Conflicten in de christelijke wereld

Conflicten in de christelijke wereld

Inleiding - Conflicten in de christelijke wereld

In de 10e eeuw had de Duitse keizer de zeggenschap naar zich toe getrokken om hoge geestelijken zoals bisschoppen en abten in het Duitse rijk te benoemen. De benoeming van bisschoppen als leenman werd een gebruikelijk strategie van de keizer. Het feit dat bisschoppen niet mochten trouwen had als voordeel dat hun leen niet overerfbaar was. In theorie viel de leengrond na hun dood automatisch terug aan de keizer. Dit in tegenstelling tot de situatie bij wereldlijke leenmannen die hun leen als overerfbaar bezit waren gaan beschouwen.

In de praktijk leidden de keizerlijke benoemingen nogal eens tot ongewenste situaties. De benoemde bisschoppen waren immers niet geselecteerd op hun religieuze kwaliteiten. Zij trokken zich weinig aan van het celibaat en in de 9e en 10e eeuw kwamen bisschoppen herhaaldelijk in opspraak door simonie: de lucratieve handel in geestelijke zaken en ambten.

In de 11e en 12e eeuw bevond de Katholieke Kerk zich in een crisis die zich manifesteerde in de volgende ontwikkelingen:

  • de Investituurstrijd (strijd om benoeming hoge geestelijken)
  • de opkomst van religieuze hervormingsbewegingen
  • de breuk met de Byzantijnse Kerk, ofwel het Oosters Schisma.

Investituurstrijd

De middeleeuwse samenleving was sterk hiërarchisch ingericht. Het allerhoogste gezag lag bij God. De indeling van de maatschappij in de drie standen werd gezien als een goddelijk gegeven. De keizer en de paus waren de hoogste gezagsdragers, de een op wereldlijk gebied, de ander op geestelijk gebied. Conflicten ontstonden als de een zich op het ‘werkterrein’ van de ander begaf zoals het geval was bij de bisschopsbenoemingen door de keizer. Dit machtsconflict wordt wel aangeduid als de Investituurstrijd. Het betekent: de strijd om het recht van benoeming van een bisschop en de inwijding in zijn ambt.

In het concordaat van Worms van 1122 werd een compromis gesloten. Nieuwe bisschoppen kregen vanaf dat jaar hun geestelijk gezag van de paus. De keizer kon de bisschoppen voorzien van wereldlijke taken zoals het beheer over land als leenheer. De afspraak was een stap in de richting van de scheiding tussen Kerk en Staat. In de 12e en 13e eeuw bereikte de macht van de paus zijn hoogtepunt.

Keizer

Hendrik IV vraagt in 1077 om
bemiddeling aan Mathildis van
Toscane en abt Hugo van Cluny in
het conflict met paus Gregorius VII.

Hendrik IV
Hendrik IV was de grote tegenspeler van het pauselijk gezag van Gregorius VII. In 1075 kwam het tot een uitbarsting. Steun van de paus aan opstandige edelen in Saksen tegen Hendrik en een Koninklijke benoeming van een bisschop in Milaan deed de zaak escaleren. In een samenkomst van Duitse bisschoppen werd Gregorius VII door Hendrik afgezet. Gregorius op zijn beurt excommuniceerde koning Hendrik IV en zijn medestanders.

Een aantal Duitse bisschoppen en edelen keerden zich vervolgens tegen Hendrik. De in het nauw gedreven Hendrik IV koos eieren voor zijn geld en onderwierp zich in 1077 aan de paus. Enkele jaren later laaide de strijd weer op en werden er over en weer tegenkoningen en tegenpausen benoemd in een poging het gezag van de koning dan wel van de paus te ondermijnen.

Hendrik IV knielt voor de paus.

Paus

Het streven van Gregorius VII naar absolute macht binnen kerk en maatschappij stond in dienst van een religieus doel. Hij was voorstander van een maatschappij die in alle facetten was doordrongen van het christelijke geloof.

Hij wordt gezien als een belangrijk kerkhervormer die de Kerk terug wilde brengen naar zijn geestelijke idealen. Hij streed tegen simonie en hekelde voorgangers die hadden geleefd als losgeslagen wereldlijke vorsten.

Hervormingsbewegingen

In de 10e eeuw kwam als reactie op het wereldse gedrag binnen de Kerk en kloosters een hervormingsbeweging op die terug wilde naar de spirituele basis. Middelpunt van die beweging was de kloosterorde van Cluny die werd opgericht in de 10e eeuw en een belangrijke invloed zou hebben op de Kerk. Een strikte naleving van de regel van Benedictus was het fundament van de in eerste instantie kleine kloosterorde. Er werd onafgebroken gebeden, gewerkt en aan liefdadigheid gedaan. Het contrast tussen de ascetisch en sober ingestelde orde van Cluny met de Kerk en de oudere kloosterordes was groot.

Cluny werd enorm populair en symbool van religieuze zuiverheid. De band met Rome werd door de abten van Cluny goed onderhouden waardoor de orde onafhankelijk bleef van plaatselijke machthebbers en hoge geestelijken. Cluny ontwikkelde zich tot een invloedrijke orde met rond 1100 een duidelijke voorbeeldfunctie. Cluny had banden met meer dan 1200 abdijen en kloosters. Uiteindelijk ontkwam ook de orde van Cluny niet aan verwereldlijking en dwaalde na verloop van tijd af van de sobere levenshouding. Haar rol werd overgenomen door de cisterciënzer orde die werd opgericht in Cîteaux.

Oosters Schisma

Het Oosters Schisma is de scheuring van de christelijke Kerk in de Rooms-Katholieke en de oosterse orthodoxe Kerk. In 1054 excommuniceerden de patriarch van Constantinopel en Paus Leo IX elkaar.

Daar ging een lange periode van wederzijdse verwijdering aan vooraf. Vooral de claim van de paus leider te zijn van de universele gehele christelijke Kerk zette kwaad bloed in het oosten.

De unieke positie van de paus als bisschop van Rome was gebaseerd op de aanname dat hij de opvolger was van de apostel Petrus. Hoewel de oosterse patriarch dit feit accepteerde, had hij grote moeite met de machtinhoudelijke invulling die de pausen gaven aan hun primaatschap. Daarnaast waren er ook theologische geschilpunten die onoverbrugbaar bleken te zijn.

Afbeelding rechts: Patriarch Bartolomeos I ontvangt paus Benedictus XVI op 29 november 2006 in de Gregoriuskerk in Istanbul. Officieel is het Oosters Schisma in 1965 beëindigd. In de praktijk is het wantrouwen van de orthodoxe patriarchen ten aanzien van de paus nog steeds groot.

  • Het arrangement Conflicten in de christelijke wereld is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    VO-content
    Laatst gewijzigd
    2025-08-21 13:07:46
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    De Kennisbanken bevatten de theorie bij de opdrachten.
    Leerinhoud en doelen
    Geschiedenis;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van