Landen als Nederland, Engeland en Frankrijk hadden al eeuwenlang koloniale bezittingen verspreid over de wereld. Internationale ontwikkelingen zoals de opkomst van de Verenigde Staten, de ineenstorting van het Spaanse koloniale wereldrijk, maar ook de toenemende mondigheid en politieke invloed van de burgerij, resulteerde in de twintigste eeuw in een behoefte om de koloniale politiek te rechtvaardigen.
Het werd gangbaar om de aanwezigheid in de koloniën te zien als een beschavingsmissie, een voorbereiding op zelfstandigheid aan de hand van het moederland. In Nederlands-Indië concretiseerde deze gedachte zich in de zogenoemde ethische politiek.
Het was een programma om een nieuwe relatie met Indië op te bouwen. Er kwam beter onderwijs en er werd meer geld geïnvesteerd in infrastructuur en bouwprojecten. Meer inspraak voor de inheemse bevolking kwam in de vorm van een soort volksvertegenwoordiging, de Volksraad geheten. De werkelijke macht bleef echter in handen van de planters en de Nederlandse overheid.
Het Oosten ontwaakt.
De verandering openbaarde zich vooral op politiek gebied. In het begin van deze eeuw was er geen sprake van volksinvloed, van medezeggenschap, van staatkundige partijen of een inheemse pers.
Maar dan breken westerse ideeën zich een baan en openbaren zich in velerlei opzicht. Techniek en onderwijs grijpen diep in het starre oosterse leven in, het hechte gebouw van de adat schudt en scheurt door de mokerslagen van de moderne krachten. De overwinning van Japan op de Russische kolos maakt diepe indruk in Oost-Azië, de geweldige ontwikkeling van het land van de Rijzende Zon toont, dat het Oosten in technisch en militair opzicht niet de mindere behoeft te zijn van het Westen.
Niet minder groot is de invloed van India geweest op de nieuwe denkbeelden in Indië. Op Java openbaarde zich dit ontwaken allereerst in een zucht naar ontwikkeling en dan speciaal naar westers onderwijs. De Hollands-Inlandse scholen zijn er het gevolg van geweest. En deze ontwikkeling was zelf weer oorzaak, dat er al meer gestreefd werd naar materiële en intellectuele verheffing, zodat dit onderwijs tegelijk oorzaak en gevolg was van het ontwaken van de oosterling op Java en enkele andere eilanden van de Archipel.
Uit: Dispergeert niet. Deel 4. Twintig eeuwen historie van de Nederlanden, A. Algra en H. Algra (1956)