Duitse bezetting van Nederland

Duitse bezetting van Nederland

Inleiding - Duitse bezetting van Nederland

Nederland had in 1940 al een eeuw lang de status van een neutraal land. Bij conflicten werd gekozen voor een afzijdige houding. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog kon Nederland zijn neutraliteit bewaren omdat Duitsland koos voor een aanval via België.

In 1940 was dat niet mogelijk omdat het aanvalsplan van Hitler voorzag in een snelle doorstoot naar Frankrijk ten koste van Nederland en België. Met het overschrijden van de grenzen op 10 mei 1940 schond Duitsland de neutraliteit van Nederland. Binnen 5 dagen was Nederland veroverd en had het land een lange bezettingstijd van 5 jaar voor de boeg.

Fase 1 gematigd (1940 - 1941)

10 mei 1940 – februari 1941
Na vijf oorlogsdagen in mei 1940 waarin hevig werd gevochten, waren de oorlogshandelingen in Nederland voorbij. Een klein deel van het Duitse leger bezette Nederland. Het Nederlandse volk werd door Hitler gezien als een ‘Brudervolk’, sterk verwant aan het Duitse volk. Daarom kreeg het land in plaats van een militair bestuur een civiel bestuur onder leiding van de Oostenrijkse SS’er Seyss Inquart. Doel was het Nederlandse volk te winnen voor de nationaalsocialistische zaak, ook wel aangeduid met het begrip nazificatie. Propaganda was daarbij een belangrijk middel.

[Verklaring Duitsland aan minister van Buitenlandse Zaken:]
'Wij kondigen U de inzet van een geweldige Duitse troepenmacht aan. Elke tegenstand is volmaakt doelloos. Duitsland garandeert de staat van bezit in Europa en Overzee, zowel als de dynastie, indien elke tegenstand uitblijft.

Zo niet, dan bestaat er gevaar voor een volledige vernietiging van het land en zijn staatsbestel. Daarom manen wij u dringend aan, tot het Volk en de Weermacht een oproep te richten en voorts in verbinding te treden met Duitse militaire commando's.

Motivering: Wij hebben onweerlegbare bewijzen voor een onmiddellijk dreigende inval van Frankrijk en Engeland in België, Nederland en Luxemburg, die met medeweten van Nederland en België sinds lang was voorbereid, met het doel op het Roergebied een aanval te doen.'

Fase 2 weerstand en verzet (1941 - 1944)

februari 1941 – najaar 1944
Aan het eind van 1940 lieten de Duitse machthebbers hun gematigde houding varen. Het was duidelijk dat het merendeel van het Nederlandse volk niet warm liep voor de nationaalsocialistische zaak. De dwang en beperkingen namen toe en anti-Joodse maatregelen volgden elkaar snel op.

Vrijwel het gehele georganiseerde openbare leven kwam onder leiding te staan van nationaalsocialisten. Politieke partijen behalve de NSB werden verboden, burgemeesters, de leiding van vakbonden, scholen en omroeporganisaties maakten gedwongen plaats voor nationaalsocialisten of NSB’ers.

Met het verloop van de bezettingsjaren verslechterde de verhouding tussen de Duitse bezetters en de bevolking. Dat werd onder andere veroorzaakt door de steeds slechtere resultaten van het Duitse leger in de loop van het jaar 1941. Nederland stond vanaf 1941 steeds meer in dienst van de oorlogvoering van Duitsland. Ook de gedwongen tewerkstelling van volwassen Nederlandse mannen in Duitsland moet in dat licht worden gezien.

Fase 3 ontregeling (1944 - 1945)

najaar 1944 – mei 1945
Na de invasie van geallieerde troepen in Normandië op 6 juni 1944, leek de bevrijding van Nederland nabij. De zuidelijke provincies onder de rivieren werden in september 1944 bevrijd. Boven de rivieren kwamen de zwaarste maanden uit de oorlog.

Veel mannen werden in het najaar van 1944 bij razzia’s opgepakt en naar Duitsland gedeporteerd om als dwangarbeider te werken. Het transportsysteem dat in de winter van 1944 door de Duitsers volledig stil was gelegd, zorgde voor een dramatisch gebrek aan voedsel in het westen van het land. Zo’n 20.000 mensen in de grote steden vonden de hongerdood. De maatschappij was in de laatste winter van de oorlog totaal ontregeld.

De in het nauw verkerende Duitsers reageerden op vergrijpen en verzetsdaden met veel geweld en represailles die vaak tegen hele dorpen was gericht. Uiteindelijk werd Nederland op 5 mei 1945 in zijn geheel bevrijd.'

Nederland tijdens de Duitse bezetting

Blitzkrieg

Op 10 mei 1940 vielen Duitse troepen Nederland binnen.
De aanval was onderdeel van een militair plan om Frankrijk snel en doeltreffend vanuit het noorden aan te vallen. Een snelle aanval zou de Franse en Britse troepen nauwelijks kans bieden zich in te graven.

Bombardement Rotterdam

Het Nederlandse leger bood fel verzet bij de Afsluitdijk, de Moerdijkbruggen en de Grebbeberg. De voor Duitsland essentiële snelle verovering van Nederland deed Hitler besluiten tot rigoureuze maatregelen om Nederland tot overgave te dwingen.

In de middag van 14 mei 1940 werd de eeuwenoude historische binnenstad van Rotterdam compleet vernietigd door zware bombardementen. De capitulatie van het Nederlandse leger volgde daarna snel.

Nederland tijdens Duitse bezetting - Dagelijks leven

Toen de oorlogshandelingen na 15 mei 1940 achter de rug waren, nam het ‘gewone’ leven schijnbaar weer zijn normale gang. Het merendeel van de Nederlanders probeerde ‘onzichtbaar’ de oorlogsjaren door te komen. In de eerste oorlogsjaren ging dat nog redelijk makkelijk.

Vanaf 1944 werd het leiden van een ‘gewoon leven’ steeds moeilijker als gevolg van een steeds grotere ontregeling van de maatschappij en schaarste aan producten en levensmiddelen.

Ook werd, vooral in het laatste oorlogsjaar, de behoefte om in verzet te komen steeds sterker. Dat was een reactie op de steeds hardere aanpak door het Duitse bestuur en de openlijke vervolging van het Joodse volksdeel.

Nederland tijdens Duitse bezetting - Oorlogsdagen

Pantserauto van De Nederlandsche
Bank waarmee prinses Juliana en
haar gezin vluchtten.

Doel was een snelle uitschakeling van het Nederlandse leger en arrestatie van koningin, regering en legerleiding.
Omdat het verzet tegen de Duitse aanval taaier was dan verwacht, had de Koninklijke familie en regering tijd om te vluchten naar Groot-Brittannië.

Video: De invasie van Nederland.

 

Nederland tijdens Duitse bezetting - Verzet

Illegaal affiche uit de oorlogstijd.

Verzet is een breed begrip dat vele vormen van tegenwerking van de Duitse bezetter dekt. Verzet bestond op allerlei terreinen.

Gewelddadig verzet was gericht tegen het Duitse leger, stond vaak in dienst van hulp aan onderduikers, schakelde landverraders uit of bood hulp aan neergeschoten geallieerde piloten. Een zeer klein percentage van de Nederlandse bevolking nam deel aan deze verzetsactiviteiten en was bereid tot het gebruik van geweld. Op dit soort verzet reageerden de Duitsers met harde represailles en executies van onschuldige burgers.

Het passief verzet in Nederland was veel groter. Stiekem werd geluisterd naar verborgen radiotoestellen waar Radio Oranje vanuit Engeland dagelijks uitzendingen verzorgde.

Nederland tijdens Duitse bezetting - Dwangarbeid

Onder invloed van tegenslagen aan het Oostfront organiseerde Duitsland vanaf 1942 een gedwongen tewerkstelling in de Duitse oorlogsindustrie. Miljoenen volwassen mannen werden uit de bezette gebieden in Duitsland tewerkgesteld in werkkampen en fabrieken.

De omstandigheden in de werkkampen waren vergelijkbaar met die in concentratiekampen. De sterfte door geweld, ziekte, uitputting en ondervoeding was aanzienlijk. Ruim 400.000 Nederlandse mannen werden naar Duitsland weggevoerd.

Afbeelding rechts boven: Weggevoerd na een razzia in Rotterdam in november 1944.

Afbeelding rechts onder: Beste Allemaal, Wij zijn gisterenavond, woensdag op transport gegaan naar Duitsland. Thans (donderdag) zitten wij al de gehele dag voor Almelo en gaan vermoedelijk vanavond over de grens met onbekende bestemming. Wij hebben goede moed!
Tot weerziens en hartelijke groeten.
Cor, Johan, Gerard, Willem

De afbeelding hieronder is een voorbeeld van een dwangbevel.

Nederland tijdens Duitse bezetting - Jodenvervolging

Vanaf het begin van de bezetting hadden joden het zwaar te verduren. Ze werden ontslagen uit beroepen in de ambtenarij, onderwijs en overheid, mochten niet reizen, geen openbare plaatsen zoals bioscopen en parken bezoeken en gedwongen geïsoleerd in getto’s te leven.

In mei 1942 werd de Jodenster ingevoerd die door joden verplicht op de kleding moest worden gedragen. In de zomer van 1942 werden de eerste Joden naar doorvoerkamp Westerbork gebracht, voorportaal van de inmiddels rap gebouwde vernietigingskampen in Duitsland en Polen. Het merendeel van de Nederlandse joden, ruim honderdduizend, kwam op die manier aan zijn einde.

kamp Westerbork

Nederland tijdens Duitse bezetting - Collaboratie

NSB

De in 1931 opgerichte NSB (Nationaal Socialistische Beweging) was extreem rechts en streefde naar een autoritaire staat naar Italiaans model. Het was tijdens de bezettingsjaren de enige toegestane partij. De leider van de NSB was Anton Mussert, een waterbouwkundig ingenieur die handelde uit een diepe afkeer van de wijze waarop de parlementaire democratie volgens hem het landsbelang verkwanselde. De aanhang bestond vooral uit mensen uit de middenklasse zoals middenstanders, ambtenaren en kleine boeren.

Nederlandse SS

Ongeveer 25.000 Nederlanders meldden zich aan bij de SS en vochten mee aan de zijde van de Duitsers.

Lokaal bestuur, onderwijs en ambtenarij

Veel hoge ambtenaren, burgemeesters en mensen in het onderwijs werden tijdens de oorlog vervangen door NSB’ers. Vaak mensen die vanuit opportunistische beweging de gelegenheid aangrepen om functies te kunnen bekleden die in normale omstandigheden buiten hun bereik hadden gelegen. Soms bleven burgemeesters of hoge ambtenaren hun functie bekleden en kozen bewust voor samenwerking met de Duitsers om te proberen de vervelende gevolgen voor de bevolking zoveel mogelijk te beperken.

Nederland tijdens Duitse bezetting - Bevrijding

Het zuidelijk deel van Nederland beneden de grote rivieren werd in de herfst van 1944 bevrijd.

Een poging om in september 1944 de rivieren over te steken eindigde in een voorlopige nederlaag van geallieerden tijdens de slag om Arnhem.

De rest van Nederland werd uiteindelijk in het voorjaar van 1945 bevrijd. De tegenstand die de overwegend Amerikaanse, Britse en Canadese troepen ondervonden wisselde sterk.

Terwijl in sommige delen van het land een hevige strijd moest worden uitgevochten met fanatieke SS-eenheden was in andere delen van het land de weerstand beperkt.

Video: bevrijding van Hengelo in april 1945.

 

  • Het arrangement Duitse bezetting van Nederland is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    VO-content
    Laatst gewijzigd
    2025-08-21 13:18:18
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    De Kennisbanken bevatten de theorie bij de opdrachten.
    Leerinhoud en doelen
    Geschiedenis;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van