt cellen, maar fragmenten van uiteengevallen cellen. Ze hebben geen celkern, maar ook bloedplaatjes worden gemaakt in het beenmerg van je botten.
Dan vraag je nu af: ‘Wat doen bloedplaatjes dan op het moment dat ze geen echte cellen zijn?’ Bloedplaatjes spelen een belangrijke rol bij de bloedstolling. Samen met het plasma-eiwit fibrinogeen, zorgen bloedplaatjes voor de bloedstolling. In de verdiepening zit meer informatie over de bloedstolling.
Bloedvaten
Het woord bloedvaten is nu al een paar keer naar voren gekomen. In de bloedsomloop onderscheiden we drie typen bloedvaten: slagaders, haarvaten en aders. Ze hebben allemaal de functie van bloed vervoeren, maar zijn verschillend qua opbouw.
Slagaders
Vanuit het hart wordt bloed in slagaders gepompt. Door de slagaders wordt het bloed dat uit het hart kwam naar de rest van het lichaam gepompt. Dus de druk in de slagaders is hoog. Gelukkig maakt de bouw van de slagaders het mogelijk om dit aan te kunnen. De wand van slagaders is dik, gespierd, stevig en elastisch. Ze hebben een laag dekweefsel, dikke laag spierweefsel en een laag bindweefsel. De aorta is een goed voorbeeld hievan.
Op het moment dat het hart bloed in slagaders perst, zetten de slagaders een beetje uit. Vervolgens veren ze weer terug. Dit is te voelen bijvoorbeeld aan je polsen, omdat je slagaders hier niet zo diep liggen als in de rest van het lichaam.
Haarvaten
De slagaders vertakken zich in de organen in steeds fijnere bloedvaten. Deze fijne bloedvaten zijn maar één cellaag dik en zo dun als een haar. Daarom noemen we ze haarvaten. In een orgaan is een haarvatnet te vinden. In de haarvaten neemt de bloeddruk snel af. De wand van een haarvat is maar één cellaag dik en er zijn vele kleine openingen te vinden. Hierdoor kunnen witte bloedcellen en vocht met zuurstof en voedingstoffen makkelijk vanuit het haarvat naar het weefsel van de organen.
Aders
De haarvaten komen uiteindelijk weer samen in grote bloedvaten genaamd de aders. Door de aders stroomt het bloed weg van de organen, om zo weer terug naar het hart te gaan. Omdat de bloeddruk in de haarvaten al laag was, is de bloeddruk in de aders ook laag. De wanden van aders verschillen van die van de slagaders. De wanden van aders heb een dunne laag spierweefsel. Daarnaast bevatten aders kleppen die ervoor zorgen dat het bloed maar een richting op kan stromen. Dus het bloed kan niet terug de organen in stromen.
Ader kunnen ook in stevigheid afnemen en de kleppen kunnen dan niet goed hun werking doen. Met name naarmate je ouder wordt. Hierdoor stroomt het bloed niet meer in één richting en valt het bloed weer terug. Dit kan pijn in die plekken veroorzaken, vooral in de benen. Dit noemen we spataders. Deze worden meestal verwijderd.
Het hart
Voor het onderwerp hart gaan we eerst een klein testje doen. Maakt met je linkerhand een vuist en leg deze op het midden van je borst. Dit waar je hart zit en je hart is ongeveer zo groot als een vuist. Het hart bevindt zich in de borstholte, vlak onder het borstbeen met een kleine afwijking naar links.
Heel je leven door blijft je hart zijn werk doen. Het hart is een holle spier dat bloed rondpompt door het lichaam. Hierdoor kan het bloed in alle plekken van het lichaam komen.
Bouw van het hart
Als je naar de buitenkant van het hart gaat kijken, zie je een aantal belangrijke bloedvaten. Over het hart lopen bloedvaten die de hartspier moeten voorzien van zuurstof en voedingsstoffen. Daarnaast zijn er bloedvaten die koolstofdioxide en afvalstoffen uit de hartspier moeten vervoeren. Deze bloedvaten noemen we de kransslagaders en kransaders. De kransslagaders voeren zuurstofrijk bloed naar het hart. De kransaders voeren bloed dat zuurstofarm is en rijk aan koolstofdioxide uit het hart.
Het hart is van binnen verdeeld in twee helften met elk helft weer twee ruimtes. De ruimtes bovenaan het hart worden de boezems genoemd. De twee ruimtes onderaan het hart worden de kamers genoemd. Je hebt dus een rechterboezem en rechterkamer, en een linkerboezem en linkerkamer. De kamers en boezems zijn van elkaar afgesloten door middel van hartkleppen. Vanuit het lichaam komt het bloed via bovenste of onderste holle ader in het hart. Dit komt in de rechterhelft van het hart terecht. Dit bloed komt dus eerst in de rechterboezem terecht. Vanuit de rechterboezem wordt het bloed in de rechterkamer gepompt. Van daaruit wordt het bloed naar de longslagader gepompt. Hier gaat het bloed door de longen om ververst te worden. Vanuit de longen komt het ‘verse’ bloed via de longader in de linkerhelft van het hart. Dus in de linkerboezem. Het bloed in de linkerboezem wordt vervolgens in de linkerkamer gepompt. De wand van de linkerkamer is dikker gespierd dan de wand van de rechterkamer. Dit komt doordat het bloed vanuit de linkerkamer uiteindelijk in de aorta wordt gepompt en zo door de rest van het lichaam.
Aan het begin van de longslagader en de aorta bevinden zicht halvemaanvormige kleppen. Deze kleppen zorgen ervoor dat het bloed niet terugstroomt in de kamers.
Werking van het hart
Het hart moet pompen om bloed door het het lichaam te kunnen vervoeren. Dit moet met een regelmaat gebeuren. Het hart van een volwassen mens trekt zich gemiddeld zeventig keer per minuut. Het aantal samentrekkingen per minuut noemen we de hartslag. Een volwassene heeft dus een hartslag van ongeveer 70.
De hartslag is te verdelen in drie fases.
In de eerste fase worden de boezems van beide harthelften volgepompt met bloed dat afkomstig is uit de holle aders en longaders. Vervolgens gaan beide boezems tegelijkertijd samentrekken. Hierdoor gaan de hartkleppen open en stroomt het bloed in de kamers. De kamers zijn op dit moment nog ontspannen.
In de tweede fase zijn de kamers volgepompt met bloed en de hartkleppen gesloten. Om dit moment vindt het samentrekken van de kamers plaats. Dit noemen we de systole van het hart. Door de toenemende druk in de kamers, worden de halvemaanvormige kleppen opgeduwd. Hierdoor wordt het bloed in de kamers in de aorta en in de longslagader gepompt. Tijdens deze fase zijn de boezems ontspannen.
In de derde fase vindt er een herstelfase plaats. Dit is de hartpauze oftewel de diastole van het art. Tijdens de diastole zijn zowel de boezems als de kamers van beide harthelften ontspannen. Vervolgens krijgen we weer fase één die overgaat in fase twee en deze weer in fase drie. Een hartslag is dus een constante herhaling van fasen één, twee en drie.
De Dubbele Bloedsomloop
Het hart maakt een onderscheid tussen een kleine en een grote bloedsomloop. Dit noemen we de dubbele bloedsomloop. In de kleine bloedsomloop gaat het bloed vanuit de rechterkamer van het hart naar de longen om ververst te worden. Vanuit de longen gaat het ververste bloed naar de linkerboezem. Dit bloed komt nu in de grote bloedsomloop terecht om het lichaam te voorzien van zuurstofrijk bloed. Vanuit de linkerkamer van het hart wordt het bloed nu door de rest van het lichaam gepompt.
Dus:
kleine bloedsomloop: Hart--> longen--> Hart
grote bloedsomloop: Hart--> rest van het lichaam--> Hart
Verdieping Bloedsomloop
Bloedstolling
Bloedstolling
Nu het je in de bovenstaande onderdelen geleerd dat twee bestanddelen van het bloed de hoofdrollen spelen bij de bloedstolling: Het plasma-eiwit fibrinogeen en de bloedplaatjes. Op het moment dat een bloedvat beschadigd raakt, gaan eerst de spieren in de wand van het bloedvat samentrekken. Hierdoor stroomt er minder bloed door het beschadigde bloedvat. Vervolgens gaan de bloedplaatjes zich verzamelen op de plek van beschadiging. De bloedplaatje worden hier dan kleverig en gaan zich hechten aan de bloedvatwand. Er ontstaat nu een prop die het gat moet dichten. Op dit moment wordt de fibrinogeen uit het bloedplasma omgezet in fibrine. Fibrine vormt een soort net over de beschadiging heen. In dit netwerk kunnen vervolgens andere bloedcellen in gaan zitten en de bloedstroom stoppen. Dit is het proces van de bloedstolling. Na een tijdje gaan de fibrinedraden met de bloedcellen erin, indrogen en ontstaat een korst waar de wond onder aan het helen is.
Het kan ook voorkomen dat er een bloedstolsels/bloedprop ontstaat binnen een bloedvat. Dit noemen we trombose. Dit kan heel gevaarlijk zijn omdat z’n bloedprop het bloedtoevoer kan blokkeren. Dan komt het deel na de blokkade zonder voedingstoffen en zuurstof te zitten en kan dan afsterven. Dit noemen we een infarct.
Onder normale opstandigheden verloopt de bloedstolling goed. Toch kunnen bepaalde factoren dit verstoren. De erfelijke ziekte Hemofilie oftewel Bloederziekte is zo een. Bij hemofilie is het bloed niet in staat om te stollen door het ontbreken van stollingseiwitten. Hierdoor kan een papiersneetje levensgevaarlijk zijn. Zonder medische ingreep blijft een wond dan doorbloeden.
Hieronder een kort filmpje met uitleg over de bloedstolling:
Weefselvloeistof en lymfe
Weefselvloeistof
Haarvaten zijn zo lek als een mandje. Door de druk aan het begin van de haarvaten, wordt vocht naar buiten geperst. De rode bloedcellen blijven achter in de haarvaten. Vocht met zuurstof, witte bloedcellen en voedingsstoffen gaat naar cellen het weefsel toe. Dit vocht wordt weefselvloeistof genoemd. Uit de cellen stroomt een groot deel weefselvloeistof terug de haarvaten in dat koolstofdioxide en andere afvalstoffen bevat.
Lyme en lymfevaten
Niet alle weefselvloeistof wordt weer opgenomen door de haarvaten. Dit vocht wordt dan opgenomen door de lymfevaten. De wand van een lymfevat is opgebouwd uit een laag dekweefselcellen en hebben openingen tussen de cellen die groter zijn dan die van haarvatwanden. Het vocht dat nu in de lymfevaten zit wordt lymfe genoemd. Lymfe bevat water met opgeloste stoffen en witte bloedcellen. Lymfevaten voeren lymfe weg van de cellen in de organen. Door de samentrekking van spieren in de wand van lymfevaten ontstaat een stroming. Doordat er kleppen in de lymfevatwanden zitten, kan lymfe maar één richting op stromen.
Op verschillende plekken in het lichaam liggen lymfeknopen. Deze zijn voornamelijk te vinden in de oksels, in de hals en in de liezen. De lymfevaten monden uit in de lymfeknopen. In de lymfeknopen zitten veel witte bloedcellen. De functie van de lymfeknopen is het zuiveren van lymfe van ziekteverwekkers.
Wat is Wat??
Nu heb je al veel gehoord over bloedplasma, weefselvloeistof en lymfe en vraag je je wat nou het verschil is. Qua samenstelling zijn ze alle drie hetzelfde. De plaats waar het vocht zich bevindt, bepaald de naamgeving.
Hieronder een overzicht:
Bloedplasma -in de haarvaten
Weefselvloeistof -buiten de haarvaten en tussen de cellen van het weefsel
Lymfe -In de lymfevaten en lymfeknopen
Hart- en vaatziekten
Voor het goed functioneren van de bloedsomloop is het van belang dat het hart en de bloedvaten in optimale conditie zijn. Een verstoring van deze conditie kan van veel complicaties veroorzaken. Ziekten aan hart en bloedvaten noemen we hart- en vaatziekten. De grootste boosdoeners van hart- en vaatziekten zijn een hoge bloeddruk en slagaderverkalking.
De bloeddruk is de druk die slagaders ondervinden tijdens het rondpompen van bloed. Deze druk wordt gevoeld in de wanden van de slagaders. Het kan voorkomen dan mensen last hebben van hun bloeddruk. Mensen kunnen last hebben van een te lage of een te hoge bloeddruk. Beide hebben verschillende oorzaken en symptomen.
Lage bloeddruk
Een te lage bloeddruk komt over het algemeen minder voor dan een te hoge bloeddruk. Daarnaast zijn de klachten bij een te lage bloeddruk vrij onschuldig. En lage bloeddruk kan verschillende oorzaken hebben. Een van de oorzaken zou een warme omgeving kunnen zijn. Bij een warme temperatuur zetten bloedvaten uit en gaan ze meer open staan. Hiedoor neemt de bloeddruk af. Dit zie je vooral vaak terug bij ouderen die zich in een warmere omgeving bevinden. De bloeddruk wordt aangestuurd vanuit een centrum in de hersenen. Als iemand bijvoorbeeld te snel opstaat, zou het centrum dat de bloeddruk regelt niet snel genoeg op deze plostelinge verandering van houding reageren. Hierdoor kan een tijdelijke voor van een lage bloeddruk onstaan die orthostatische hypotensie wordt genoemd.
De klachten van een te lage bloeddruk kunnen dan wel onschuldig zijn, maar dat maakt ze niet minder onprettig. De meest voorkomende klachten bij zijn:
- duizeligheid
- vaker last van hoofdpijnen
- flauwvallen
Hoge bloeddruk
Een te hoge bloeddruk is aanzienlijk gevaarlijker dan een lage bloeddruk. Uit onderzoeken is nakelijk ook gebleken dat een hoge bloeddruk de levensverwachting beinvloedt. Bij een langdurige hoge bloeddruk beschadigen de wanden van de slagaders. De beschadigingen veroorzaken een ontstekingsreactie in de wand van de slagaders. Daarnaast gaan vetachtigen stoffen,zoals cholesterol uit voedsel, kleven aan de vaatwand. Hierdoor onstaat een vernauwing die plaque wordt genoemd. Ook gaat kalk zich hierin afzetten. Door deze kalkafzetting worden slagaders stijver, minder soepel en onstaan vernauwigen en zelf verstoppingen. Dit noemen we slagaderverkalking. Het gevolg hiervan is dat de bloedtoevoer naar organen afneemt. Hierdoor worden minder zuurstof en voedingsstoffen geleverd aan het weefsel na de vernauwing. Daarnaast zal het hart meer inspanning moeten leveren waardoor het hart overbelast kan raken.
Hartinfarct en herseninfarct
Als door slagaderverkalking een kransslagader verstopt raakt, zal de hartspier na deze verstopping geen zuurstof en voedingstoffen meer krijgen. Dit kan ook optreden als een bloedstolsel in een kransslagader terechtkomt. Hierdoor dat deel van de hartspier afsterven. Dit noemen we een hartinfarct. Een hartinfarct is niet meteen dodelijk, omdat patiënten vaak voorafgaand een 'waarschuwing' krijgen gekenmerkt met pijn in de borst.
Bij een herseninfarct is een bloedvat in de hersenen door slagaderverkalking of een bloedstolsel verstopt. Het hersenweefsel achter de verstopping zal dan geen zuurstof en voedingsstoffen meer krijgen.
Dotteren en bypassoperatie
Bij een sterke vernauwing in een kransslagadder,wordt door middel van dotteren de plek van vernauwing opgerekt. Bij dotteren brengt de dokter via een sneetje in de lies een slangentje met een ballonnetje van de plek van vernauwing. Daar wordt het ballonnetje opgeblazen waardoor de vernauwing oprekt. Soms wordt er ook op die plek een stent, een soort gaasbuisje van metaaldraad, geplaatst. Hierdoor blijft de opgerekte vernauwing open.
Soms is de vernauwing of verstopping zo erg, dat er een omweg aangelegd moet worden om het vernauwde deel. Deze omweg wordt meestal aangelegd met een stukje bloedvat uit een been. Deze medische ingreep wordt een bypassoperatie genoemd.
Voor meer informatie ga naar: http://www.hartstichting.nl
Filmpje met samenvatting
Oefenen
Basisstof
<Klik op de afbeelding, pak je mobiel en ga naar Kahoot! Het wordt tijd om je kennis te testen.
Verdieping
Kruiswoordpuzzel Bloedsomloop
Lekker ouderwets aan de slag met een bloedsomloop kruiswoordpuzzel!
Eindtoets
Bronvermelding
Literatuur:
- Bos, A., Kalverda, O., Smits, G., & Waas, B. (2015). Biologie voor jou: vwo/gymnasium : biologie voor de onderbouw : 1 (7e ed.). 's-Hertogenbosch, Nederland: Malmberg.
-
- De Nederlandse Hartstichting. (z.d.-a). Wat merk je van een lage bloeddruk | Hartstichting. Geraadpleegd van https://www.hartstichting.nl/risicofactoren/gids-bloeddruk/wat-merk-je-van-een-lage-bloeddruk?tab=3
-
- De Nederlandse Hartstichting. (z.d.-b). Alles over risicoâs van een hoge bloeddruk | Hartstichting. Geraadpleegd van https://www.hartstichting.nl/risicofactoren/gids-bloeddruk/risico-s-van-hoge-bloeddruk?tab=2
- Wikipedia-bijdragers. (2018, 30 november). Albumine - Wikipedia. Geraadpleegd van https://nl.wikipedia.org/wiki/Albumine
Afbeeldingen:
- Contributors to Wikimedia projects (z.d.-a). Heat Bypass Surgery [Foto]. Geraadpleegd op 22 januari 2019, van https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a8/Blausen_0466_Heart_Bypass_Surgery.png+
-
- Contributors to Wikimedia projects (z.d.-b). Red Bloodcell [Foto]. Geraadpleegd op 22 januari 2019, van https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/Red_Blood_Cell.jpg+
-
- Contributors to Wikimedia projects (2014a, 26 juni). File:Thrombosis formation.gif - Wikimedia Commons [Foto]. Geraadpleegd op 22 januari 2019, van https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Thrombosis_formation.gif
-
- Contributors to Wikimedia projects (2014b, 30 juli). File:Diagram of the lymphatic system CRUK 041.svg - Wikimedia Commons [Foto]. Geraadpleegd op 22 januari 2019, van https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Diagram_of_the_lymphatic_system_CRUK_041.svg
-
- Contributors to Wikimedia projects (2018a, 12 april). specialized bodily fluid in animals [Foto]. Geraadpleegd op 22 januari 2019, van https://commons.wikimedia.org/wiki/Blood#/media/File:Grafik_blutkreislauf.jpg
- Contributors to Wikimedia projects (2018b, 27 juli). Capillary [Foto]. Geraadpleegd op 22 januari 2019, van https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/da/Illu_capillary.jpg
-
- Contributors to Wikimedia projects (2018c, 11 januari). Artery Normals vs. Partially Blocked Vessel [Foto]. Geraadpleegd op 22 januari 2019, van https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/af/Blausen_0052_Artery_NormalvPartially-BlockedVessel.png
-
- Heart - Wikimedia Commons [Foto]. (z.d.). Geraadpleegd op 22 januari 2019, van https://commons.wikimedia.org/wiki/Heart
-
- Pixabay (z.d.). Gratis afbeelding op Pixabay - Anatomische, Gezondheidszorg, Hart [Foto]. Geraadpleegd op 22 januari 2019, van https://pixabay.com/nl/anatomische-gezondheidszorg-hart-2023188/
-
- © Sebastian Kaulitzki, S. (2018, 27 juli). Illustration about 3d rendered medically accurate illustration of the abdominal arteries. Illustration of biology, artery, abdomen - 101196996 [Foto]. Geraadpleegd op 22 januari 2019, van https://www.dreamstime.com/d-rendered-medically-accurate-illustration-abdominal-arteries-abdominal-arteries-image101196996
-
