Religie had in de 16e eeuw een andere lading dan in onze huidige tijd. Het wel of niet bestaan van God stond niet ter discussie en ieder mens was bevreesd voor de vreselijke tijd in het vagevuur als straf voor begane zonden.
De kerk speelde dan ook een dominante rol in het leven van de gelovigen. De paus als plaatsvervanger van Christus en hoofd van de kerkelijke hiërarchie werd gezien als onfeilbaar. Toch was de positie van de rooms-katholieke Kerk in de 16e eeuw minder sterk dan voorheen. Er kwam van verschillende kanten fundamentele kritiek.
Schisma
Het Westers schisma was een periode (1378-1417) waarin het hoogste gezag van de katholieke kerk werd geclaimd door meerdere pausen. Deze situatie ondermijnde het gezag van de kerk en de paus en verminderde het vertrouwen in zijn onfeilbaarheid. Het gebrek aan eenheid in de kerk werd ook door veel geestelijken gezien als een beschamende vertoning. Afbeelding rechts: Benedictus XIII
Pausen onder het westers Schisma
Aflatenhandel
De Domkerk in Utrecht die
gebouwd werd in de periode
1254-1520 werd deels
gefinancierd met de
opbrengsten uit de handel
in aflaten.
Er was veel kritiek op de rijkdom en het gedrag van geestelijken die uit waren op het vergaren van rijkdom o.a. met de lucratieve handel in aflaten. Dat waren documenten die werden verkocht door de Kerk en die de koper een kwijtschelding gaven op tijdelijke zondestraffen in het vagevuur.
Met giften konden deze aflaten worden verkregen.
De handel in aflaten vormde een belangrijke bron van inkomsten voor de rooms-katholieke kerk. De Sint Pieter-basiliek in Rome werd grotendeels gefinancierd met de opbrengst van de handel in aflaten.
Afbeelding linksboven: Spotprent uit de 16e eeuw over aflatenhandel die eigenaren hun zonden vergaf en hun tijd in het vagevuur zou verkorten.
Afbeelding linksonder: Simonie was de ongeoorloofde verkoop van
liturgische voorwerpen door geestelijken.
Rooms-katholieke kerk
Voorstelling van het vagevuur.
De rooms-katholieke kerk was naast een religieus instituut ook een wereldlijk instituut. De paus in Rome heerste als een wereldlijk vorst over de pauselijke staat (huidige midden-Italië). Om macht uit te oefenen over de gelovigen, om kerken en kathedralen te laten bouwen en om te heersen over de kerkelijke staat was veel geld nodig.
In de welvarende 15e eeuw waren de pausen berucht om hun decadente levensstijl en hun geldverslindende bouwprojecten zoals de Sint Pieter-basiliek in Rome. Kritiek op de kerk werd hardhandig aangepakt via de inquisitie, een kerkelijke rechtbank die ketterij kon vaststellen en ketters streng strafte. In de 15e eeuw kwamen er scheurtjes in het bastion van de kerk en bleek de Roomse kerk minder onaantastbaar dan ze leek. Er was bij veel gelovigen een diep verlangen naar een zuivere kerk die de gelovigen bijstond in hun relatie met God.
Contra-reformatie
Concilie van Trente (1545-1563): de kerkelijke leer werd
opnieuw onder de loep genomen en geherdefinieerd.
Daarmee werd duidelijk positie gekozen ten opzichte van
de protestanten.
De reformatie had grote gevolgen voor de rooms-katholieke kerk. Niet alleen verloor de kerk een deel van haar gelovigen, maar ook was haar macht en aanzien aangetast.
Toch had de reformatie ook positieve gevolgen. De afkeer die veel gelovigen uitten over de kettervervolging, het materialisme, het machtsmisbruik van priesters, de aflatenhandel, dat alles samen bracht ook een tegenreactie binnen de kerk teweeg. Er werden maatregelen genomen om misstanden misbruik van macht tegen te gaan en de organisatie beter te structureren.
Reformatie
Fresco van Rafaël die werd gemaakt in opdracht van
paus Julius II. De Renaissance-pausen gaven
enorme bedragen uit aan versiering en decoratie
van kerken en privétrekken. De opdrachten werden
uitgevoerd door de beste kunstenaars van die tijd.
De reformatie is de geloofsbeweging die in 1517 in gang werd gezet door Maarten Luther in een poging om een einde te maken aan de misstanden in de rooms-katholieke kerk zoals de handel in aflaten. Het was de hervormers in eerste instantie niet te doen om een afscheiding van de officiële kerk.
Pas toen de kerk reageerde met actieve vervolging van zijn criticasters werd besloten tot de oprichting van een nieuwe zuivere kerk die we aanduiden als de protestantse kerk. Mede door de boekdrukkunst konden de nieuwe ideeën over kerk en geloof zich in rap tempo over Europa verspreiden en groeide de aanhang van de protestantse kerk gestaag.
Het nieuwe geloof ging een belangrijke rol spelen bij politieke conflicten tussen staten. Om de politieke tegenstellingen aan te scherpen werd vaak nadrukkelijk gekozen voor het protestantse danwel katholieke geloof om de inzet van de strijd te rechtvaardigen. Dat was bijvoorbeeld het geval bij de Opstand van de Nederlandse provincies tegen Filips II. Ook in de bloedige en chaotische Dertigjarige Oorlog in Duitsland speelde de tegenstelling tussen katholieken en protestanten een belangrijke rol.
Reformatie en Contra-Reformatie
Rooms-katholieke kerk
Protestantse kerk
Gezag bij bijbel, kerkelijke leer, traditie.
Gezag bij bijbel
Kerkelijke hiërarchie met paus als hoofd
Democratischer
Mariaverering, heiligen
Rechtstreeks contact met God, geen heiligenverering
Zeven sacramenten
Twee sacramenten: doop en avondmaal
Na zonden biechten, priester kan vergeving schenken
Kerk schenkt geen vergiffenis. Alleen na berouw kan God vergiffenis schenken
Ambt van priester is sacramenteel en celibatair
Predikant niet sacramenteel en verenigbaar met huwelijk
Veel versiering en aankleding
Sober
Kaart Reformatie en Contra-Reformatie
Zuiverheid in het geloof
Luther verbrandt in het openbaar de
pauselijke bul die hem de mond moest
snoeren
Twijfel over de weg die de rooms-katholieke kerk bewandelde, kwam in de 16e eeuw niet uit de lucht vallen. In de voorafgaande eeuwen kwamen herhaaldelijk bewegingen op waarvan de leden een nieuwe invulling gaven aan hun geloofsbeleving. Hoewel de vorm waarin dat gebeurde sterk kon verschillen, is de zoektocht naar zuiverheid in het geloof een gemeenschappelijk kenmerk.
Armoede en eenvoud werd door zowel de katharen als Franciscus van Assisi (1182-1226) als uitgangspunt genomen in de relatie met God. Ook een middeleeuwse beweging als de Moderne Devotie die aan het eind van de 14e eeuw opkwam, ontstond uit onvrede met misstanden in de kerk. Oprichter Geert Groote zag het zielenheil als een eigen verantwoordelijkheid van ieder individueel mens. Tussenkomst van een geestelijke was volgens deze opvatting niet nodig.
De kerk probeerde deze bewegingen te neutraliseren door opname in de moederkerk of door verstoting en harde vervolging. Zo werd de leefwijze van Franciscus leidraad voor de franciscaner kloosterorde, maar werd de beweging van de katharen meedogenloos vervolgd.
Desiderius Erasmus (1466-1536)
In zijn beroemde en invloedrijke werk Lof der Zotheid uitte de in Rotterdam (of Gouda) geboren geleerde op satirische wijze kritiek op misstanden in de rooms-katholieke kerk. Erasmus kreeg van tegenstanders van de reformatie het verwijt dat hij met het boek de weg had geplaveid voor Maarten Luther. Belangrijk verschil tussen Erasmus en Luther was de houding ten opzichte van de menselijke vrijheden.
Erasmus pleitte voor tolerantie op geloofsgebied en was tegenstander van Luther’s opvatting dat het leven louter en alleen in dienst moest staan van het geloof. Erasmus zag eventuele hervormingen graag binnen de bestaande katholieke kerk gebeuren. Door zijn kritiek werd hij echter door de klerk gezien als een ketter en door de protestanten als rooms-katholiek omdat hij niet openlijk partij koos voor Luther.
Lof der zotheid wordt 500 jaar na verschijnen nog steeds gelezen.
Franciscus van Assisi
De oudste afbeelding van Franciscus van
Assisi uit de 13e eeuw, een fresco in het
klooster van San Benedetto in Italië.
Franciscus bekeerde zich tot een leven van armoede en bedelde zijn eten bij elkaar. Zijn levenswijze werd de basis van de kloosterorde der franciscanen.
Moderne Devotie
Geert Groote (1340-1384),
grondlegger van de religieuze
stroming van de Moderne Devotie.
De beweging van de Moderne Devotie ontstond in de 14e eeuw in Deventer en verzette zich tegen het geestelijk verval in de kerk en de maatschappij.
Katharen
Vervolging Katharen. Het woord ketter is
afgeleid van het woord kathaar.
De laat-middeleeuwse Katharen beschouwden zichzelf als de ware christelijke kerk. Zij stelden Jezus in hun geloof centraal en wezen het Oude Testament af. Naar opvatting van de katharen waren alle stoffelijke zaken verwerpelijk. Omdat ze enkele fundamentele beginselen van de katholieke kerk verwierpen, werden de katharen op bloedige wijze vervolgd door de kerk en de Franse koning.
Maarten Luther (1483-1546)
Maarten Luther,
geschilderd in 1529.Afbeelding boven:
95 stellingen van Luther.
Afbeelding onder:
Slotkerk de wittenberg waar Luther
zijn 95 stellingen aan de kerkdeuren
spijkerde.
Maarten Luther was oorspronkelijk actief als augustijner monnik en hoogleraar in de moraaltheologie aan de universiteit van Wittenberg. Met lede ogen zag hij de misstanden aan binnen de katholieke kerk. De kerk was in zijn ogen een obstakel geworden tussen mens en God. In 1517 spijkerde hij 95 stellingen vast aan de kerkdeur van de Slotkerk in Wittenberg. Daarin uitte hij stevige kritiek op de praktijken binnen de kerken en in het bijzonder op de handel in aflaten. Hij wees de kerk als bemiddelaar tussen mens en God af.
In de Lutherse kerken die werden opgericht, werden de biecht, de heilige mis ter vergeving van de zonden, en de heiligen niet erkend. Alleen de genade van God kon de gelovige vergeving schenken, daar had de kerk niets over te zeggen volgens Luther. De katholieke kerk deed Luther in de ban en verklaarde hem vogelvrij. Hij kreeg echter bescherming van de keurvorst van Saksen. Zo kon Luther in 1521 in betrekkelijke rust de Latijnse tekst van de Bijbel naar het Duits vertalen. Bijbelstudie was voor hervormers als Luther en Calvijn een belangrijk middel om God te leren kennen. Bijbelvertalingen waren dus een belangrijk middel om de teksten van de Bijbel toegankelijk te maken voor gewone burgers.
Johannes Calvijn (1509-1564)
Frans-Zwitserse theoloog die net als Luther niets zag in goede werken als mogelijkheid om vergeving te krijgen. Genade kwam van God zelf en niet van de kerk was zijn overtuiging. Hij geloofde in de uitverkiezing of predestinatie. Dat hield in dat het lot van elk mens al voorbestemd was bij de geboorte. Om God te eren diende de mens een hardwerkend en eenvoudig bestaan te leiden.
Calvijn was in zijn opstelling tegen de officiële kerk en andersdenkenden een stuk fanatieker dan Luther. In zijn ogen moest de staat ondergeschikt zijn aan het geloof.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Religie had in de 16e eeuw een andere lading dan in onze huidige tijd. Het wel of niet bestaan van God stond niet ter discussie en ieder mens was bevreesd voor de vreselijke tijd in het vagevuur als straf voor begane zonden.
Het Westers schisma was een periode (1378-1417) waarin het hoogste gezag van de katholieke kerk werd geclaimd door meerdere pausen. Deze situatie ondermijnde het gezag van de kerk en de paus en verminderde het vertrouwen in zijn onfeilbaarheid. Het gebrek aan eenheid in de kerk werd ook door veel geestelijken gezien als een beschamende vertoning.
Er was veel kritiek op de rijkdom en het gedrag van geestelijken die uit waren op het vergaren van rijkdom o.a. met de lucratieve handel in aflaten. Dat waren documenten die werden verkocht door de Kerk en die de koper een kwijtschelding gaven op tijdelijke zondestraffen in het vagevuur.
In zijn beroemde en invloedrijke werk Lof der Zotheid uitte de in Rotterdam (of Gouda) geboren geleerde op satirische wijze kritiek op misstanden in de rooms-katholieke kerk. Erasmus kreeg van tegenstanders van de reformatie het verwijt dat hij met het boek de weg had geplaveid voor Maarten Luther. Belangrijk verschil tussen Erasmus en Luther was de houding ten opzichte van de menselijke vrijheden.
Frans-Zwitserse theoloog die net als Luther niets zag in goede werken als mogelijkheid om vergeving te krijgen. Genade kwam van God zelf en niet van de kerk was zijn overtuiging. Hij geloofde in de uitverkiezing of predestinatie. Dat hield in dat het lot van elk mens al voorbestemd was bij de geboorte. Om God te eren diende de mens een hardwerkend en eenvoudig bestaan te leiden.
