Langs de Waddenkust van Nederland en Duitsland en in andere kuststreken in West-Europa liggen talloze kleine heuvels, terpen.
Deze terpen zijn niet door natuurkrachten ontstaan maar aangelegd door de bewoners van deze kustgebieden.
Hoe en waarom?
Daarover gaat deze opdracht.
Wat kan ik straks?
Aan het eind van deze opdracht kun je:
in eigen woorden beschrijven wat een terp is.
uitleggen waar terpen zijn aangelegd en in welke periode.
illustreren hoe terpen werden aangelegd.
in eigen woorden uitleggen welke functies terpen hadden voor de mensen die ze hebben aangelegd.
Wat ga ik doen?
Activiteiten
Aan de slag
Stap
Activiteit
Stap 1
Je leest informatie over het ontstaan van terpen en kunt hierover vragen beantwoorden.
Stap 2
Je kunt vertellen welke sporen de terpen in onze huidige samenleving hebben achtergelaten.
Afronding
Onderdeel
Activiteit
Begrippen
Hier vind je de begrippen die horen bij deze opdracht.
Eindopdracht
Je maakt een maquette van een dorpsterp
Terugkijken
Terugkijken op de opdracht.
Benodigdheden
Materiaal om de maquette te maken: papier, lijm, karton, scharen etc.
Tijd
Voor deze opdracht heb je 2 à 3 lesuren nodig.
Aan de slag
Stap 1: Het ontstaan van terpen
In de Oudheid liep langs de Noordzeekusten van West-Europa tweemaal per dag, telkens als het vloed was, zeewater ver het land op. Dat water voerde zeeklei aan. Als het waterpeil de hoogste stand had bereikt en het water korte tijd stil stond, zakte een beetje zeeklei naar de bodem en bleef er liggen. Zo werd de bodem telkens een klein beetje hoger. Op de lange duur werden wat plekken zo hoog door de afgezette zeeklei dat ze niet meer bij elke vloed onder water liepen, maar slechts zo af en toe. Die plekken lagen onder meer in Groningen en Friesland. Daar worden ze kwelders genoemd. Hoe die kwelders door boeren gebruikt werden lees je hieronder.
In het begin van de IJzertijd, ongeveer 700 v.Chr., trokken boeren vanuit Drenthe naar het noorden om hun vee te laten grazen. Daar lagen kwelders, uitstekende weidegronden, die nog maar af en toe door de zee werden overstroomd. Steeds meer boeren bleven wonen in dit weidegebied. Ze bouwden hun boerderijen op de hoogste plekken in de kwelder. Later hoogden ze die plekken zelf nog wat op. Dit waren de eerste terpen in Groningen (waar ze wierden worden genoemd) en Friesland. Tot er in de middeleeuwen dijken werden gebouwd om de zee buiten te houden, bleven de bewoners van dit gebied op terpen wonen.
Zie afbeelding: veel terpen zijn cirkelvormig, wat vanuit de lucht goed is te zien. (Foto: Paul Paris)
Maar ook op plekken waar de zee nog steeds tweemaal daags het land op kwam, woonden mensen. In 47 n.Chr. bezocht de Romeinse wijsgeer en wetenschapper Plinius de Oudere (23-79 n.Chr.) zo’n gebied en beschreef het als volgt:
'Tweemaal per dag overstroomt de oceaan een groot deel van hun gebied, zodat het niet goed uit te maken is of dit land tot de zee of tot het land gerekend moet worden. Daar probeert een armzalig volk in leven te blijven door huizen te bouwen op steile heuveltjes. Die heuveltjes zijn met handkracht opgeworpen tot een hoogte die net boven de hoogste vloed uitsteekt. Bij vloed lijken zij schipbreukelingen. Zij leven van vis die zij met netten in het slijk vangen. Zij verwarmen hun verkleumde leden door modder te verbranden, die zij meer door de wind dan door de zon hebben laten drogen. Zij drinken niets dan regenwater, dat zij in een kuil voor hun woning bewaren.'
Bekijk de video “Terpen gevonden in Noord-Drenthe”. Bespreek met een klasgenoot de delen die je in de grond kunt herkennen. Meer informatie hierover hoor je in de video.
Terpen waar een enkele boerderij op staat worden huisterpen genoemd. Omdat huisterpen telkens opgehoogd en breder gemaakt werden, groeiden ze soms aaneen tot een grote terp waar een dorp op staat (bekijk dit op de volgende afbeelding).
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
De hoogste terp van Nederland in
Hogebeintum: 8,8 meter hoog.
Rond 1000 begon men in Nederland dijken aan te leggen om laaggelegen gebieden aan de kust te beschermen tegen overstromingen vanuit zee. Steeds meer gebieden werden op die manier beschermd. Om die reden kwam er in Friesland, Groningen en Drenthe rond 1200 een einde aan de bouw van terpen. Ook gingen bewoners in die gebieden niet langer op terpen wonen. Toen waren er bij elkaar 1,190 terpen gebouwd.
Van deze terpen is in de 19e en de 20e eeuw een groot aantal helemaal of voor een deel afgegraven omdat de grond waaruit ze zijn gemaakt bestond uit vruchtbare aarde. Die aarde werd uitgestrooid over akkers in de buurt of elders in Nederland om de opbrengst van die akkers op te voeren. Andere terpen zijn bewaard gebleven zoals die van Hogebeintum (zie afbeelding) of hersteld, zoals die van Wierum en Krassum. Deze terpen herinneren nu aan een tijd waarin Nederland nog niet door dijken tegen overstromingen vanuit zee werd beschermd. Sommige terpen hebben inmiddels de status van rijksmonument gekregen.
De bouw en het gebruik van terpen heeft ook sporen nagelaten in:
Plaatsnamen.
Sommige namen van steden en dorpen in Friesland eindigen op -um of –werd want sommige van die steden en dorpen zijn ontstaan uit een dorp op een terp. Voorbeelden hiervan zijn Dokkum en Sauwerd.
Achternamen.
In de Nederlandse Familienamenbank van het Meertens Instituut vind je de volgende achternamen: Hogeterp, Hoogeterp, Hoogterp, Kleiterp, Outersterp, Westerterp, Wijnjeterp, Wijnterp, Wynjeterp en van der Terp.
Eén van hen is bekend geworden als Minister van Verkeer en Waterstaat in het kabinet-Den Uyl (1973-1977): Tjerk Westerterp.
Afronding
Begrippen
Terp
Heuvel, door mensen gemaakt, om woningen en vee te beschermen tegen hoogwater.
Kwelder
Stukken grond die eerder onder water stonden en veel klei bevatten. Doordat er steeds een nieuwe laag klei op komt, wordt de grond hoger en overstromen ze minder vaak. Daardoor werden ze geschikt voor begroeiing.
Turf
Gedroogde veengrond die als brandstof wordt gebruikt.
Rijksmonument
Een gebouw of gebied in Nederland die belangrijk is voor onze geschiedenis, cultuur of voor de wetenschap.
Eindopdracht: Maquette
Als eindopdracht van deze opdracht maak je samen met 3 andere klasgenoten een maquette van een dorpsterp.
Lees voor je begint goed de reisgids onderaan deze pagina. Daarin staan tips voor het maken van een maquette.
Overleg met je docent hoe groot je maquette mag worden.
Zorg ervoor dat je eerst voldoende informatie en afbeeldingen verzamelt van dorpsterpen.
Hoe zagen ze er uit?
Welke soort huizen stonden er?
Hoe groot was zo'n terp?
Hoe zag het omringende land er uit?
Maak daarna de maquette. Probeer een zo realistisch mogelijk beeld van een dorpsterp neer te zetten.
Beoordeling:
Je docent let bij het beoordelen van jullie terp op de volgende punten:
Klopt het beeld van jullie terp met de historische werkelijkheid?
Is ook een kleine strook land rondom de terp zichtbaar?
Ziet het geheel er netjes en verzorgd uit?
Hebben jullie goed samengewerkt?
Klaar?
Lever jullie maquette in bij jullie docent.
Een maquette is een nagebouwde situatie van bijvoorbeeld een dorpje of een gebouw. Dit maak je op miniatuurschaal. Door een maquette te maken kun je je een beter beeld bij de situatie vormen dan via een tekening. Maquettes worden soms ook gebruikt om een ontwerp voor een fabriek te controleren.
Terugkijken
Intro
Lees de intro van deze opdracht nog eens door.
Klopte je uitleg over een terp of zou je na het maken van deze opdracht een andere betekenis aan het woord terp geven?
Kan ik wat ik moet kunnen?
Lees de leerdoelen van deze opdracht nog eens door.
Kun je uitleggen wat een terp is en waar het voor gebruikt werd?
Hoe ging het?
Tijd
Bij de activiteiten stond dat je 2 tot 3 uur met de opdracht bezig zou zijn. Had je voldoende tijd om de maquette te maken?
Inhoud
Was de inhoud van de opdracht nieuw voor je of wist je het meeste al?
Schrijf op wat nieuw voor je was.
Eindopdracht
Vond je het leuk om de maquette te maken? Waren er dingen waar je tegenaan liep?
Het arrangement Extra: Terpen - hv123 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Deze les valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor geschiedenis voor havo en vwo leerjaar 1. Dit is tijdvak 3 met het onderwerp: Terpen. In het Noorden van Nederland en Duitsland liggen op het land langs de kust veel kleine heuvels vinden, terpen. In Friesland, Groningen, Drenthe en Duitsland waren er plekken (kwelders) die regelmatig onder water stonden door eb en vloed. Om hier toch te kunnen wonen, werd het land opgehoogd om op te wonen (huisterp). Men droogde de de veengrond om de terp heen (turf) om te kunnen verbranden voor warmte. Door de komst van de dijken waren de terpen niet meer nodig en werden veel hiervan afgegraven omdat zij bestonden uit vruchtbare grond. Overgebleven terpen zijn nu een monument geworden. Sommige plaatsnamen of achternamen in Noord-Nederland hebben nog steeds het begrip in de naam zoals Wijnterp of van der Terp. Verdere begrippen binnen dit les zijn: kwelder, tuf, rijksmonument.
Leerniveau
VWO 2;
HAVO 1;
VWO 1;
HAVO 3;
VWO 3;
HAVO 2;
Leerinhoud en doelen
De tijd van monniken en ridders (500 - 1000);
Geschiedenis;
Deze les valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor geschiedenis voor havo en vwo leerjaar 1. Dit is tijdvak 3 met het onderwerp: Terpen. In het Noorden van Nederland en Duitsland liggen op het land langs de kust veel kleine heuvels vinden, terpen. In Friesland, Groningen, Drenthe en Duitsland waren er plekken (kwelders) die regelmatig onder water stonden door eb en vloed. Om hier toch te kunnen wonen, werd het land opgehoogd om op te wonen (huisterp). Men droogde de de veengrond om de terp heen (turf) om te kunnen verbranden voor warmte. Door de komst van de dijken waren de terpen niet meer nodig en werden veel hiervan afgegraven omdat zij bestonden uit vruchtbare grond. Overgebleven terpen zijn nu een monument geworden. Sommige plaatsnamen of achternamen in Noord-Nederland hebben nog steeds het begrip in de naam zoals Wijnterp of van der Terp. Verdere begrippen binnen dit les zijn: kwelder, tuf, rijksmonument.
Langs de Waddenkust van Nederland en Duitsland en in andere kuststreken in West-Europa liggen talloze kleine heuvels, terpen.
Aan het eind van deze opdracht kun je:
Benodigdheden
In het begin van de IJzertijd, ongeveer 700 v.Chr., trokken boeren vanuit Drenthe naar het noorden om hun vee te laten grazen. Daar lagen kwelders, uitstekende weidegronden, die nog maar af en toe door de zee werden overstroomd. Steeds meer boeren bleven wonen in dit weidegebied. Ze bouwden hun boerderijen op de hoogste plekken in de kwelder. Later hoogden ze die plekken zelf nog wat op. Dit waren de eerste terpen in Groningen (waar ze wierden worden genoemd) en Friesland. Tot er in de middeleeuwen dijken werden gebouwd om de zee buiten te houden, bleven de bewoners van dit gebied op terpen wonen.
Terpen waar een enkele boerderij op staat worden huisterpen genoemd. Omdat huisterpen telkens opgehoogd en breder gemaakt werden, groeiden ze soms aaneen tot een grote terp waar een dorp op staat (bekijk dit op de volgende afbeelding).
Als eindopdracht van deze opdracht maak je samen met 3 andere klasgenoten een maquette van een dorpsterp.
Intro
