Eise Eisinga woonde in Dronrijp. Dat ligt in Friesland. Hij was een eenvoudige wolkammer. Hij was hoogbegaafd en wilde veel leren. Hij leerde wiskunde en astronomie (sterrenkunde). Hij werd hoogleraar aan de Franeker Academie.
Eisinga is vooral bekend geworden door de bouw van een planetarium.
Wat kan ik straks?
Aan het eind van deze opdracht kun je:
vertellen wie Eise Eisinga was.
beschrijven wat een planetarium is.
vertellen dat het door Eise Eisinga gebouwde planetarium het oudste nog werkende planetarium ter wereld is.
vertellen dat Eise Eisinga leefde in de tijd van de Verlichting.
uitleggen waarom Eise Eisinga en zijn werk een goed voorbeeld zijn van de ideeën uit de Verlichting.
Wat ga ik doen?
Aan de slag
Stap
Activiteit
Stap 1
Na het lezen van informatie over het lezen van Eise Eisinga bespreek je met een klasgenoot stellingen over zijn leven en ideeën.
Stap 2
Bekijk de video en lees over het planetarium.
Afronding
Onderdeel
Activiteit
Begrippenlijst
Hier vind je de begrippen die passen bij deze opdracht.
Eindopdracht
Je maakt een mindmap over de ideeën van Eise Eisinga.
Terugkijken
Terugkijken op de opdracht.
Tijd
Voor deze opdracht heb je ongeveer 1,5 à 2 uur nodig.
Aan de slag
Stap 1: Eise Eisinga
Eise Eisinga (1744-1828)
Eise Eisinga werd in 1744 geboren in het plaatsje Dronrijp in Friesland.
Hij is heel slim, maar hij mag niet naar het gymnasium.
Hij moet hetzelfde beroep uitvoeren als zijn vader. Die is wolkammer.
Een wolkammer maakte de wol van schapen klaar voor verdere verwerking. Nu wordt dat werk door machines gedaan.
Eises vader heeft veel belangstelling voor astronomie. Astronomie is de leer van sterren en planeten. Hij leert zijn zoon er veel over.
Eise vindt het heel interessant. In zijn vrije tijd denkt hij na over het heelal.
Hij maakt berekeningen van de loop van de planeten.
Een keer per week loopt hij naar Franeker. Daar is de Franeker Academie, een soort universiteit.
Hij leest daar de boeken van beroemde wiskundigen.
Op zijn vijftiende schrijft hij zelf een boek van 600 pagina's over wiskunde.
Later schrijft hij ook boeken over de loop van de planeten en over zonnewijzers.
Tekening van de samenstand
van planeten in 1774
Voorspelling van dominee Alta
Niet alleen Eise Eisinga en zijn vader houden zich in die jaren bezig met sterrenkunde.
Ook dominee Alta deed dat. Hij was een predikant uit het Friese plaatsje Bozum.
Hij berekent dat op 8 mei 1774 de planeten in een bijzondere baan zullen bewegen.
Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de maan zullen daardoor tegen elkaar botsen.
Daardoor zal de aarde uit haar baan worden geslingerd en verbranden in de zon.
Dominee Alta verkondigt deze boodschap tijdens de kerkdienst.
Ook verschijnt er een bericht in de Leeuwarder Courant. Er ontstaat grote onrust onder de bevolking.
Eisinga is erg verbaasd over de berichten. Hij wil aantonen dat Alta ongelijk heeft.
Hij komt op het idee om een planetarium te bouwen. Dat is een schaalmodel van ons zonnestelsel.
Zo kan iedereen zelf zien dat elke planeet in een vaste baan om de zon draait. En dat de planeten nooit op elkaar kunnen botsen.
Bekijk de video Kaaskoppen & Waterlanders over Eise Eisinga.
Bespreek daarna met een klasgenoot waarom zoveel mensen de voorspelling van dominee Alta geloven.
Stap 2: Planetarium van Eise Eisinga
Het planetarium van Eise Eisinga
Eise Eisinga wil laten zien dat de voorspelling dominee Alta onzin is.
Hij krijgt het idee om ons zonnestelsel op schaal na te bouwen in de woonkamer van zijn huis in Franeker.
Zo is voor iedereen duidelijk hoe de planeten in werkelijkheid ten opzichte van elkaar bewegen.
Hij schildert het plafond van zijn woonkamer blauw. Dat is het heelal. In het midden schildert hij de zon.
Rond de zon zaagt hij cirkels uit, de banen van de planeten.
Schaalmodellen van de aarde, Venus, Mercurius, Mars, Jupiter en Saturnus hangen elk in hun eigen baan.
Een raderwerk op de zolder boven de woonkamer zorgt dat alles beweegt.
Het bestaat uit houten hoepels en schijven en heeft tienduizend handgesmede spijkers als tanden.
Een slingerklok en negen gewichten drijven alles aan.
Dit alles zorgt ervoor dat de planeten in het planetarium in dezelfde tijd rond de zon bewegen als de echte planeten. Mercurius bijvoorbeeld in 88 dagen, de aarde in een jaar en Saturnus in meer dan 29 jaar.
In 1781 is het planetarium klaar. Eisinga heeft er dan zeven jaar aan gewerkt.
Het verhaal van het planetarium gaat het hele land door.
In 1825 komt koning Willem I in Franeker op bezoek. Hij is zo onder de indruk dat hij het planetarium wil kopen.
Hij wil een gulden betalen voor elke spijker die in het planetarium zit.
Het levert Eisinga 10.000 gulden op, een enorm bedrag in die tijd.
Wel moet hij beloven dat iedereen mag komen kijken en dat hij uitleg geeft.
In 1859 geeft de koning het planetarium aan de stad Franeker.
Het huis van Eise Eisinga is tegenwoordig een museum. Het planetarium werkt nog steeds.
De planeten draaien rond in dezelfde tijd als ze in werkelijkheid doen.
Bekijk het planetarium op de site van het museum.
Neem ook eens een kijkje in de virtuele rondleiding. Bekijk de verschillende kamers.
Het planetarium is in de woonkamer van Eise gebouwd. Bekijk de woonkamer. Wat valt je op?
Afronding
Begrippenlijst
Eise Eisinga
Eise was een Frieze man die leefde van 1744-1828. Op zijn 15e schreef hij zijn eerste boek over wiskunde. Hij was zeer geïnteresseerd in astronomie. Hij bouwde in zijn huis een planetarium dat nu nog werkt.
Planetarium
Een schaalmodel van het zonnestelsel. Het oudste, nu nog werkende, mechanische, planetarium staat in Franeker en werd gemaakt door Eise Eisinga
Astronomie
Sterrenkunde. Wetenschap die zich bezighoudt met de stand en de samenstelling van sterren en planeten.
Partriotten
Burgers in de Republiek die niet langer onder het bewind van stadhouder Willem V wilde leven. Ze begonnen legers (vrijkorpsen) te vormen en eisten hervormingen.
Verlichting
De naam ‘de Verlichting’ slaat vooral op een manier van denken die zich langzaam verspreidde. Mensen hielden zich meer bezig met gelijke rechten voor iedereen, het ontwikkelen van de wetenschap en het strijden tegen misstanden door de kerk en de staat.
Stadhouder Willem V
De laatste stadhouder van de Republiek. Kwam steeds vaker onder vuur te liggen van de burgers. Houd in eerste instantie stand met behulp van het Pruisische leger, maar moet uiteindelijk naar Londen vluchten als de Patriotten met hulp van de Fransen Nederland binnenvallen.
Eindopdracht: Mindmap
Als afronding van deze opdracht ga je een mindmap maken.
In de mindmap schrijf je al je kennis over Eise Eisinga.
Zorg dat er woorden in staan over zijn:
leven (zijn woonplaats, familie, enzovoort)
politieke ideeën
werk
interesses
Je mindmap bevat minimaal 30 woorden.
Beoordeling:
Je docent let bij de beoordeling van je mindmap op het volgende:
je mindmap is duidelijk leesbaar
de woorden in je mindmap zijn overzichtelijk geplaatst
er zitten geen tot weinig taalfouten in je mindmap
Het arrangement Eise Eisinga - vmbo12 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Deze les valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor geschiedenis voor VMBO leerjaar 1 en 2. Dit is tijdvak 7 met het onderwerp Eise Eisinga. Hij woonde in Dronrijp. Dat ligt in Friesland. Hij was een eenvoudige wolkammer. Hij was hoogbegaafd en wilde veel leren. Hij leerde wiskunde en astronomie (sterrenkunde). Hij werd hoogleraar aan de Franeker Academie. Eisinga is vooral bekend geworden door de bouw van een planetarium, wat nu nog het oudst werkende planetarium is. Het materiaal beschrijft wie Eise Eisinga was en in welke tijd hij leefde. Aan bod komt zijn gebouwde planetarium en waarom dit en meer van zijn ideeën een goed voorbeeld zijn van de ideeën uit de Verlichting. Verdere begrippen die bij deze les horen zijn: astronomie, patriotten en stadhouder Willem V.
Deze les valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor geschiedenis voor VMBO leerjaar 1 en 2. Dit is tijdvak 7 met het onderwerp Eise Eisinga. Hij woonde in Dronrijp. Dat ligt in Friesland. Hij was een eenvoudige wolkammer. Hij was hoogbegaafd en wilde veel leren. Hij leerde wiskunde en astronomie (sterrenkunde). Hij werd hoogleraar aan de Franeker Academie. Eisinga is vooral bekend geworden door de bouw van een planetarium, wat nu nog het oudst werkende planetarium is. Het materiaal beschrijft wie Eise Eisinga was en in welke tijd hij leefde. Aan bod komt zijn gebouwde planetarium en waarom dit en meer van zijn ideeën een goed voorbeeld zijn van de ideeën uit de Verlichting. Verdere begrippen die bij deze les horen zijn: astronomie, patriotten en stadhouder Willem V.
Eise Eisinga woonde in Dronrijp. Dat ligt in Friesland. Hij was een eenvoudige wolkammer. Hij was hoogbegaafd en wilde veel leren. Hij leerde wiskunde en astronomie (sterrenkunde). Hij werd hoogleraar aan de Franeker Academie.
Aan het eind van deze opdracht kun je:
Tijd
Als afronding van deze opdracht ga je een mindmap maken.
Intro
