Masterclass 'Open data beleid in vogelvlucht' (Bètaversie)

Masterclass 'Open data beleid in vogelvlucht' (Bètaversie)

Introductie

Hartelijk welkom bij deze Masterclass 'Open data beleid in vogelvlucht'!

Deze reader is openbaar beschikbaar via wikiwijs, en is bedoeld voor aankomend beleidsmedewerkers bij het Ministerie van OCW, stagiairs en studenten. Het betreft vooralsnog een bètaversie. 

Iedereen mag dit materiaal hergebruiken (zie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie), maar toch een kleine disclaimer: Dit materiaal is informerend en educatief bedoeld, en daarmee wordt het soms ook opiniërend. Inderdaad werk ik voor het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Maar als het puntje bij het paaltje komt zijn de meningen die ik in deze masterclass uit mijn meningen, en niet of niet-noodzakelijk die van het Ministerie van OCW, van een bewindspersoon of van het kabinet. Verder kunnen aan deze presentatie geen rechten worden ontleend. 

Veel plezier!

 

Pim Kantebeen, 18 januari 2016

https://nl.linkedin.com/in/pimkantebeen
https://twitter.com/pimkantebeen

Wat zijn open data?

  • De data zijn openbaar;
  • Hergebruik wordt niet belemmerd door intellectueel eigendomsrecht of andere rechten van derden;
  • De data voldoen bij voorkeur aan ‘open standaarden’ (geen technische barrières voor het gebruik door ICT-gebruikers of door ICT-aanbieders);
  • Open data zijn computer-leesbaar

Kortom: open data zijn data die eenieder kan hergebruiken

Geschiedenis

  • 1980: Wet openbaarheid van bestuur: Alles is (passief) "openbaar, tenzij"
  • 1995: Archiefwet: Recht op inzien bestanden na overdracht aan het archief (na 20 jaar). Minder uitzonderingsgronden dan Wob en geldig voor meer organisaties.
  • 1997: Trouw dwingt met beroep op de Wob de openbaarheid van schoolprestaties af via de rechter
  • Tot 2009 steeds meer data/informatieverzoeken bij DUO. Daarom (na een eerdere versie die bottom-up op de werkvloer bij DUO ontstond) data.duo.nl
  • In de tweede helft van het eerste decennium: samenloop met ouder debat over intellectueel eigendomsrecht. Dat debat is breder (auteursrecht, patentrecht, kwekersrecht) en krijgt nieuwe impulsen door globalisering, softwarepatenten, gebrekkige toegang tot medicijnen door ontwikkelingslanden en de verdringing van het kwekersrecht door het patentrecht.
    De focus op data (databankenrecht) komt naar het grote publiek via de TED-conferenctes. Laat Hans Rosling tijdens de TED-conferentie van 2006 zien hoe hij mooie producten kan maken met publiek-gefinancierde statistieken, in 2009 laat Tim Berners Lee (één van de uitvinders van het internet) het publiek "Raw data now!" roepen.
  • 2009-heden: Verbinding transparantie met onderwijsbeleid. Enkele belangrijke stappen:
    • 2012: Regeerakkoord PvdA-VVD 'Bruggen Slaan' waarin staat "Scholen gaan publieke verantwoording afleggen over behaalde resultaten en gebruikte middelen"
    • 2015: Brief van Staatssecretaris Sander Dekker aan Tweede Kamer "Transparantie in het funderend onderwijs" 
  • 2011: Lancering Open Government Partnership (OGP), een internationaal samenwerkingsverband van landen uit de hele wereld, gericht op het bevorderen van een 'open overheid'.
  • 2013: Actieplan Open overheid. Zie https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2013/09/01/actieplan-open-overheid​ 
  • 2014: Staatssecretaris Sander Dekker pleit in zijn keynote speech over het verwante onderwerp Open Access bij de negende internationale conferentie 'Academic Publishing in Europe' in Berlijn voor de 'Golden Road'
  • 2015: Nationale strategie digitaal erfgoed zet open data in om te zorgen dat mensen eenvoudig kennis kunnen nemen van de mogelijkheden van de digitale collecties.
  • 2015: Actieplan Open overheid 2016-2017. Zie https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2015/12/01/actieplan-open-overheid-2016-2017 
  • 2015: Aanpassing NWO regeling subsidies. Hierbij wordt het publiceren van de resultaten van onderzoek als open access een voorwaarde voor het krijgen van subsidies via NWO.

Enkele andere documenten:

Open data door verschillende brillen

Vanuit verschillende perspectieven wordt anders naar het fenomeen open data gekeken. Als je die perspectieven herkent, begrijp je eerder wat mensen zeggen en waarom ze het zeggen. Zonder uitputttend te willen zijn, zal ik er hier een aantal op een rij zetten:

  • Bestuurlijk perspectief
  • Economisch perspectief
  • Economisch perspectief: Hergebruik door private sector
  • Economisch perspectief: Hergebruik door publieke sector
  • Uitvoeringsperspectief/Bedrijfsvoeringsperspectief
  • Procesmatig perspectief

Bestuurlijk perspectief

Motivatie:

  • “Openbaarheid is een eigenschap van openbaar bestuur”
  • “Publiek gefinancierde data zijn eigendom van het publiek" 
  • Nadruk ligt op transparantie. Transparantie wordt hierbij gezien als eigenschap van democratie. Open data zijn zowel een middel om vorm te geven aan transparantie, als een gevolg van transparantie
  • Als je in het kader van de participatiesamenleving ("doe-democratie") verwacht dat burgers vaker verantwoording nemen, dan hoort hier ook bij dat deze burgers een goede informatiepositie hebben. 

Enkele bestuurlijke actoren:

  • Ministeries: BZK (overheidsbreed), OCW (Archiefwet), Financiën (inkomsten/uitgaven Rijk), alle ministeries (eigen bestuurlijke stelsels)
    Interdepartementale gremia:
    • Via het io-FEZ (interdepartementaal overleg van de directies "Financieel-Economische Zaken" van de diverse ministeries) coördineert het Ministerie van Financiën het openbaarmaken van financiële gegevens. 
    • Er is een interdepartementale Stuurgroep Open Data onder voorzitterschap van BZK (op directeurniveau) die nadenkt hoe dit onderwerp verder gebracht kan worden.
    • Daarnaast vindt regulier ambtelijk overleg plaats tussen de departementen 
  • Andere overheidsorganen: Algemene Rekenkamer
  • NGO: Open State Foundation
  • Tweede Kamer: De meeste kamerleden zijn voor transparantie, en daardoor is er de Tweede Kamer doorgaans ook een meerderheid voor open data dat tenslotte een manier is om vorm te geven aan transparantie. Het openbaar maken van specifieke indicatoren is daarentegen vaak politieker van aard. Indicatoren die openbaar gemaakt worden zijn immers vaak ook de indicatoren waarop gestuurd kan worden, bijvoorbeeld binnen scholen of ziekenhuizen (lees meer onder het kopje "Procesmatig perspectief: betekenis voor beleid"). 

Uitvoering:

  • Data.overheid.nl
  • Nationaal Archief
  • Rijksbrede datainventarisaties (2015 en 2016)

Armchair auditor?

Het control-perspectief is een variant op het bestuurlijke perspectief. Hierbij neemt de betrokken burger de rol in van 'armchair auditor':

  • Idee is dat de kwaliteit van besluitvorming beter wordt naarmate meer mensen kunnen meekijken
  • Transparantie doet de kans op onregelmatigheden afnemen omdat het bij mensen die mogelijk bepaalde intenties hebben de eventuele illusie wegneemt dat zij ergens mee weg kunnen komen

 

Economisch perspectief

Motivatie:

  • Hergebruik leidt tot waardecreatie
  • Open data dragen bij aan transparantie. Transparantie is een voorwaarde voor goede marktwerking. 

Enkele bestuurlijke actoren:

  • Ministeries: EZ (waardecreatie door private sector; marktwerking), andere ministeries (creatie maatschappelijke waarde op eigen beleidsterein)
  • NGO: Brancheverenigingen, Open State Foundation (vaak via specifieke netwerken als 'Open Zorg Data' of 'Open Cultuurdata')

Uitvoering:

  • Doorbraakproject Open Geodata, http://doorbraakmetopendata.nl/over 
  • Uitvoerende diensten stellen veel data beschikbaar voor hergebruik. Bij diensten op I&M terrein als Rijkswaterstaat en het Kadaster, en bij Rijksdienst voor Ondernemend Nederland bevinden zich bijvoorbeeld veel geodata die zijn vrijgegeven.

Economisch perspectief: Hergebruik door private sector

Hergebruik leidt tot nieuwe producten:

Bedrijven kunnen op basis van open data nieuwe producten ontwikkelen. Voorbeelden:

  • Buienradar.nl geeft weerinformatie op basis van data van het KNMI
  • 10000scholen.nl geeft ouders en leerlingen informatie over scholen op basis van data van DUO en de Inspectie van het Onderwijs
  • Apps die meer mensen in contact brengen met cultureel erfgoed, zie http://www.opencultuurdata.nl/category/apps/ voor voorbeelden. 
  • Apps voor verkeersinformatie op basis van data van Rijkswaterstaat
  • Apps over OV op basis van reisinformatie van de NS

Hergebruik leidt tot besparingen:

Als bedrijven minder geld kwijt zijn aan data, wordt Nederland competitiever doordat onze bedrijven hun producten goedkoper kunnen leveren. Voorbeelden:

  • Postcodedatabase nu gratis beschikbaar 
  • Open data over import en exportregelgeving van de VWA bespaart exporteurs van bloembollen administratieve lasten
  • Transporteurs die apps gebruiken rijden efficiënter door het verkeer

Economisch perspectief: Hergebruik door publieke sector

Data binnen de overheid hebben vaak te maken met openbaar bestuur. Daarmee ligt de meerwaarde van hergebruik van data voor een groot deel binnen de publieke sector. 

Voorbeelden: 

  • Het openbaar maken van leerlingprognoses betekent dat gemeenten en scholen hiervoor geen onderzoek in te kopen
  • Mogelijk kan de Inspectie van het Onderwijs in de toekomst gebruik maken van data die scholen zelf delen

Traditioneel spelen -naast open data- ook het Stelsel van Basisregistraties en informatieketens een rol bij de uitwisseling van data in de publieke sector. Dat zijn hele andere technieken om data uit te wisselen, en hierbij passen ook andere juridische kaders. De volgende figuur plaatst hun rollen naast elkaar aan de hand van de het aantal datasets en het gebruik:

Deze figuur heeft overigens alleen betrekking op data-uitwisseling binnen de publieke sector. Private hergebruikers kunnen ook de data aan de linkerkant vaak pas hergebruiken als het open data is.

Uitvoeringsperspectief/Bedrijfsvoeringsperspectief

Motivatie:

  • Dit draait steeds om de business case (zakelijke rechtvaardiging) van open data
  • Verschil met economisch perspectief: Dit gaat over baten binnen een organisatie

Motivatie casus 1:

  • Data vallen onder de Wob en opvraagbaar zolang ze niet openbaar zijn. 
  • Het afhandelen van Wob-verzoeken en informatievragen kost sommige organisaties veel tijd. 
  • Gevolg: Er is een business case voor het actief openbaar maken van data. Wat online staat wordt immers niet meer opgevraagd

Business case van data.duo.nl als voorbeeld

  • 7,5 FTE nodig voor het beantwoorden vragen vanuit het publiek
  • Door data.duo.nl komen er 60% minder vragen binnen. 
  • Nu zijn er 3 FTE nodig voor het beantwoorden van vragen

Motivatie casus 2:

  • Wanneer sommige zaken onbekend zijn, lopen leveranciers van de overheid bij een aanbesteding risico. Voor dat risico zullen zij beloond willen worden. Zij zullen bij het inschrijven dus een risk premium berekenen. 
  • Het openbaar maken van data en informatie verkleint het risico voor leveranciers. Zij kunnen daardoor goedkoper intekenen
  • Naarmate meer informatie beschikbaar is, wordt bovendien de drempel voor nieuwe toetreders op de markt lager. Het openbaar maken van data en informatie verkleint daarmee de leveranciersafhankelijkheid. 
  • Gevolg: Er is een business case voor het actief openbaar maken van data.

Voorbeeld:

  • Een wegenbouwer in Noord-Brabant ging ervan uit dat hij een aantal viaducten kon hergebruiken. Pas toen hij aan de slag ging, bleken enkele van deze viaducten te smal te zijn. Dit risico was voor hem. 
  • Hoewel dit geval op zichzelf gunstig uitpakt voor de belastingbetaler, betaalt Rijkswaterstaat indirect "verzekeringspremies"

Procesmatig perspectief

Motivatie:

  • Het openbaar maken van documenten/data is een procesinterventie, immers:
    • Actoren kunnen zich anders gaan gedragen als vooraf bekend is dat documenten/data/informatie openbaar worden of kunnen worden
    • Databanken en andere documenten zijn vaak samengesteld uit zowel data die openbaar zijn als data die dat niet zijn (zie uitzonderingsgronden Wob). Daardoor verandert openbaarmaking het karakter van de databank of het document.

Voorbeelden:

  • Openbaar maken inspectierapporten VWA veranderde het inspectieproces: Horeca-ondernemers willen nu gecontroleerd worden
  • Het openbaar maken van onderzoeksrapporten verandert de correspondentie tussen bewindspersoon en Tweede Kamer:
    • Misschien hebben de media een rapport eerder dan de Tweede Kamer of de bewindspersoon

Procesmatig perspectief: betekenis voor beleid

Motivatie:

  • Als openbaarheid een procesinterventie is, dan kan dit worden gebruikt als beleidsinstrument
  • Hierbij gaat het dus om een bijzondere toepassing van het procesmatig perspectief

Voorbeelden:

  • Beleidstheorie transparantiebrief: Meer transparantie over onderwijs verbetert schoolkeuze ouders (straks meer onder kopje 'transparantiebrief')
  • Kiesbeter.nl verbetert de zorg door patienten betere informatie te geven over zorgverleners (wel transparantie, geen open data)

Risico's

Het feit dat transparantie een procesinterventie is, betekent ook dat beleid nodig is ten aanzien van de risico's van transparantie. Voorbeelden:

  • Omdat indicatoren die openbaar gemaakt worden vaak ook de indicatoren zijn waarop gestuurd wordt, ontstaat het risico van perverse prikkels.
    Vaak is dit een symptoom van beperkte transparantie: Wanneer slechts weinig data openbaar zijn, is het beeld dat deze schetsen een flat character. Actoren kunnen proberen om zo'n onvolledig beeld te manipuleren door stappen te nemen die buiten beeld blijven. Wanneer bijvoorbeeld examenresultaten de enige gegevens zijn die over een onderwijsinstelling bekend zijn, kan dit mogelijk teaching to the test bevorderen. Wanneer meer gegevens over een onderwijsinstelling bekend zijn, valt zoiets sneller op.
  • Handhaving kan er last van hebben als actoren weten wat de overheid weet. Zij kunnen zo hun gedrag aanpassen om de pakkans te minimaliseren. 

Wetgeving

Hierbij in het kort een aantal wetten die te maken hebben met openbaarheid en open data. 

Wet openbaarheid van bestuur

Essentie

  • Documenten die betrekking hebben op een bestuurlijke aangelegenheid zijn "openbaar, tenzij"
  • Document gedefinieerd als "een bij een bestuursorgaan berustend schriftelijk stuk of ander materiaal dat gegevens bevat"
    => Dus ook databanken zijn documenten!
  • Bestuurlijke aangelegenheid: een aangelegenheid die betrekking heeft op beleid van een bestuursorgaan, daaronder begrepen de voorbereiding en de uitvoering ervan
  • Bestuursorgaan: In de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) zijn de volgende genoemd:
    • Onze Ministers;
    • de bestuursorganen van provincies, gemeenten, waterschappen en publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie;
    • bestuursorganen die onder de verantwoordelijkheid van de onder a en b genoemde organen werkzaam zijn;
    • andere bestuursorganen, voor zover niet bij algemene maatregel van bestuur uitgezonderd (uitzonderingen niet mogelijk voor milieuinformatie)
  • Het gaat om passieve openbaarheid, dat wil zeggen: informatie op verzoek, en om actieve openbaarheid (het verstrekken van informatie uit eigen beweging)

Absolute uitzonderingsgronden

Openbaarheid blijft altijd achterwege in geval van:

  • Gevaar voor de eenheid van de Kroon;
  • Mogelijke schade voor de veiligheid van de Staat;
  • Vertrouwelijk medegedeelde bedrijfs- en fabricagegegevens;
  • Privacy (persoonsgegevens volgens de  Wet bescherming persoonsgegevens.

Relatieve uitzonderingsgronden

Anders dan bij de absolute uitzonderingsgronden waarbij openbaarmaking altijd achterwege blijft, gaat het bij de relatieve uitzonderingsgronden om weging van belangen. Openbaarheid blijft achterwege wanneer het belang van openbaarheid niet opweegt tegen de volgende belangen:

  • de betrekkingen van Nederland met andere staten en met internationale organisaties;
  • de economische of financiële belangen van de Staat, de andere publiekrechtelijke lichamen of bestuursorganen;
  • de opsporing en vervolging van strafbare feiten;
  • inspectie, controle en toezicht door bestuursorganen;
  • de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer;
  • het belang, dat de geadresseerde erbij heeft als eerste kennis te kunnen nemen van de informatie;
  • het voorkomen van onevenredige1 bevoordeling of benadeling

Wettekst

Wettekst (14-01-2016): http://wetten.overheid.nl/BWBR0005252/geldigheidsdatum_14-01-2016 

Voetnoot

  1. Het ondervinden van enig nadeel door een derde partij is dus op zich geen uitzonderingsgrond. Wanneer het voor de rechter komt zal de benadeelde partij moeten aantonen dat het nadeel onevenredig is om aanspraak te kunnen doen op deze relatieve uitzonderingsgrond

Wet hergebruik overheidsinformatie

De Wet hergebruik overheidsinformatie (Who) is een nieuwe wet (2015), daarvoor was het hergebruik in beperktere vorm in de Wob geregeld. 

Essentie:

  • De Who is van toepassing op informatie die al openbaar is volgens de wet (o.a. Wob)
  • Eenieder kan een verzoek tot hergebruik indienen
  • Deze data/informatie wordt op verzoek verstrekt volgens een open standaard, zodat derden deze kunnen hergebruiken
  • Enkele uitzonderingsgronden, waaronder:
    • Intellectuele eigendomsrechten
    • Onderwijsinstellingen
    • Onderzoeksinstellingen
    • Andere culturele instellingen dan archieven, bibliotheken en musea
  • Verzoeken kunnen niet alleen tot bestuursorganen worden gericht, maar ook tot andere instellingen met een publieke taak en tot archieven, musea en bibliotheken.

Archiefwet

Essentie:

  • Regelt beheer en toegang tot overheidsarchieven
  • Huidige archiefwet dateert uit 1995, maar in totaal al 200 jaar archiefwetgeving
  • Minder uitzonderingscategorieën dan de Wob
  • Overdracht aan Archief na 20 jaar
    (voor de huidige Archiefwet was dat 50 jaar)

Wettekst

Wettekst (14-01-2016): http://wetten.overheid.nl/BWBR0007376/geldigheidsdatum_14-01-2016

Mededingingswet

Een verplichting om data te delen kan ook volgen uit de Mededingingswet die een level playing field voor bedrijven nastreeft. Sinds de Wet markt en overheid staan daar passages in die gaan over de relatie tussen overheden en overheidsbedrijven tot de markt, waaronder:

  • Artikel 25k
    Een bestuursorgaan gebruikt gegevens die hij heeft verkregen in het kader van de uitvoering van zijn publiekrechtelijke bevoegdheden alleen voor economische activiteiten die niet dienen ter uitvoering van de publiekrechtelijke bevoegdheden, indien deze gegevens ook aan derden beschikbaar kunnen worden gesteld.

De term "economische activiteit" is heel breed gedefinieerd: Het gaat om het leveren van diensten of producten. 

Onderwijsinstellingen zijn uitgezonderd. Dit voorkomt dat er een verschil ontstaat tussen openbaar onderwijs (overheid) en bijzonder onderwijs (geen overheidsinstellingen).

Wettekst

Wettekst (14-01-2016): http://wetten.overheid.nl/BWBR0008691/geldigheidsdatum_14-01-2016

Intellectueel eigendomsrecht & open data

Intellectueel eigendomsrecht is een verzameling wetten die bepaalde actoren een monopolie toekennen. Dat staat haaks op de gedachte van open data die onbelemmerd hergebruik voorstaat. Voor open data zijn de belangrijkste vormen van intellectueel eigendomsrecht: 

  • Auteursrecht
    Geldt alleen voor creatieve producten. Maar geldt dan ook automatisch, zonder dat het recht is voorbehouden.
  • Databankenrecht
    Geldt in een beperkt aantal gevallen alleen voor databanken:
    • Er moet sprake zijn van een verzameling: 
      een verzameling van werken, gegevens of andere zelfstandige elementen die systematisch of methodisch geordend en afzonderlijk met elektronische middelen of anderszins toegankelijk zijn
    • Er is een risicodragende investering gedaan.
      Landmark-uitspraak: "Er is gesubsidieerd, dus is er geen risicodragende investering gedaan:" 
    • Er is een producent van een database:
      Een partij die het risico van de voor de databank te maken investering draagt

Individuele data die slechts een weergave zijn van feiten worden niet beschermd door intellectueel eigendomsrecht. Het auteursrecht is dan niet van toepassing omdat het geen creatieve producten zijn. En het databankenrecht is alleen van toepassing op verzamelingen van data, niet op de individuele data. 

Nota bene: Het komt regelmatig voor dat partijen (waaronder bestuursorganen, semi-overheid en bedrijven) claimen/denken databankenrecht te bezitten, terwijl dat niet zo is!

Wanneer individuele data herleidbaar zijn tot natuurlijke personen, is hergebruik wel beperkt door privacywetgeving. Dat is echter geen intellectueel eigendomsrecht maar een burgerrecht/grondrecht. 

Wanneer de overheid de rechthebbende is... 

De auteurswet staat het verveelvuldigen van werken van de openbare macht toe, tenzij het auteursrecht nadrukkelijk is voorbehouden: 

  • Artikel 15b
    Als inbreuk op het auteursrecht op een door of vanwege de openbare macht openbaar gemaakt werk van letterkunde, wetenschap of kunst, waarvan de openbare macht de maker of rechtverkrijgende is, wordt niet beschouwd verdere openbaarmaking of verveelvoudiging daarvan, tenzij het auteursrecht, hetzij in het algemeen bij wet, besluit of verordening, hetzij in een bepaald geval blijkens mededeling op het werk zelf of bij de openbaarmaking daarvan uitdrukkelijk is voorbehouden. Ook als een zodanig voorbehoud niet is gemaakt, behoudt de maker echter het uitsluitend recht, zijn werken, die door of vanwege de openbare macht zijn openbaar gemaakt, in een bundel verenigd te doen verschijnen.

Intellectueel eigendomsrecht kan hergebruik beperken

Intellectuele eigendomsrechten kunnen blokkeren dat data beschikbaar worden gesteld voor hergebruik. Een manier om dat te voorkomen is het maken van goede afspraken. Het volgende hoofdstuk gaat daarop in. 

Afspraken

Intellectuele eigendomsrechten kunnen blokkeren dat data beschikbaar worden gesteld voor hergebruik. Een manier om dat te voorkomen is het maken van goede afspraken. Binnen het openbaar bestuur worden de volgende vormen gehanteerd:

  • Licenties (verstrekt door degene die intellectuele eigendomsrechten bezit)
  • Inkoopvoorwaarden (voor het Rijk ARVODI) (gesteld door degene die een opdracht verleent)
  • Subsidievoorwaarden (gesteld door degene die subsidie verstrekt) 

Licenties (en verklaringen)

Omdat ieder creatief werk vaneigens beschermd is door auteursrecht, moet de rechthebbende iets doen voordat het werk door anderen kan worden hergebruikt. Hetzelfde geldt voor de rechthebbende van een databank die door databankenrecht is beschermd.

Dat kan door:

  • Een licentie wanneer eisen worden gesteld (naamsvermelding, geen afgeleide werken waarop auteursrecht zit)
  • Een verklaring wanneer alleen afstand wordt gedaan van rechten en aansprakelijkheden. 

Veel van deze licenties komen uit de softwareontwikkeling. Er zijn verschillende licenties, variërend van de ontspannen Beer-ware licence tot de GNU General Public License die het besturingssysteem Linux gebruikt. 

Creative Commons

Creative Commons zorgt voor een aantal licenties en verklaringen die veel worden gebruikt bij het publiceren van open data of open access:

Icoon Code Nederlandse titel Engelse titel
CC0 CC 0 CC0 publieke domein verklaring Public Domain Dedication
Creative Commons Attribution CC BY Naamsvermelding Attribution
Creative Commons AttributionCreative Commons Share Alike CC BY-SA Naamsvermelding-GelijkDelen Attribution-ShareAlike
Creative Commons AttributionCreative Commons No Derivative Works CC BY-ND Naamsvermelding-GeenAfgeleideWerken Attribution-NonDerivative
Creative Commons AttributionCreative Commons Noncommercial CC BY-NC Naamsvermelding-NietCommercieel Attribution-Noncommercial
Creative Commons AttributionCreative Commons NoncommercialCreative Commons Share Alike CC BY-NC-SA Naamsvermelding-NietCommercieel-GelijkDelen Attribution-Noncommercial-ShareAlike
Creative Commons AttributionCreative Commons NoncommercialCreative Commons No Derivative Works CC BY-NC-ND Naamsvermelding-NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken Attribution-Noncommercial-NoDerivatives

Hoewel Creative Commons oorspronkelijk een Amerikaans initiatief was, zijn de licenties inmiddels aangepast aan 50 verschillende jurisdicties, waaronder Nederland. 

Algemene Rijksvoorwaarden voor het verstrekken van opdrachten tot het verrichten van diensten (ARVODI)

  • Vastgesteld bij besluit van de Minister-president, Minister van Algemene Zaken
  • Artikel 24 Intellectuele eigendomsrechten: Alle auteursrechten en databankrechten die kunnen worden uitgeoefend – waar en wanneer dan ook – ten aanzien van de resultaten van de verrichte Diensten berusten bij Opdrachtgever.

Meer over de ARVODI: https://www.pianoo.nl/algemene-rijksvoorwaarden-voor-verstrekken-van-opdrachten-tot-verrichten-van-diensten-2014-arvodi-20-0 

Subsidievoorwaarden

Ook aan subsidies kunnen eisen worden gesteld t.a.v. intellectuele eigendom. 

Voorbeeld: Regeling OCW-subsidie

  • Artikel 10. Intellectuele eigendom
    De subsidieontvanger werkt mee aan het tot stand komen van een overeenkomst indien dit naar het oordeel van de minister noodzakelijk is om te komen tot het overdragen aan de minister van rechten met betrekking tot intellectuele eigendom, ter zake van de gesubsidieerde activiteiten.

Beleidstheorie 'Transparantie in het funderend onderwijs'

Op 26 oktober 2015 stuurde Staatssecretaris Dekker de Tweede Kamer een brief genaamd 'Transparantie in het funderend onderwijs' (kamerstuk 31293, nr. 273). In deze brief worden open data en transparantie gebruikt als middel om de kwaliteit van het onderwijs te vergroten. 

Dit hoofdstuk gaat in op de beleidstheorie die bij de totstandkoming van deze brief en bij de uitwerking ervan in beleid wordt gehanteerd. Een beleidstheorie is het geheel van causale en andere veronderstellingen waarop een beleid rust. Door deze veronderstellingen expliciet te maken zijn deze toetsbaar, waardoor beleid kan worden onderworpen aan de Kwaliteitscirkel van Deming. De beleidstheorie houdt ook rekening met maatschappelijke kosten en baten en impact, en verschilt dus van de businesscase die alleen de kosten en baten voor een organisatie en de directe effecten meeneemt. 

Drie hoofddoelen van transparantie in het funderend onderwijs

De brief zet transparantie in als instrument om 3 hoofddoelen te bereiken:

  1. Ouders en leerlingen in staat stellen gefundeerd te kiezen voor een passende school
    • Ouders en leerlingen op basis van goed vindbare, relevante en inzichtelijke informatie gefundeerd kunnen kiezen voor een school die bij hen past
    • Het gaat om een belangrijke keuze. Vrijheid van onderwijs staat bovendien in de Grondwet. Als ouders en leerlingen vrij zijn om een school te kiezen, dan horen zij dat goed geïnformeerd te kunnen doen.
  2. Een goed geïnformeerd gesprek over onderwijskwaliteit
    • We moeten toe naar een situatie waarin ouders, leerlingen, medezeggenschapsraden, schoolleiders, interne toezichthouders en andere belanghebbenden op basis van goed vindbare, relevante en inzichtelijke informatie een goed geïnformeerd gesprek voeren over onderwijskwaliteit
  3. Scholen gebruiken informatie om kwaliteit te verbeteren
    • We moeten toe naar een situatie waarin scholen goed vindbare, relevante en inzichtelijke informatie gebruiken om hun onderwijs te verbeteren.
    • Zo kunnen zij zich op basis van data vergelijken met andere scholen, of scholen vinden met vergelijkbare leerlingpopulaties etc. 

Transparantieketen

De beschikbaarheid van gegevens wordt waardevol als besturen, ouders, leerlingen, medezeggenschapsraden, schoolleiders, interne toezichthouders en andere belanghebbenden de gegevens weten te vinden, ze begrijpen en vervolgens ook gebruiken. Pas dan kunnen al deze partijen hun voordeel doen met de gegevens en komt deze informatie het onderwijs ten goede.

Hierbij kunnen 4 stappen worden onderscheiden:

  1. Voldoende aanbod van data en informatie
  2. Heldere presentatie van data en informatie
  3. Goed gebruik
  4. Beoogd effect

Enkele projecten

Projecten binnen de dossiers open data en transparantie, of met raakvlakken daarmee:

  • Transparantie PO en VO
    geeft follow-up aan de transparantiebrief van Staatssecretaris Dekker, zie www.rijksoverheid.nl/transparantie 
  • SBR-XBRL
    SBR staat voor Standard Business Reporting. SBR-XBRL laat scholen op gestandaardiseerde (en in principe geautomatiseerde wijze) via de open standaard XBRL de jaarcijfers naar OCW (DUO) versturen. 
  • Vensters
    Vensters PO en Vensters VO zijn twee projecten die de raden hebben uitgevoerd met subsidie van OCW om scholen zelf naar buiten te laten treden met hun gegevens. Het project is ook gericht op het gestandaardiseerd ophalen van gegevens zoals oudertevredenheid. Website: Scholenopdekaart.nl
  • Nationale open data agenda (Noda) en Actieplan open overheid
    Twee lijnen waarmee vanuit BZK aan dit onderwerp wordt gewerkt:
  • Doorbraakproject 'Open Geodata'
    In het doorbraakproject ‘Open Geodata' wordt het hergebruik van open geodata gestimuleerd door belemmeringen aan te pakken en vraag en aanbod aan open geodata beter op elkaar af te stemmen. 

Casus: Het KvK Handelsregister en het Kadaster

Om een gevoel te krijgen van wat voor afwegingen er spelen, hierbij een korte casus ter discussie.

Dilemma: Moeten het KvK Handelsregister en de woninginformatie uit het Kadaster beschikbaar komen als open data?

  • Registers zijn nu al openbaar, maar voor raadpleging zijn leges verschuldigd
  • Er is een steeds luidere roep om deze registers als open data beschikbaar te stellen, o.a. door Arjen Lubach maar ook vanuit de Tweede Kamer, Open State Foundation en Open KvK
  • Andere EU-landen Frankrijk, Denemarken en het Verenigd Koninkrijk werken aan open handelsregisters. 
  • Volgens de KvK en het Kadaster heeft het beschikbaar stellen van deze data als open data een negatieve business case. Zij lopen immers leges mis. Volgens de Algemene Rekenkamer lopen de kosten in de tientallen miljoenen euros. 

 

Aanwijzingen voor beantwoording

Belangrijk voor de adviserend ambtenaar is dat je dit in perspectief kunt plaatsen:

  • Die business case heeft alleen betrekking op de interne organisaties van de KvK en het Kadaster. Dat is dus anders dan de afweging tussen maatschappelijke kosten en baten.
  • Goede vragen kunnen zijn:
    • Wat is minder marktverstorend t.a.v. die tientallen miljoenen euro's die KvK en Kadaster ieder nodig hebben: ophalen met leges of via de Belastingdienst?
      (NB: Zo'n eventuele verschuivingen in inkomsten en uitgaven botst al snel met de financiële kaders die aan het begin van een kabinetsperiode worden vastgesteld. Daarom is het begin van een Kabinet een handig moment om hier afspraken over te maken)
    • Worden de KvK en het Kadaster mogelijk efficienter aangestuurd als er een opdrachtgever is die financiert?
  • Enkele mogelijke beleidstheorieën:
    • Het stimuleert de woningmarkt wanneer kopers en verkopers meer zicht hebben op prijzen en andere feiten
    • Het stimuleert de handel via o.a. het internet wanneer kopers ten alle tijden zicht hebben op met wie ze zaken doen 

 

Verwante onderwerpen

Open standaarden

Open standaarden zijn publiek beschikbare specificaties die ervoor zorgen dat gegevensuitwisseling kan plaatsvinden over de grenzen van organisaties en tussen software- en hardwarecomponenten van verschillende leveranciers.

Bij gesloten standaarden ben je aangewezen op een leverancier, of op partijen die een licentie van die leverancier hebben. 

Sinds het Actieplan Nederland Open in Verbinding (2007) zijn open standaarden voor de Nederlandse overheid de norm en geldt er voor de (semi-)publieke overheid geldt sinds 2009 een ‘pas-toe-of-leg-uit’-regime:

  • Dit betekent dat (semi-)overheden in beginsel verplicht zijn om bij de aanschaf van ICT-producten en -diensten te kiezen voor de relevante standaarden van de 'pas-toe-of-leg-uit'-lijst.
  • Hiervan mag alleen worden afgeweken (d.w.z. 'niet toepassen') in geval van redenen van bijzonder gewicht. Afwijkingen van het gebruik van de standaarden van de ‘pastoe-of-leg-uit’-lijst moeten met redenen omkleed worden vastgelegd in de administratie
  • Verplichting voor (semi-)overheden om zich te allen tijde over de mate van naleving te verantwoorden in het jaarverslag.

Betekenis voor open data:

Om hergebruik mogelijk te maken, worden open data in een open standaard beschikbaar gesteld. 

Open source

De term open source heeft betrekking op software. Er is in praktijk betekenisvermenging met het begrip 'vrije software':

  • Open software: De broncode van de software is toegankelijk
  • Vrije software: De software en de broncode kunnen worden hergebruikt, gemodificeerd en verspreid

In deze reader staan een aantal zaken die ook interessant zijn voor het streven om binnen de overheid meer open source software te gebruiken:

  • Uit de ARVODI volgt dat het auteursrecht op de maatwerksoftware die de Rijksoverheid laat maken, in principe bij de Rijksoverheid ligt
  • Uit de Wet openbaarheid van bestuur en uit de Wet hergebruik overheidsinformatie volgt dat de broncode van die software in principe beschikbaar is voor hergebruik door derden volgens het hierboven beschreven principe 'openbaar, tenzij'  

Open access

Open Access gaat over het zonder beperkingen beschikbaar stellen van culturele en wetenschappelijke verwezenlijkingen, in het bijzonder het gratis online beschikbaar stellen ervan. Dit houdt in dat de auteur instemt met het verspreiden van zijn werk, maar ook dat er een geschikte technische uitrusting is om die verspreiding te ondersteunen.

In 2014 pleitte Staatssecretaris Sander Dekker in zijn keynote speech over Open Access bij de negende internationale internationale conferentie 'Academic Publishing in Europe' in Berlijn voor de 'Golden Road'. In 2015 is de NWO regeling subsidies aangepast. Sindsdien is het publiceren van de resultaten van onderzoek als open access een verplichte voorwaarde voor het krijgen van subsidies via NWO.

  • Het arrangement Masterclass 'Open data beleid in vogelvlucht' (Bètaversie) is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    Pim Kantebeen
    Laatst gewijzigd
    2016-08-08 10:55:30
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

    Extra disclaimer

    Dit materiaal is informerend en educatief bedoeld, en daarmee wordt het soms ook opiniërend. Inderdaad werk de maker ervan voor het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Maar als het puntje bij het paaltje komt zijn de meningen die hij in deze masterclass uit zijn meningen, en niet of niet-noodzakelijk die van het Ministerie van OCW, van een bewindspersoon of van het kabinet. Verder kunnen aan deze presentatie geen rechten worden ontleend. 

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    Masterclass over Open Data gemaakt voor startende medewerkers informatiebeleid, studenten en stagiairs.
    Leerniveau
    WO - Bachelor; WO - Master;
    Leerinhoud en doelen
    Onderwijskunde; Informatica; Documentaire informatievoorziening; Bestuurskunde;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Trefwoorden
    beleid, cultuur, data, informatiebeleid, ocw, onderwijs, open data, open overheid, transparantie, wetenschap

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van