Verzet tegen Europees imperialisme

Verzet tegen Europees imperialisme

Inleiding - Verzet tegen Europees imperialisme

Het einde van de Eerste Wereldoorlog betekende ook het begin van het einde van het imperialistische tijdperk. Door de oorlog verliepen de contacten tussen moederlanden en koloniën moeizaam. In de Britse en Franse koloniën, maar ook in Nederlands-Indië ontstonden nationalistische bewegingen die zich vanwege de oorlog in Europa redelijk ongestoord konden ontwikkelen.

Het psychologische effect van de Eerste Wereldoorlog op de inwoners van de koloniën was groot. Soldaten die in de koloniën waren gerekruteerd en meevochten in de loopgraven, zagen in Europa met eigen ogen dat ook de ‘superieure’ blanken, moesten leven en vechten onder erbarmelijke omstandigheden. Die ervaringen namen de soldaten na de oorlog mee naar huis.

In 1918 liet de passage over zelfbeschikkingsrecht in de 14 punten van de Amerikaanse president Wilson al doorschemeren dat een nieuw tijdperk zich aandiende. In dat tijdperk zouden de relaties tussen de Europese landen en hun kolonies ingrijpend veranderen.

Tijdlijn

Oorlog Japan/Rusland

In de oorlog tussen Rusland en Japan in 1904-1905 was de inzet van de strijd de heerschappij over Korea en Mantsjoerije. Japan bleek een grootmacht in opkomst en versloeg als eerste Aziatisch land een Europese grootmacht.

Het Japanse leger had een goed gemotiveerd en getraind leger met soldaten die het een eer vonden om voor het vaderland te strijden en te sterven. Bovendien had Japan een zeer moderne vloot met krachtige en moderne oorlogsschepen. De macht van Japan zou een inspiratiebron gaan vormen voor jonge nationalisten in Azië die zagen dat het Westen niet onkwetsbaar was.

Soldaten uit koloniën

Afrikaanse soldaten, vechtend onder
Duits bevel in 1914.

Soldaten werden uit inheemse volken in de koloniale gebieden gerekruteerd en naar de Europese slagvelden verscheept.

Jonge mannen uit Afrikaanse landen als Marokko, Algerije en Kongo en uit Aziatische landen als India en Thailand vochten in de loopgraven in een voor hen compleet nieuwe wereld.

Ze vochten mee in een meedogenloze oorlog waar ze zelf geen enkel belang bij hadden. Veel koloniale veteranen werden na de oorlog aanhangers van nationalistische bewegingen.

WO I Zwakte moederland

Het Britse Rijk in 1921.

De grootmachten in Europa verloren tijdens de oorlog hun sterke greep op de koloniën. Toch kreeg het grootste koloniale imperium, dat van Groot Brittannië, na de oorlog te maken met uitbreiding. Het beheer van mandaatgebieden in het Midden-Oosten en van de voormalige Duitse koloniën kwam in Britse handen.

Toch stond het Britse imperium op het punt van instorten. Het land had enorme verliezen geleden, was financieel failliet en qua mankracht niet meer in staat om een wereldrijk te beheren. Groot-Brittannië voerde noodgedwongen een politiek van meer verzelfstandiging van haar koloniën en democratisering van het bestuur.

In de koloniën begonnen de nationalisten zich te roeren en met steeds meer zelfvertrouwen te werken aan hun strijd voor onafhankelijkheid.

14 punten Wilson

Er moest volgens Wilson een eerlijke regeling komen met betrekking tot alle koloniale afspraken, waarbij het belang van de betrokken bevolking even zwaar moest wegen als dat van de kolonialiserende macht.

Alhoewel er in de vredesregeling van Versailles weinig concreets voortvloeide uit deze gedachte vormde het een psychologisch omslagpunt. De machtige Verenigde Staten, zelf ex-kolonie van Groot-Brittannië, wierpen zich op als principieel tegenstander van de koloniale politiek van de Europa.

Afbeelding: Door Wilson in steno geschreven 14 puntenrede.

Bezetting Nederlands-Indië

Na het Japanse bombardement van de Amerikaanse vloot in Pearl Harbor op 7 december 1941 viel ook Nederlands-Indië ten prooi aan de Japanse expansiedrift. De door de inheemse bevolking onoverwinnelijke beschouwde Nederlandse koloniale macht werd door de Japanners haast achteloos, in een week tijd, terzijde geschoven. De inheemse bevolking stelde zich afzijdig op. De Japanse bezetters werden door velen gezien als bevrijders.

Al gauw bleek dat het Japanse ‘broedervolk’ weinig interesse had in de nationalistische aspiraties van de Indiërs. Japan gedroeg zich als een koloniale macht. Voedsel en grondstoffen werden in dienst gesteld van de Japanse oorlogsvoering. De Nederlanders verdwenen in werk- en strafkampen, maar ook de inheemse bevolking leed zwaar onder de Japanse bezetter.

Bevrijding

Soekarno

De Partai Nasional Indonesia (PNI) van Soekarno riep direct na de bevrijding in augustus 1945 de onafhankelijkheid van Indonesië uit. Dat ging regelrecht in tegen de wens van de Nederlandse regering die de oude gezagsverhoudingen wilde herstellen.

Alles moest weer worden zoals het voor de oorlog was geweest. De publieke opinie en praktisch alle politieke partijen waren fel tegen een soeverein Indië.

Video: nieuws uit Indonesië - de overgave van Japanse militairen.

 

Nationalistische bewegingen

In Nederlands-Indië ontstond door beter onderwijs een zelfbewuste groep Indiërs die zeer kritisch stond tegen het Nederlands bestuur. Vanaf 1912 werden politieke bewegingen opgericht die het politieke zelfbewustzijn wilden bevorderen zoals Boedi Oetomo en Sarekat Islam. In 1920 volgde een communistische partij (PKI) die openlijk streefde naar onafhankelijkheid.

In de jaren twintig kreeg het nationalisme een steeds openlijker anti-Nederlands karakter. Nationalistische leiders als Mohammed Hatta en Soekarno richtten een Nationalistische partij op (PNI) en propageerden het opzeggen van iedere vorm van samenwerking met Nederland.

De koloniale overheid reageerde hard en repressief. Opstanden werden met harde hand neergeslagen en leiders als Hatta en Soekarno verdwenen in interneringskampen. Ze kwamen pas vrij toen Nederlands-Indië bezet werd door Japan in maart 1942.

Afbeeldingen: Artikel over communistische oproer op Java en Sumatra in de Indische Volk van 20 november 1926.

 

Beschavingsoffensief

Landen als Nederland, Engeland en Frankrijk hadden al eeuwenlang koloniale bezittingen verspreid over de wereld. Internationale ontwikkelingen zoals de opkomst van de Verenigde Staten, de ineenstorting van het Spaanse koloniale wereldrijk, maar ook de toenemende mondigheid en politieke invloed van de burgerij, resulteerde in de twintigste eeuw in een behoefte om de koloniale politiek te rechtvaardigen.

Het werd gangbaar om de aanwezigheid in de koloniën te zien als een beschavingsmissie, een voorbereiding op zelfstandigheid aan de hand van het moederland. In Nederlands-Indië concretiseerde deze gedachte zich in de zogenoemde ethische politiek.

Het was een programma om een nieuwe relatie met Indië op te bouwen. Er kwam beter onderwijs en er werd meer geld geïnvesteerd in infrastructuur en bouwprojecten. Meer inspraak voor de inheemse bevolking kwam in de vorm van een soort volksvertegenwoordiging, de Volksraad geheten. De werkelijke macht bleef echter in handen van de planters en de Nederlandse overheid.

Nederlands-Indië in de geschiedenisboeken:
De in de 19e eeuw bekende Nederlandse schrijver
Multatuli (1820-887) uitte in Max Havelaar felle
kritiek op de handeldrijvende Hollanders die
volgens hem in naam van de koning miljoenen
landgenoten in Indië onderdrukten en uitzogen.

Het Oosten ontwaakt.
De verandering openbaarde zich vooral op politiek gebied. In het begin van deze eeuw was er geen sprake van volksinvloed, van medezeggenschap, van staatkundige partijen of een inheemse pers.

Maar dan breken westerse ideeën zich een baan en openbaren zich in velerlei opzicht. Techniek en onderwijs grijpen diep in het starre oosterse leven in, het hechte gebouw van de adat schudt en scheurt door de mokerslagen van de moderne krachten. De overwinning van Japan op de Russische kolos maakt diepe indruk in Oost-Azië, de geweldige ontwikkeling van het land van de Rijzende Zon toont, dat het Oosten in technisch en militair opzicht niet de mindere behoeft te zijn van het Westen.

Niet minder groot is de invloed van India geweest op de nieuwe denkbeelden in Indië. Op Java openbaarde zich dit ontwaken allereerst in een zucht naar ontwikkeling en dan speciaal naar westers onderwijs. De Hollands-Inlandse scholen zijn er het gevolg van geweest. En deze ontwikkeling was zelf weer oorzaak, dat er al meer gestreefd werd naar materiële en intellectuele verheffing, zodat dit onderwijs tegelijk oorzaak en gevolg was van het ontwaken van de oosterling op Java en enkele andere eilanden van de Archipel.
Uit: Dispergeert niet. Deel 4. Twintig eeuwen historie van de Nederlanden, A. Algra en H. Algra (1956)

Nieuwe elites

Een van de pijlers van de ethische politiek in Nederlands-Indië was ontwikkeling door beter onderwijs. Kinderen van lokale Indische leiders kregen een goede opleiding om later te kunnen functioneren in het ambtelijk apparaat van het koloniale bestuur. Honderden Indische studenten woonden en studeerden enkele jaren in Nederland. Na voltooiing van hun studie bleken hun maatschappelijke kansen in Indië minder groot dan die van de Nederlanders. De hoogste ambtelijke functies bleven voor hen onbereikbaar.

Deze goed opgeleide autochtone elite ging streven naar gelijke rechten als de blanke overheerser.

Fragment uit ‘Indonesische overpeinzingen’ van een van de nationalistische leiders Sjahrir:

20 april 1934.

Mohammed Hatta in 1928 (tweede van links).
Een jaar eerder deed de Nederlandse politie
huiszoeking in de woning van de Leidse student
en werd Hatta beschuldigd van opruiing tegen de
Nederlandse staat.

Vandaag aan mijn broer in Holland geschreven, dat hij daar als het enigszins kan, maar liever voorlopig moet blijven, zelfs al zijn zijn inkomsten nu feitelijk onvoldoende. Het voornaamste is, dat hij er de gelegenheid heeft zich de westerse wetenschap in het land zelf eigen te maken.

In drie maanden tijd kan hij er méér van de Europese samenleving leren begrijpen dan uit alle schoolboekjes, die je hier in de loop van een tiental jaren moet verwerken - tenminste, als hij zijn ogen goed gebruikt en zijn hart wijd open houdt.

Vooral dit laatste is een voorwaarde, want velen van ons komen in Europa met de vaste wil om alles wat westers is te veroordelen en dat gelukt hun meestal heel gemakkelijk. Kort geleden sprak ik nog iemand, een meester in de rechten, die het had klaargespeeld om in de ruim vier jaren studietijd, die hij in Holland had doorgebracht, zijn vooroordelen, zijn antipathie, ja, zijn fanatieke haat tegen alles wat westers en Europees is, nog te versterken.


De in India geboren Mahatma Gandhi genoot een goede opleiding in Londen waar hij rechten studeerde. In Zuid-Afrika waar hij jaren werkte als advocaat ondervond hij het racisme aan den lijve.

In Zuid-Afrika paste hij zijn filosofie van geweldloos verzet voor het eerst toe. Teruggekeerd in India werd hij de frontman van burgerlijke ongehoorzaamheid tegen de Britse koloniale overheid.

  • Het arrangement Verzet tegen Europees imperialisme is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    VO-content
    Laatst gewijzigd
    2025-08-21 13:19:19
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    De Kennisbanken bevatten de theorie bij de opdrachten.
    Leerinhoud en doelen
    Geschiedenis;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van