Voor de (Nederlandse) literatuur van de 16e en 17e eeuw was de uitvinding van de boekdrukkunst van groot belang. Politiek gezien bepaalden de Tachtigjarige Oorlog en de daarop volgende Gouden Eeuw het beeld van Nederland.
Boekdrukkunst
Grote uitvindingen zoals de uitvinding van het buskruit, het kompas en de boekdrukkunst hadden grote invloed op het dagelijks leven. Vooral de uitvinding van de boekdrukkunst (± 1450) zorgde ervoor dat nieuwe opvattingen en ideeën makkelijk verspreid konden worden en meer mensen een boek konden aanschaffen.
Bekijk de video.
Terwijl de schrijvers in de middeleeuwen vooral deel uitmaakten van een groep, gingen zij in de zestiende eeuw meer en meer van zichzelf uit. In hun werken vind je dan ook veel meer persoonlijke ideeën dan in de tijd daarvoor.
Aan het eind van de middeleeuwen waren De Nederlanden onderdeel van het koninkrijk Spanje. We hadden één vorst, maar vormden geen eenheid. Karel V en later zijn opvolger Filips II, wilden er een sterke staat met één vorst (eenheidsstreven) en één (rooms-katholiek) geloof van maken. Onder hen werden de volgelingen van het nieuwe geloof van Luther en Calvijn streng vervolgd.
Tachtigjarige Oorlog
In de Nederlanden verzette men zich hevig tegen het streven van Karel V en Filips II. En nadat in 1566 de Beeldenstorm plaatsvond, begon in 1568 onder aanvoering van Willem van Oranje de Tachtigjarige Oorlog.
Bekijk de video.
In de literatuur uit die tijd lezen we veel over opvattingen over geloof en verzet tegen de Spanjaarden. Anna Bijns bijvoorbeeld verdedigde het katholieke geloof en Marnix van St. Aldengonde de reformatie. De geuzenliederen vertellen ons meer over de strijd tegen Spanje.
In de kunst en literatuur is vooral de Renaissance belangrijk. Onder invloed van de oude Grieken en Romeinen wordt het streven naar schoonheid erg belangrijk. Daarnaast ontstond er het humanisme, een stroming in de filosofie waarbij men van de mens zelf uitgaat.
Wat kan ik straks?
Leerdoelen
Aan het eind van deze opdracht kun je:
de begrippen renaissance, humanisme en reformatie omschrijven en (met behulp van voorbeelden) duidelijk maken wat de invloed van deze stromingen op de literatuur is geweest.
de volgende genres herkennen: geuzenlied, puntdicht, emblemata, blijspel, klucht, hekeldicht, sonnet, ode, biografie en sneldicht.
de invloed van de Tachtigjarige Oorlog en de daarop volgende Gouden Eeuw op de literatuur beschrijven.
drie dichters/schrijvers uit de 16e en/of 17e eeuw noemen.
het belang van de boekdrukkunst voor de verspreiding van literatuur noemen.
Wat ga ik doen?
De opdracht 'Literatuur 16e en 17e eeuw' bestaat uit de volgende onderdelen:
De renaissance (wedergeboorte, herleving van de kunst van de klassieken) ontstond rond het jaar 1400 in Italië. Bij de renaissance gaat het allereerst om opvattingen over de kunst.
De belangrijkste kenmerken waren:
In de kunst en cultuur laat men zich leiden door de opvattingen daarover van de Grieken en Romeinen.
Men heeft een antropocentrische levenshouding. Dat betekent dat de mens centraal staat.
Er wordt bewust gestreefd naar artistieke vormschoonheid.
De kunstenaar zelf en niet de groep is belangrijk. De kunstenaar is niet langer anoniem en wordt geëerd.
Nieuwe genres zoals sonnetten, odes, brieven, biografieën, geschiedschrijving, emblemata en de klassieke tragedie doen hun intrede.
gedicht van 14 regels met twee strofen van vier en twee van drie regels
Emblemata
afbeelding met een moraliserend bijschrift (plaatje met een praatje)
Ode
lofdicht op iets of iemand
Biografie
levensbeschrijving van een persoon
Puntdicht
kort gedicht met een humoristische inhoud
Humanisme
Desiderius Erasmus
De aanhangers van het humanisme streven naar een mens die zich niet laat leiden door anderen (de kerk) maar zelfstandig op onderzoek uitgaat.
Daarbij moet de mens bevrijd worden van bijgeloof en moet hij of zij het geloof rationeel benaderen. Vrijheid en verdraagzaamheid zijn daarbij heel belangrijk. Alleen als hij of zij leeft volgens deze principes kan hij een homo universalis, een algemeen ontwikkelde persoonlijkheid worden.
Voorbeeld van een homo universalis was Leonardo da Vinci.
Bekijk de video.
De belangrijkste Nederlandse humanist was Desiderius Erasmus.
Als Maarten Luther in 1517 zijn 95 stellingen op de deur van de slotkerk in Wittenberg spijkert, begint de reformatie. Hij heeft daarin vooral kritiek op misstanden in de rooms-katholieke kerk. Zijn opvattingen over het geloof vinden hier al snel gehoor. De mensen wilden zelf een oordeel over geloofszaken kunnen geven.
Ook de ideeën van Johannes Calvijn over de predestinatie werden door veel gelovigen overgenomen. Volgens deze opvattingen kom je in de hemel door uitverkiezing van God en niet door eigen verdiensten.
In de literatuur kom je de opvattingen tegen van de reformatie, o.a. psalm- en bijbelvertalingen, martelaars- en geuzenliederen.
Bekijk de twee video's.
De contrareformatie
Anna Bijns
De katholieke kerk verzet zich tegen de nieuwe opvattingen met de contrareformatie.
De kerk verdedigt daarin haar geloof en men gaat allerlei misstanden te lijf. Anna Bijns (1494-1575) werd een van de belangrijkste vertegenwoordigers van deze stroming.
Zij verdedigt het katholieke geloof en zag in Luther de grote vijand.
Bekijk de video.
Opstandsliteratuur
Marnix van Sint Aldengonde
Door de strijd in de Tachtigjarige Oorlog ontstond de opstandsliteratuur. Vooral de geuzen schreven in hun liederen over de opstand. Geuzen waren verzetsstrijders tegen het bewind van Filips II.
Een geuzenlied is een lied dat gaat over de strijd tegen de Spanjaarden. Een bekend geuzenlied is het Wilhelmus uit omstreeks 1570 en misschien geschreven door Marnix van Sint Aldengonde. Het Wilhelmus is een propagandalied voor Willem van Oranje, in het lied een vrome en dappere strijder voor geloof en vaderland.
Bekijk de video.
Literair genre
Geuzenlied
lied dat gaat over de strijd tegen de Spanjaarden (opstandsliteratuur)
Bekijk ook deze video.
★ Aan de slag 1
Maak de volgende oefeningen.
xx
De zeventiende eeuw
Inleiding
De vrede van Münster
Het begin van deze eeuw wordt nog beheerst door de Tachtigjarige Oorlog (1668-1648), maar na het 12-jarige bestand (1609-1621) zijn de moeilijkste jaren voorbij. De oorlog eindigt uiteindelijk in 1648 met de Vrede van Munster.
Na de val van Antwerpen (1585) komen veel kooplieden en industriëlen naar Amsterdam. De stad ontwikkelt zich voorspoedig en wordt een belangrijke havenstad en een invloedrijk financieel centrum. Literair werd Amsterdam ook steeds meer het centrum.
Nederland wordt daarnaast met het veroveren van Nederlands-Indië een belangrijke koloniale mogendheid.
Een bloeitijdperk van handel, kunst, nijverheid en wetenschap, de Gouden Eeuw breekt aan. Kunstenaars als Rembrandt van Rijn en Jan Steen worden wereldberoemd.
Bekijk de video's.
Ook voor de taal was in deze eeuw veel belangstelling.
Bij de groei naar een eenheidstaal is vooral de Statenbijbel van groot belang geweest.
Bekijk de video.
Literatuur
De literatuur in deze eeuw staat vooral onder invloed van de renaissance en het humanisme.
In de literatuur kom je talloze Griekse en Romeinse goden en godinnen tegen en de nadruk lag vooral op het genieten van het dagelijks leven (carpe diem = pluk de dag).
Schrijvers maakten veel gebruik van klassieke versvormen zoals het sonnet en ode en in de toneelkunst van de klassiek tragedie.
Vanaf 1650 wordt de barok ook voor schrijvers een inspiratiebron.
Bekijk de video.
Literaire genres
Klassieke tragedie
toneelstuk in vijf bedrijven afgewisseld door reien (gedicht waarin de reactie van de ideale toeschouwer wordt gegeven)
Komedie of blijspel
toneelstuk waarin vaak mensen uit lagere klassen een hoofdrol spelen. Er wordt vooral spreektaal gesproken en de stukken lopen goed af. Veel voorkomende thema’s waren liefde, echtelijke trouw, hebzucht en gierigheid.
Klucht
toneelstuk dat korter is dan een blijspel en waarin personen uit lagere milieus (boeren, hoeren(lopers), dieven etc.) zich in hun gedrag laten leiden door primitieve driften als vreten, zuipen en seks.
Hekeldichten
gedicht waarin wantoestanden op scherpe manier worden aangevallen (gehekeld)
Elegie
treur- of klaagdicht, weemoedig gedicht
Gelegenheidsgedicht
gedicht bij een bepaalde gebeurtenis
Sneldicht
gedicht waarin een grap wordt verteld
Enkele schrijvers
P.C. Hooft
Joost van den Vondel
Bredero
Constantijn Huygens
Jacob Cats
Bekende schrijvers uit de zeventiende eeuw zijn P.C. Hooft, Joost van de Vondel, Bredero, Jacob Cats en Constantijn Huygens.
In de volgende items vind je meer informatie over deze schrijvers.
In de inleiding staan de boekdrukkunst en de Tachtigjarige Oorlog beschreven. Ga voor je zelf na of je het belang van de boekdrukkunst en de Tachtigjarige Oorlog (en de daarop volgende Gouden Eeuw) voor de literatuur van de 16e en 17e eeuw kunt beschrijven.
Kan ik wat ik moet kunnen?
Lees de leerdoelen nog eens door.
Kun je enkele literaire genres opnoemen die van invloed zijn geweest in de 16e en 17e eeuw?
Hoe ging het?
Tijd
Voor deze opdracht stond een studiebelasting van 6 à 7 SLU.
Had je voldoende tijd? Heb je alle informatie over de schrijvers bestudeerd of slechts een selectie daarvan?
Inhoud
Voor het examen Nederlands moet je verslag doen van je leeservaringen met acht door jezelf geselecteerde literaire werken.
Ben je een schrijver tegengekomen waarvan je iets wilt gaan lezen voor je lijst?
Waarom wel of waarom niet?
Het arrangement Literatuur: 16e en 17e eeuw h45 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
De module Literatuur 16e en 17e eeuw HV is ontwikkeld door Fred Marsman (CambiumNed) en medewerkers van StudioVO.
Fair Use
In de Stercollecties van StudioVO wordt gebruik gemaakt van beeld- en filmmateriaal dat beschikbaar is op internet. Bij het gebruik zijn we uitgegaan van fair use.
Meer informatie: Fair use .
Mocht u vragen/opmerkingen hebben, neem dan contact op via de helpdesk VO-content .
Aanvullende informatie over dit lesmateriaal
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
In deze opdracht heb je kennisgemaakt met de volgende personen:
Inleiding
