In deze lessen gaan we kijken naar een nieuwe Modus, de Coniunctivus. Tevens kijken we naar hoe deze verschilt van de werkwoorden die we al hebben geleerd (in de Indicativus).
De Coniunctivus
De Coniunctivus in het Nederlands
In het Nederlands wordt de Coniunctivus de 'Aanvoegende Wijs' genoemd. De term aanvoegende wijs is direct afgeleid van conjunctivus - de benaming voor dit verschijnsel in het Latijn - waarbij "aanvoegend" betrekking had op het feit dat de wijs oorspronkelijk vooral werd gebruikt in bijzinnen, die zich naar hun aard "voegen aan" een hoofdzin.
Deze wijs drukt meestal een handeling uit die de spreker als onwerkelijk (irrealis) of mogelijk (potentialis) beschouwt; dit kan over het verleden, het heden of de (nabije) toekomst gaan. Specifiekere voorbeelden van het gebruik van de aanvoegende wijs zijn: twijfel (dubitativus), aansporing (adhortativus), wens (optativus, bijv. God zij met ons), toegeving (concessivus), doel (finalis), of slechts onwerkelijkheid van de handeling (irrealis) of mogelijkheid (potentialis).
Er zijn verschillende versteendeuitdrukkingen in het Nederlands waarin de aanvoegende wijs gebruikt wordt, bijvoorbeeld:
Spreekwoorden
Kome wat komen zal
Koste wat het kost
Redde wie zich redden kan
Formele en religieuze taal
OnzeVader-gebed:
Onze Vader Die in de Hemelen zijt, geheiligd zij Uw Naam, Uw Rijk kome, Uw Wil geschiede op aarde als in de Hemel.
Vader, Uw Naam worde geheiligd, Uw Rijk kome. Geef ons iedere dag ons dagelijks brood, en vergeef ons onze zonden...
Eedaflegging: Zo waarlijk helpe mij God almachtig.
Gelieven in bijvoorbeeld: Gelieve u bij binnenkomst te registreren.'
Leve de Koning!
Op grafschriften: 'Hij/Zij ruste in vrede' (Latijn: Requiescatinpace: R.I.P.)
Versteende woorden
Dankzij van "dank zij"
Hetzij van "het zij"
Tenzij van "ten zij" (ten is hier een samentrekking van het cliticum t en en (in de betekenis van niet))
Godbetert van "God betere 't"
Godverdomme van "God verdoeme (het)"
Godzijdank van "God zij dank"
Modi in het Latijn
De aspecten van het werkwoord (bron: Wikibooks)
In de volgende paragrafen geven we kort de verschillende aspecten aan die het werkwoord kan uitdrukken en volgens welke de specifieke vormen tot stand komen. Deze aspecten worden tevens gebruikt om een vorm te benoemen. Een paar voorbeelden:
vexavisti = jij hebt gekweld
Deze vorm wordt aangeduid met indicativus perfectum actief, tweede persoon enkelvoud. D.w.z. dat deze vorm de modus indicativus uitdrukt, de tijd perfectum (voltooid tegenwoordige tijd). Verder is het in de actieve vorm en heeft het de uitgang van de tweede persoon enkelvoud (jij). Deze benoeming kunnen we afkorten tot ind. perf. act. 2e p. ev.
Nog een paar voorbeelden:
festinaverimus = (op)dat we ons hebben gehaast
coniunctivus perfectum actief, eerste persoon meervoud (afkorting: con. perf. act. 1e p. mv)
audiretur = (op)dat hij werd gehoord
coniunctivus imperfectum passief, derde persoon enkelvoud (afkorting: con. imp. pas. 3e p. ev)
Om handigheid te krijgen in het vertalen van Latijnse teksten is het noodzakelijk dat men zich deze vorm van benoeming eigen maakt. Weten welke vorm men voor zich heeft, is essentiëel voor een goed begrip van de zin en dus voor de vertaling.
De modus conjunctivus is de typische wijs voor onder andere: aarzelingen, vervulbare wensen, onvervulbare wensen, mogelijkheden, aansporingen en vriendelijke bevelen. De conjunctivus komt voor in de hoofdzin en de bijzin.
Coniunctivus en zijn Vormen
De vorming van de conjunctivus is als volgt:
NB: de actieve uitgangen zijn gelijk aan die van de indicativus imperfecti activi (-m/-o, -s, -t, -mus, -tis, -nt).
NB II: de passieve uitgangen zijn gelijk aan die van de indicativus praesentis passivi (-(o)r, -ris, -tur, -mur, -mini, -ntur).
PS. Op de afbeeldingen hieronder is de Coniunctivus aangeduid met 'Subjunctivus'
Alle vormen van de Coniunctivus van 'Vocare'
Alle vormen van de Coniunctivus van 'Terrēre'
Alle vormen van de Coniunctivus van 'Audire'
Alle vormen van de Coniunctivus van 'Dicere'
Coniunctivus Praesens
Bij de stammen op een -a praesensstam zonder -a + e + uitgang
Bij de stammen op een -e: praesensstam + a + uitgang
Bij de stammen op een -i: praesensstam + a + uitgang
Bij de stammen op een medeklinker, consonant: praesensstam + a + uitgang
Bij de gemengde stammen: praesensstam + a + uitgang
De soorten uitgangen verschillen of het een actief vorm is, of een passief vorm. Bij actieve vormen zijn de uitgangen:-m, -s, -t, -mus, -tis, -nt. Bij de passieve vormen zijn die zo: -r, -ris, -tur, -mur, -mini, -ntur.
Coniunctivus Perfectum
Actief: perfectumstam + -eri + uitgang
Passief: (supinumstam+geslachtsuitgang) + conjunctivus praesentis van esse (sim, sis...)
Coniunctivus Plusquamperfectum
Actief: perfectuminfinitivus + uitgang
Passief: (supinumstam+geslachtsuitgang) + conjunctivus imperfecti van esse (essem, esses...)
Er bestaan in het Latijn enkele onregelmatige werkwoorden, waarvan de conjunctivus praesentis onregelmatig is. Hieronder staan ze. De meeste werkwoorden vervoegen via het regelmatige m, s, t, mus, tis, nt.
Esse (zijn): Sim, sis, sit, simus, sitis, sint.
Posse (kunnen): Hier wordt een soort 'stam' gebruikt, pos-, waarachter als uitgang de esse vormen komen: possim, possis, possit... etc.
Velle (willen): Velim, velis.. etc.
Nolle (niet willen): Nolim, nolis... etc.
Malle (liever willen): Malim, malis... etc.
Ire (gaan): Eam, eas... etc.
Vertalen van de Coniunctivus
Er zijn bij het vertalen van de Coniunctivus een hoop verschillende opties, die hieronder op een rij worden gezet. Het belangrijkste verschil tussen deze opties is of de coniunctivus in een hoofdzin of een bijzin staat.
Onderstaand stroomschema helpt je om de juiste keuze te maken.
Maak je keuze; begin bovenaan!
Lyceo's Examentraining Conjunctivus
Coniunctivus in de Hoofdzin
In de hoofdzin kan een conjunctivus doorgaans de volgende zaken weergeven.
Vervulbare wens (optativus)
Een vervulbare wens, wordt weergegeven door een conjunctivus praesentis. Vertaling (bij 'zijn'): moge ik zijn ut sim.
Onvervulbare wens (irrealis)
Een onvervulbare wens, wordt weergegeven door een conjunctivus imperfecti voor het heden of een conjunctivus plusquamperfecti voor het verleden. Vertaling (bij esse, 'zijn'): Was ik maar (impf.) / was ik maar geweest (plqpf.) Utinam essem (impf.), utinam fuissem (plqpf.).
Aansporing (adhortativus)
Een aansporing, komt voor in de eerste persoon enkelvoud of meervoud conjunctivus praesentis, wordt vertaald met 'laat/laten ik/wij ...': Filium horter ut libros Ciceronis legat: Laat ik mijn zoon aansporen om de boeken van Cicero te lezen.
Beleefdheidsgebod (iussivus)
Een beleefdheidsgebod, wordt weergegeven door een conjunctivus praesentis, vertaling is vrij. audias! : Luister toch!
NB: Soms komt voor een jussivus de imperativusvorm fac/facite te staan: fac audiat = zorg dat (fac) hij luistert (audiat).
Twijfel (dubitativus)
Een twijfel, betekenis is hetzelfde als een indicativus, kan weergegeven worden door elke soort conjunctivus, vaak vertalen met het werkwoord 'zullen'
audiat? : Zou hij luisteren? / Luistert hij?
Mogelijkheid (potentialis)
Een mogelijkheid, weergegeven door een conjunctivus praesentis of conjunctivus perfecti, vertalen met 'zou ...': Velisne mecum ambulare ad circum, domine?: Zou u met mij naar de renbaan willen wandelen, heer?
Na voegwoorden
Bijvoorbeeld het voegwoord quamquam: 'hoewel, ofschoon' wordt in de dichtkunst meestal gevolgd door een conjunctivus: Quamvis sint sub aqua, sub aqua maledicere temptant - Ovidius
Beleefdheidsverbod (prohibitivus)
Beleefdheidsverbod, vorming: ne + conjunctivus praesentis/perfecti. Vertaling is vrij, maar iets beleefder dan een imperativus'. De prohibitivus wordt vaak met "moet\moeten + niet" vertaald:
Ne lacrimaveris: Huil (maar) niet\ Jij moet niet huilen.
Coniunctivus in de Hoofdzin
Coniunctivus in de Bijzin
Een conjunctivus in de bijzin heeft meestal dezelfde betekenis als de indicativus, het gebruik verschilt alleen.
In de bijzin, ingeleid door een van deze woorden: ut, ne, dum of cum.
Ut: om te, opdat (niet verwarren met omdat! opdat geeft hier een doel aan), zodat (geeft hier een gevolg aan), met de bedoeling dat, met als gevolg dat
Ne: om niet te, opdat niet, om te voorkomen dat (als dit woord voor 'vrezen' of 'verhinderen' komt, is de betekenis hetzelfde als die van ut).
Cum: toen, nadat, omdat, hoewel
Dum: totdat, terwijl. Voorbeeld: servum mitto in forum ut vinum comparet. Ik zend een slaaf naar het marktplein om wijn te kopen/opdat hij wijn koopt
In de bijzin, in een indirecte vraag
Ik weet niet 'waarom mijn vrouw mij verlaten heeft': Nescio quare uxor me reliquerit.
Ik vraag haar 'waarom zij mij verlaten heeft': Eam rogo quare me reliquerit.
Ik weet niet 'wat ik gedaan heb': Nescio quid fecerim.
Coniunctivus in de Bijzin
Oefenen
Hieronder volgen een aantal opdrachten om te zien of alle informatie over de Coniunctivus ook daadwerkelijk is blijven hangen... Succes! ;-)
Het arrangement Coniunctivus Latijn is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Auteur
Gerben de Jong
Je moet eerst inloggen om feedback aan de auteur te kunnen geven.
Laatst gewijzigd
2019-11-14 13:25:57
Licentie
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten
terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI
koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI
koppeling aan te gaan.
Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.
Arrangement
IMSCC package
Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.
Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en
het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op
onze Developers Wiki.
plusquamperfectum passivum coniunctivus
