Begin staatsvorming en centralisatie

Begin staatsvorming en centralisatie

Inleiding - Begin staatsvorming en centralisatie

Karel V

In de periode 1000 – 1500 begon het proces van staatsvorming gestalte te krijgen. Er ontstonden aangesloten gebieden waar het bestuur zich op last van de vorst steeds meer centraliseerde.

Het recht van de sterkste maakte zo plaats voor wettelijk vastgestelde regels waar ingezeten zich aan moesten houden. Het proces van staatsvorming en centralisatie wordt goed geïllustreerd door de geschiedenis van de Bourgondische hertogen.

Stamboom Bourgondische vorsten

Filips de Stoute

Door een handige huwelijkspolitiek kreeg Filips de Stoute (betekent ‘de moedige’) die de Bourgondische landen van zijn vader te leen had gekregen, het voor elkaar een huwelijk te sluiten met Margareta van Male, erfgename van welvarende graafschappen in Vlaanderen.

Door dit huwelijk werden Vlaanderen en de Bourgondische landen aan elkaar verbonden en kwam Vlaanderen binnen bereik van de Franse Kroon. Filips de Stoute beheerde de gebieden als regent namens Frankrijk. Door het voeren van een handige huwelijkspolitiek voor zijn kinderen wist hij in snel tempo zijn gebied en zijn invloed uit te breiden.

Hij liet in zijn leven geen kans onbenut om zijn invloed en macht uit te breiden. Vooral toen in 1380 zijn oudste broer, koning Karel V van Frankrijk overleed, ontstond er een langdurige machtsstrijd aan het Franse hof waarin Filips de Stoute zich graag en uitgebreid in roerde.

Jan zonder Vrees

In 1404 overleed Filips de Stoute en werd opgevolgd door zijn zoon Jan zonder Vrees. Deze erfde Bourgondië van zijn vader en via zijn moeder de gebieden Vlaanderen, Artois en Franche-Comté.

Jan zonder Vrees was minstens zo ambitieus als zijn vader. In 1396 werd hij als Bourgondisch leider van een kruistocht twee jaar gevangen gehouden. Na terugkeer voerde hij als neef van de Franse geesteszieke en onbekwame koning een strijd om de macht met Lodewijk I, hertog van Orléans. Jan liet Lodewijk vermoorden maar daarmee was de strijd om de macht niet voorbij. De rol van Lodewijk als leider van de anti-Bourgondische partij aan het Franse hof werd overgenomen door Bernard VII van Armagnac.

Na wisselende successen voor beide partijen werd in 1414 de aandacht verlegd naar de Engelse invasie van Frankrijk. Jan zonder Vrees hield zich tijdens de oorlog afzijdig en gebruikte de strijd om er zijn voordeel mee te doen. Terwijl het noorden van Frankrijk werd veroverd door de Engelsen, nam Jan zonder Vrees Parijs in. De kroonprins, de wettige Franse troonopvolger en latere Karel VII wilde onderhandelen over vrede. Tijdens een van de besprekingen werd Jan zonder Vrees vermoord. Deze gebeurtenis dreef de Bourgondische hertogen verder af van het Franse hof.

Filips de Goede

Filips de Goede, zoon van Jan zonder Vrees wilde, mede door de moord op zijn vader, los van de feodale banden met Frankrijk, een Bourgondische staat stichten. Daarin was hij bijzonder succesvol. Hij was een goed strateeg die de adel en de rijke steden tevreden wist te houden en tegelijkertijd zijn macht wist uit te breiden.

Het Bourgondische gebied breidde zich onder zijn bewind flink uit en het hof van Filips werd een van de machtigste en rijke hoven van Europa. Filips de Goede kan worden gezien als grondlegger van de latere Nederlanden. In 1433 werden Holland, Zeeland en Henegouwen deel van het Bourgondische rijk. In de Honderdjarige Oorlog steunde hij Engeland. Dat gaf hem een voordelige onderhandelingspositie bij vredesbesprekingen in Atrecht in 1435 met Frankrijk. Op voorwaarde dat hij de kant van Frankrijk koos, kreeg hij in ruil belangrijke gebieden in Noord-Frankrijk en werd bovendien ontslagen van feodale verplichtingen aan de Franse Kroon. Daarmee was de onafhankelijkheid van de Bourgondische staat een feit.

Door goede banden met de paus kreeg Filips de mogelijkheid om zijn invloed uit te breiden in de bisdommen Luik en Utrecht. Het was zijn grote streven om als hertog gelijke te worden van de machtigste koningen van Europa.

Karel de Stoute

Karel de Stoute, zoon van Filips de Goede zette de traditie van zijn vader voort. Ook hij droomde van het koningschap en uitbreiding van macht en gebied. Zijn enorme ambities brachten hem in conflict met de adel en de steden. Omdat Karel een staand huurleger had ingesteld was hij in staat om verzet van steden als Gent en Luik met geweld de kop in te drukken.

Hoewel onder Karel de Stoute het Bourgondisch gebied verder werd uitgebreid met Elzas, Lotharingen en Gelre (vergelijkbaar met huidige Gelderland) kon hij zijn belangrijkste ambitie niet waarmaken. De kroning tot koning die zou worden uitgevoerd door de Duitse keizer in Trier ging op het laatste moment niet door. De keizer had lucht gekregen van Karels streven om zich na zijn kroning volledig onafhankelijk op te stellen ten opzichte van het Duitse rijk. Weerstand van Frankrijk en Zwitserland tegen de machtsuitbreiding van Karel de Stoute resulteerden in enkele veldslagen waarbij Karel in 1477 het leven verloor.

Maria van Bourgondië

Dochter van Karel de Stoute, erfde een verarmd Bourgondië dat ten prooi leek te vallen aan Frankrijk. Lodewijk XI van Frankrijk probeerde zijn zoontje te koppelen aan Maria om op die manier Bourgondië als erfland zonder oorlog binnen te slepen. Intussen bouwde Lodewijk aan de opbouw van een sterk leger om de buit eventueel met geweld binnen te slepen. Maria stond alleen en kon zelfs niet terugvallen op de steun van de adel die grotendeels was overgelopen naar het Franse kamp. Zij zocht via de Staten-Generaal hulp bij de steden en gewesten. Steden en gewesten gaven haar financiële steun in ruil voor een ruim pakket aan privileges (Het Groot Privilege) voor de steden en gewesten.

Door haar huwelijk met Maximiliaan I, zoon van de Duitse keizer Frederik III wilde Maria de Franse koning Lodewijk XI buiten de deur houden. Deze reageerde op het huwelijk met de verovering van Bourgondische steden ten zuiden van Vlaanderen. In 1479 werd de opmars van Franse troepen tot staan gebracht door het leger van Maximiliaan en bleef Vlaanderen een Franse bezetting bespaard.

Grafmonument van Maria van Bourgondiė
in Brugge. Zij overleed op 25-jarige leeftijd
door een val van haar paard.

 

Staatsvorming en belastinginning

De militaire ambities van Karel de Stoute kwamen in botsing met de adel. Karel ging zich richten op de instelling van een permanent huurleger, onafhankelijk van de adel. Deze legers kostten veel geld.

De verpachting van grootgrondbezit en traditionele jaarlijkse bede aan de gewesten bracht te weinig op. Daarin schuilt een belangrijk element dat bijdroeg aan centralisatie en staatsvorming. Met de ambitie om over een staand huurleger te beschikken, werd het noodzakelijk om belastingen te verhogen, een efficiënt belastingapparaat in het leven te roepen en om de inning van belastingen centraal te organiseren. De oude feodale verhoudingen tussen vorst en adel werden door deze ontwikkeling steeds minder belangrijk.

De oprichting van de Staten-Generaal was voor de Bourgondische vorsten een middel om de gewesten en steden direct en centraal te kunnen aanspreken. In 1464 kwam de Staten Generaal voor de eerste maal bij elkaar.

Steden en gewesten

Onderwerping opstandige bevolking in Gent
aan Filips de Goede in 1453.

De financiële druk op de steden werden met de groeiende ambities van de Bourgondische vorsten steeds groter. De hoge belastingen leidden tot openlijk verzet. Onder Karel de Stoute werden deze opstanden hardhandig neergeslagen.

Een stad als Gent kende een traditie van verzet tegen vorsten die hun stadsprivileges schaadden en de belastingen wilden verhogen. Gent verzette zich tegen de opeenvolgende Bourgondische vorsten maar moest uiteindelijk het hoofd buigen. De strijd van de vorst tegen privileges van de steden stond in het licht van de staatsvorming. Het doel was centralisatie en standaardisering van bestuur en belastingen. Een efficiënt belastingenstelsel kon niet bestaan als de vorst tegelijkertijd rekening moest houden met specifieke privileges en rechten die voor elke stad anders waren.

Het Bourgondische hofleven

Filips de Goede bezoekt een schrijver die
in opdracht van hem werkt en wordt
begeleid door in dure kleding gestoken
hovelingen.

Samen met de ambitie om van het Bourgondische hof een koninklijk hof te maken, stegen de uitgaven aan het hofleven. In competitie met het Franse hof werd geld nog moeite gespaard om het Bourgondische hof om te vormen tot een belangrijk cultureel centrum. Architecten, kunstschilders en beeldhouwers werden ingehuurd voor het verfraaien van paleizen en kastelen. Dit alles was bedoeld om te imponeren en de wereld te laten zien hoe machtig en invloedrijk het Bourgondisch vorstenhuis was.

Afbeelding rechtsboven:
Kostbaar smeedwerk voor vorst en paard.

Tapijten behoorden in de vijftiende eeuw tot de duurste
kunstobjecten. Karel de Stoute nam zelfs een deel van
de tapijtencollectie mee op reis. Op die manier kwam
na de verloren veldslag van Karel de Stoute bij Grandson
een belangrijk deel van de Bourgondische tapijten in
Zwitserse handen.

 

  • Het arrangement Begin staatsvorming en centralisatie is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    VO-content
    Laatst gewijzigd
    2025-08-21 13:07:41
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    De Kennisbanken bevatten de theorie bij de opdrachten.
    Leerinhoud en doelen
    Geschiedenis;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van