Propaganda en massaorganisaties

Propaganda en massaorganisaties

Inleiding - Propaganda en massaorganisaties

Het beïnvloeden van de publieke opinie door eenzijdige of ongenuanceerde beeldvorming in woord en geschrift gebeurt al eeuwenlang. Tijdens de Opstand en de periode van de Bataafse Republiek was de prikkelende inhoud van het pamflet een invloedrijk en veel gebruikt medium.

Na 1850 nam door betere en snellere druktechnieken het affiche een vlucht. Met fraaie vormgeving en kleurrijke illustraties werd het publiek geïnformeerd over politieke standpunten en maatschappelijke onderwerpen.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de beeldvorming van de vijand steeds karikaturaler. De publieke opinie moest worden doordrongen van de slechtheid van de tegenpartij. In affiches werd de vijand monsterachtig en uiterst kwaadaardig neergezet.

Nieuwe uitvindingen als film, fotografie en radio werden door Adolf Hitler effectief ingezet om de Duitse bevolking te doordringen van de nationaalsocialistische boodschap. Steun van het volk was onmisbaar en daarom was controle over de massamedia essentieel.

Massamedia en propaganda in totalitaire staten

Affiches

Affiches waren een belangrijk wapen bij het uitdragen van een politieke boodschap.
Vooral de affiches in landen met een totalitair regime gaven een zeer gekleurde boodschap.

Vijanden werden karikaturaal geportretteerd en de toekomst werd overdreven mooi voorgesteld.

Beeldvorming van de toekomst

  1. Een geruststellend beeld: Stalin houdt het schip van de Sovjet Unie op koers.
  2. De toekomst van Azië onder de hoede van Japan.
  3. Het gezin, veilig onder de vleugels van de NSDAP.

Karikaturale beeldvorming

  1. Nazi-affiche: de Verenigde Staten als monster dat de cultuur van Europa wil vernietigen.
  2. Amerikaans affiche: Karikatuur van Hitler (Duitsland) en Hirohito (Japan)

Joseph Goebbels

Joseph Goebbels in 1934
tijdens een toespraak voor
een menigte SA'ers in
Berlijn.
Ook in Nederland was op de
radio uitsluitend de
nationaalsocialistische
boodschap te horen.

Joseph Goebbels was vanaf 1933 minister van Voorlichting en Propaganda in Duitsland. Hij was verantwoordelijk voor nazificatie van pers, kunst, film, muziek en literatuur. Radio beschouwde hij als het belangrijkste communicatiemiddel om de nationaalsocialistische boodschap over te brengen. De vrije radio-omroep werd verboden en vervangen door de nationaal-socialistische staatsomroep. Vanaf 1933 werd door enkele Duitse fabrikanten een goedkoop radiotoestel geproduceerd, de Volksempfanger (zie 'Radio'). In 1939 bezat 70% van de Duitse gezinnen een radiotoestel, verreweg het hoogste percentage ter wereld.

Radio

Joseph Goebbels had een uitgesproken mening over de betekenis van propaganda:
[…] Propaganda is geen doel op zichzelf maar een middel om een doel te bereiken. Als door het middel het doel wordt bereikt, is het middel goed. Of de propaganda wel of niet aan allerlei esthetische criteria voldoet is niet eens zo belangrijk.

[…] Het doel van onze beweging was om mensen te mobiliseren, te organiseren, om hen te winnen voor ons nationaal revolutionaire ideaal. Dat succes bepaalt het oordeel over onze propagandamethodes.

[…] Het moet onze taak zijn om in onze propaganda een modern gevoel mee te geven. Het Duitse Rijk moet de moderne technologie gebruiken, alleen het nieuwste is goed genoeg. Wij leven in een tijd waarin de steun van de massa onmisbaar is.

[…] Onze hedendaagse leiders moeten enerzijds tot de verbeelding spreken van de mensen, anderzijds moeten zij de taal van de mensen begrijpen. Het is hun plicht om aan de massa op een begrijpelijke manier over te brengen wat zij willen.

[…] Ik geloof dat radio het modernste en meest essentiële instrument is om de massa’s te beïnvloeden. De radio zal uiteindelijk de gehele pers kunnen vervangen.

Afbeelding: der Volksempfänger.

Fotografie

Het gebruik van retoucheertechnieken in de Sovjet Unie is bekend.
Revolutionairen die in een later stadium van de communistische revolutie in ongenade vielen bij Lenin en Stalin, werden simpelweg uit de geschiedenis gewist. Deze techniek had in een tijdperk ver voor de intrede van de computer ongetwijfeld een grote overtuigingskracht.

Foto’s kunnen bijdragen aan beeldvorming en imago.
Hitler liet zich vaak en graag portretteren als een kindervriend.

 

Kranten

In totalitaire regimes is er geen plaats voor meerdere visies naast elkaar.

Kranten in het fascistische Italië, nazi-Duitsland of in de Sovjet Unie waren staatsbezit en werden volledig gecontroleerd.

Uiterlijk vertoon

Mussolini maakte van Italië een totalitaire staat met een sterk hiërarchisch karakter. Uiterlijk vertoon was belangrijk: zelf speelde hij de agressieve, stoere leidersfiguur. Het gebruik van sterke symbolen was voor fascisten belangrijk. Hij bedacht de fascistische groet en gebruikte het symbool van de fasces. Mussolini organiseerde massabijeenkomsten en militaire parades en wees met klem op het grootse verleden van het Romeinse Rijk dat weldra zou terugkeren. Om de grootheid te benadrukken werden imposante gebouwen in Romeinse stijl gebouwd.

Adolf Hitler had een soortgelijke benadering. Ook hij benadrukte de terugkeer van een groots verleden, gebruikte sterke symbolen: de fascistische groet, de swastika en liet massabijeenkomsten organiseren om het volk te overdonderen met nationaal-socialistische retoriek.

Afbeeldingen: Uiterlijk vertoon was kenmerkend voor fascisten en nationaalsocialisme. Daarmee werden gewenste karaktereigenschappen als daadkracht, mannelijkheid en leiderschap aan het publiek getoond.

Film

Der Ewige Jude is een goed voorbeeld van een propagandistische film. Opgezet als een documentaire kregen bioscoopbezoekers een aaneenschakeling van filmbeelden te zien die 'bewezen' dat de joden de schuld waren van de malaise in de wereld en met name in Duitsland. Joden zouden naar inhoud van Der Ewige Jude door hun infiltratie in de financiële wereld en de politiek de macht in handen hebben. Vooral in vijandige landen als Frankrijk en de Verenigde Staten zouden joden de macht hebben.

Afbeeldingen rechts: Affiches voor de film Der Ewige Jude.

Video 1: Het ideaalbeeld van Duitsland 1936.

Video's onder: Fragmenten uit de film 'Der Ewige Jude'.

 

 

Televisie

Ook de inzet van de televisie om propaganda te verspreiden was pionierswerk van de nazi’s.

Zie de reportage van het VPRO-programma Andere tijden over dit onderwerp (bekijk vanaf 13:17 minuten).

  • Het arrangement Propaganda en massaorganisaties is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    VO-content
    Laatst gewijzigd
    2025-08-21 13:18:29
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    De Kennisbanken bevatten de theorie bij de opdrachten.
    Leerinhoud en doelen
    Geschiedenis;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van