Rijm en metrum - 1
Rijm
Rijm betekent in de ruimste zin van het woord herhaling van klanken.
Als je rijm ordent naar plaats en klank onderscheidt men de volgende soorten rijm:
- Beginrijm (ook wel alliteratie)
- Halfrijm (ook wel klinkerrijm of assonantie)
- Volrijm
- Rime riche (rijk rijm)
- Eindrijm (staand, slepend en glijdend rijm)
Rijm en metrum - 2
Beginrijm (ook wel alliteratie)
Dicht bij elkaar staande beklemtoonde lettergrepen hebben dezelfde medeklinker.
Voorbeeld:
Ik ben geboren uit zonnegloren
En een zucht van de ziedende zee
(Uit: Iris van Jacques Perk)
Halfrijm (ook wel klinkerrijm of assonantie)
Hierbij rijmen alleen de klinkers.
Voorbeeld:
‘t Meisken nam haren mantel
Ende si ginck eenen ganc
Al voor haers vaders poorte,
Die si ontsloten vant
(Uit: Het daghet in den Oosten)
of de medeklinkers:
mast – mist
vlug – veilig
Rijm en metrum - 3
Volrijm
De rijmende woorden (inclusief de laatste beklemtoonde klinker) eindigen hetzelfde.
Voorbeeld:
hing – ding
roken – doken
Rime riche (rijk rijm)
De rijmende klanken zijn hetzelfde.
Voorbeeld:
noot – nood
het avondlicht – in de avond ligt
Eindrijm
Eindrijk kun je ook indelen op grond van het aantal rijmende lettergrepen:
- Staand rijm
De laatste, beklemtoonde lettergreep rijmt.
Voorbeeld:
gaan – staan
gedruis – sluis
Rijm en metrum - 4
- Slepend rijm
Een beklemtoonde rijmende lettergreep wordt gevolgd door één onbeklemtoonde lettergreep.
Voorbeeld:
kopen – lopen
eter – beter
- Glijdend rijm
Een beklemtoonde rijmende lettergreep wordt gevolgd door twee onbeklemtoonde lettergrepen.
Voorbeeld:
kabbelen – babbelen
kinderen – hinderen
Rijm en metrum - 5
Rijmschema's
Als je rijmende woorden aan het eind van een regel dezelfde letter geeft, ontstaat een rijmschema. De meest voorkomende rijmschema’s zijn:
- Gepaard rijm: a a b b (c c ...)
Voorbeeld:
Fraeye historie ende al waer
Mach ic u tellen, hoort naer.
Het was op enen avontstonde
Dat karel slapen begonde
Tengelem op den rijn.
Dlant was alle gader sijn.
(Begin van Karel ende Elegast)
Rijm en metrum - 6
- Gekruist rijm: a b a b (c d c d ...)
Voorbeeld:
Wilhelmus van Nassouwe
Ben ick van Duytschen bloet,
Het vaderlandt getrouwe
Blijf ick tot inden doet.
(Begin van het Wilhelmus)
- Omarmend rijm: a b b a (c d d c ...)
Voorbeeld:
Natuur is voor tevredenen of legen.
En dan: wat is natuur nog in dit land?
Een stukje bos, ter grootte van een krant,
Een heuvel met wat villaatjes ertegen.
(Eerste vier regels uit De Dapperstraat van JC Bloem)
Rijm en metrum - 7
Metrum
In taaluitingen zit ritme. Ritme komt tot stand door afwisseling van meer of minder beklemtoonde lettergrepen. Als dat ritme een bepaalde regelmaat heeft, spreekt men van metrum.
Regelmaat kun je aangeven met ‘versvoeten’. Versvoeten zet je tussen staande streepjes (je noemt dit scanderen).
Beklemtoonde lettergrepen (sterk) krijgen het teken: – en de minder beklemtoonde (zwak): ∪.
Aan het eind van een versregel kan een (meestal minder beklemtoonde) lettergreep wegvallen of bijgevoegd worden. In moderne poëzie en met name in het vrije vers kom je bijna geen metrum tegen. Daarin tref je vaak wel ritme aan. Woorden en klanken krijgen dan accenten.
De meest voorkomende soorten metrum zijn:
- jambe (afwisselend zwak – sterk):
∪-|∪-|∪-|∪-|∪-|
Een nieu|we len|te en | een nieuw | geluid
- trochee (afwisselend sterk - zwak):
- ∪|- ∪|- ∪|- ∪|- ∪|
Weggaan| is iets | anders
Dan het | huis uit | sluipen
- dactylus: –∪∪|–∪∪|–∪∪
Een dactylus is een versvoet bestaande uit een beklemtoonde lettergreep gevolgd door twee onbeklemtoonde lettergrepen.
Voorbeeld:
Lezen en leren is eeuwige taak,
die noch de knaap, noch de grijsaard verzaakt.
Van: Petrus Augustus de Génestet
- anapest: ∪∪ –|∪∪ –|∪∪ –
Een anapest is een versvoet bestaande uit twee onbeklemtoonde lettergrepen, gevolgd door een beklemtoonde lettergreep.
Een anapest is de omgekeerde van een dactylus.
Voorbeeld:
Kan het zijn dat de lier, die sinds lang niet meer ruiste,
die sinds lang tot geen harten in dichtmuziek sprak,
weer opeens van verrukking en hemellust bruiste,
en in stromende galmen het stilzwijgen brak?
Uit: Vijf en Twintig Jaren, Isaac da Costa.
