De ethologie is de natuurwetenschappelijke studie naar dierlijk gedrag (en soms menselijk gedrag, bijvoorbeeld in de sociobiologie). Ethologen kijken alleen naar het zichtbare gedrag. Wat er in een dier (of mens) gebeurt, is een onzichtbare ‘black box’. Door het gedrag te bestuderen probeert een etholoog conclusies trekken over wat zich in het individu afspeelt.
Het onderzoek in de ethologie vindt plaats op het niveau van het individu en van de soort (verwantschap en evolutie).
Meestal lijkt gedrag met een bepaald doel te worden uitgevoerd. Verschillende soorten gedrag worden meestal aangeduid met het effect dat ze hebben, bijvoorbeeld voedselzoekgedrag en vechtgedrag.
Prikkels
Babyreflexen
Pasgeboren baby’s zijn totaal hulpeloos en afhankelijk. De omgeving waarin een baby leeft, is na de geboorte een heel andere dan toen zij nog in de baarmoeder groeide. De baby ontvangt voor en na de geboorte dus ook heel andere prikkels uit de omgeving.
Maak een schematisch overzicht van verschillende inwendige en uitwendige prikkels die vóór en na de geboorte op de baby af komen.
Probeer in je antwoord zoveel mogelijk zintuigen te betrekken.
Vergelijk je overzicht met minstens één medeleerling.
Het is voor de baby onmogelijk om die lawine aan nieuwe prikkels allemaal te verwerken.
Het kind leert om de prikkels die voor haar belangrijk zijn uit te filteren, bijna al het gedrag bestaat uit reflexen.
Kort na de geboorte controleert de verloskundige of het pasgeboren kindje alle aangeboren reflexen heeft die bij een gezond kindje horen.
Leg nu uit dat dit spergedrag een adaptieve eigenschap is.
De jonge merels uit het eerste filmpje hebben alleen deze ene prikkel nodig om te gaan sperren.
Hun ogen zijn nog gesloten.
In het tweede filmpje zie je dezelfde respons, maar dan nadat een mens het nest heeft aangeraakt (niet zichtbaar op het filmpje).
Jongen die goed konden sperren hadden een grotere overlevingskans dan jongen die dat niet konden.
Deze erfelijke eigenschap werd dus vaker doorgegeven aan volgende generaties.
Wanneer de ogen van de mereljonkies open zijn gegaan hebben ze nog een tweede prikkel nodig om te gaan sperren.
Beantwoord de vragen "Sperreflex" .
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Ethologen aan het werk met modellen
Bekijk het volgende filmpje:
Familie Tinbergen
De familie Tinbergen is een echte biologenfamilie.
Niko Tinbergen is één van onze belangrijkste ethologen.
Aan de slag.
Opdracht 1
Verzorg mij!
Je hebt al eerder gekeken naar de sperreflex bij jonge merels.
In deze stap bekijk je deze sperreflex ook van de andere kant: van de kant van de ouders.
Een merel heeft in de voortplantingstijd een sterke voederdrang.
Bestudeer de Kennisbank:
Opdracht 1 Jonge merels
Kijk nog eens naar het filmpje over de sperreflex bij jonge merels.
Je kunt in het filmpje ook een gedragsketen onderscheiden.
Beschrijf deze gedragsketen en geef voor elke schakel in deze keten steeds aan wat de prikkel en de respons is.
Opdracht 2 Koekoekseend
Broedparasieten leggen hun ei(eren) in het nest van een andere soort.
De koekoek is hier het bekendste voorbeeld van.
Op welke manieren voorkomt de koekoek dat de ‘pleegouder’ door heeft dat er een vreemd ei in het nest ligt?
Hoe ‘weet’ het koekoeksjong dat het de pleegbroertjes en –zusjes uit het nest moet gooien?
Wat voor soort gedrag is dit? En wat zijn de sleutelprikkels die hierbij betrokken zijn?
Het koekoeksjong is al snel groter dan zijn pleegouders, maar zorgt er toch voor dat ze hem blijven voeren.
Kijk zo nodig nog even in de Kennisbank: KB: Supernormale prikkel
Welke twee supernormale prikkels zorgen hiervoor? Werk ze uit.
Koekoeken zijn niet de enige broedparasieten. In het filmpje zie je ook de koekoekseend.
Welke verschillen zie je tussen de gang van zaken bij de koekoek en bij de koekoekseend?
Probeer hiervoor verklaringen te geven.
Bedenk een proefopzet om aan de hand van enkele modellen onderzoek te doen aan sleutelprikkels en supernormale prikkels bij de koekoek. Laat je proefopzet door je docent beoordelen.
Opdracht 2
Eetmij! / Eet mij niet! Opdracht 1 Bessen eten
Hiernaast zie je een merel in een vuurdoornstruik.
De zaadjes waaruit de nieuwe plant moet groeien zitten binnen in het vruchtvlees van de vuurdoornbessen.
Wanneer de vruchten nog onrijp zijn, zijn ze groen gekleurd. Wanneer ze rijp zijn krijgen ze andere kleuren. Wat het voordeel voor de plant?
Neem de tabel over en vul deze in. Kies uit: Zaden zijn nog niet klaar om verspreid te worden - Zaden zijn klaar om verspreid te worden - Reclame om opgegeten te worden - Camouflage als bescherming tegen vraat
Groene onrijpe vruchten
Rode rijpe vruchten
1.
1.
2.
2.
Wat is de sleutelprikkel voor de vogels?
De ronde vorm van de bessen.
De zoete geur van de bessen.
De rode kleur van de bes.
Opdracht 2 Parasiet wisselt van gastheer - 1
Leucochloridium is een parasiet, die een levenscyclus heeft waarbij hij afwisselend leeft in een barnsteenslak en in een zangvogeltje, bijvoorbeeld een vliegenvanger. Binnen de onvrijwillige gastheer zit hij wel veilig.
Maar hoe krijgt hij voor elkaar dat ook zijn nakomelingen weer een goed plekje in een gastheer veroveren?
Bekijk het filmpje en de afbeelding hiernaast.
Kijk zo nodig nog even in de Kennisbank: KB: Supernormale prikkel
Wat is hier de supernormale prikkel?
Hoe verandert het gedrag van de gastheer na besmetting met de parasiet?
Hoe zou de parasiet ervoor zorgen dat de gastheer zijn gedrag verandert?
Alleen de antennes/voelsprieten van de slak worden door de vogel opgegeten, en niet de hele slak.
Welk voordeel zou de parasiet hiervan kunnen hebben?
En de slak zelf?
Opdracht 3 Parasiet wisselt van gastheer - 2
Sommige dieren hebben een opvallend gedrag om niet te worden opgegeten.
Zo doet de rups van een soort koninginnepage soms alsof het een gevaarlijk dier is.
Bekijk het filmpje:
Wat is de (sleutel)prikkel voor de rups om dit gedrag te vertonen?
Beschrijf het gedrag waarmee deze rups zichzelf beschermt zo precies mogelijk, en leg van elk deel uit hoe dit de rups beschermt.
Bestudeer de Kennisbank: KB: Adaptieve eigenschappen
Leg uit dat de ‘oogvlekken’ op de rug (sleutel)prikkels zijn met een adaptieve eigenschap.
Opdracht 3
Opdracht 1 Verleidelijke reclames
In de reclame wordt vaak gebruik gemaakt van sleutelprikkels en supernormale prikkels.
Benoem zoveel mogelijk sleutelprikkels en supernormale prikkels in dit filmpje.
Probeer zelf een reclamefilmpje of een filmtrailer te vinden waarin sleutelprikkels en/of supernormale prikkels zitten die jou aanspreken. Maak een lijst van sleutelprikkels en supernormale prikkels uit het filmpje dat je hebt bekeken.
Toets
Toets
De opdracht sluit je af met het maken van een toets.
De toets bestaan uit gesloten en open vragen.
De gesloten vragen worden nagekeken door de computer.
De open vragen moet je zelf scoren.
Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score.
Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien.
Klik op knoppen om de toetsen te starten.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
a. Het ei van de koekoek lijkt op de eieren van de pleegouders.
Gedrag: reflex Sleutelprikkel: Aanraking van pleegbroertjes en -zusjes.
Zo hebben de jonge koekoeken een grotere overlevingskans dan koekoeken die dit gedrag niet vertonen.
Deze erfelijke eigenschap wordt dus vaker doorgegeven aan volgende generaties.
De jonge koekoek heeft een extra grote gesperde bek en piept extra hard, beide prikkels zijn veel sterker dan die van de oorspronkelijke pleegbroertjes en –zusjes. Dus nog onweerstaanbaarder dan normaal.
De jonge koekoekseend is direct na het uitkomen al geheel zelfstandig, en kan zelf voor haar eigen voedsel zorgen. Zij verlaat het nest direct, en hoeft geen pleegbroertjes- of zusjes te vermoorden. Ook hoeft ze geen supernormale prikkels te gebruiken om haar pleegouders te verleiden om haar te voeren.
Opdracht 2
Bessen eten
Groene onrijpe vruchten
Rode rijpe vruchten
1. Zaden zijn nog niet klaar om verspreid te worden.
1. Zaden zijn klaar om verspreid te worden.
2. Camouflage als bescherming tegen vraat.
2. Reclame om opgegeten te worden.
De rode kleur van de bes.
Parasiet wisselt van gastheer - 1
De gestreepte en kloppende voelspriet van de slak.
Hij verstopt zich overdag niet meer, maar blijft dan actief.
De parasiet geeft een stofje af dat een inwendige prikkel is voor de gastheer om zijn gedrag te veranderen.
Het zal waarschijnlijk werken als een hormoon, of anders invloed hebben op de werking van het zenuwstelsel van de gastheer.
Oprichten van de voorkant, en uitstulpen van een gevorkte ‘tong’, afgeven van een smerige geur. De eerste twee doen denken aan een slang, en de geur is afstotelijk.
Vijanden zullen minder gauw rupsen met ‘oogvlekken’ op de rug opeten. Zo hebben zij een grotere overlevingskans dan rupsen zonder oogvlekken. Deze erfelijke eigenschap wordt dus vaker doorgegeven aan volgende generaties.
Opdracht 3 Verleidelijke reclames
De muziek en de stemmen zijn superromantisch,
Het gezicht van de vrouw is babyachtig met grote ogen en kleine neus,
De eerst (roze) jurk suggereert heel lange benen,
De tweede (zwarte) jurk accentueert de zandlopervormen van haar lichaam.
Leg uit hoe hij de reclamemakers zover krijgt om zonder dat zij het door hebben precies die reclamespotjes te bedenken als hij van tevoren heeft voorbereid.
Het arrangement Inwendige en uitwendige prikkels is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Auteur
Auteur Kunskapsskolan
Je moet eerst inloggen om feedback aan de auteur te kunnen geven.
Laatst gewijzigd
2021-05-17 14:49:58
Licentie
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Bij het samenstellen van deze leerbron is gebruik gemaakt van een arrangement uit de Stercollecties van VO-Content. Het oorspronkelijke arrangement is eigendom van VO-Content en gedeeld onder de CC-BY SA licentie.
https://maken.wikiwijs.nl/104485/Gedrag_algemeen
https://maken.wikiwijs.nl/74803/Module__Prikkelen_en_verleiden___h45
Bij het samenstellen van deze leerbron is gebruik gemaakt van een arrangement uit de Stercollecties van VO-Content. Het oorspronkelijke arrangement is eigendom van VO-Content en gedeeld onder de CC-BY SA licentie.
https://maken.wikiwijs.nl/104485/Gedrag_algemeen
https://maken.wikiwijs.nl/74803/Module__Prikkelen_en_verleiden___h45
De ethologie is de natuurwetenschappelijke studie naar dierlijk gedrag (en soms menselijk gedrag, bijvoorbeeld in de sociobiologie). Ethologen kijken alleen naar het zichtbare gedrag. Wat er in een dier (of mens) gebeurt, is een onzichtbare ‘black box’. Door het gedrag te bestuderen probeert een etholoog conclusies trekken over wat zich in het individu afspeelt.
Meestal lijkt gedrag met een bepaald doel te worden uitgevoerd. Verschillende soorten gedrag worden meestal aangeduid met het effect dat ze hebben, bijvoorbeeld voedselzoekgedrag en vechtgedrag.
Opdracht 2 Sperreflex
