Is ons gedrag typisch menselijk?
Zijn mensen uniek in hun manier van communiceren, in de manier waarop ze hun nakomelingen grootbrengen of met elkaar samenwerken? Of zijn wij dier onder de dieren? En is menselijk gedrag het resultaat van een lange ontwikkeling die mensen en hun voorouders miljoenen jaren hebben ondergaan?
In deze module ga je die vragen beantwoorden.
Daarvoor ga je eerst kijken naar de evolutie van gedrag.
Daarna bestudeer je enkele voorbeelden van gedrag van mensen en hun naaste verwanten, de mensapen.
Tenslotte bekijk je pesten vanuit het gezichtspunt van de etholoog.
Komt pesten ook bij apen voor?
En zo ja, kunnen wij dan iets van apen leren om pestgedrag te bestrijden?
Met een aantal klasgenoten doe je aanbevelingen aan de school of aan je (sport)club.
Als afronding van de module ga je je kennis van de ethologie gebruiken om het fenomeen pesten te bestuderen.
Als je de bronnen hebt bestudeerd, bekijk je samen het pestprotocol van de school of van je (sport)club en je doet voorstellen voor verbetering en eventueel suggesties bij de uitvoering ervan.
Je onderbouwt je aanbevelingen met argumenten uit de gedragsleer.
Wat ga ik leren?
Na het afronden van deze module kun je:
uitleggen hoe gedrag evolueert onder invloed van selectiedruk
verklaren waardoor populaties die in groepen leven gedrag vertonen dat een meerwaarde heeft ten opzichte van het gedrag van afzonderlijke organismen
verschillen en overeenkomsten beschrijven tussen mensen en mensapen, in het bijzonder op het gebied van communicatie en moreel bewustzijn.
Gedrag evolueert als er een wisselwerking is tussen de omgeving en de erfelijke basis van gedrag.
Een voorbeeld van een dergelijke wisselwerking is bestudeerd door medewerkers van Tinbergen. Daarover beantwoord je vragen.
Stap 2
Dieren die langdurig in een groep samenleven, noem je sociale dieren.
Meestal kennen de dieren elkaar individueel en werken ze samen in allerlei taken. Maar heeft dit sociale gedrag ook een gunstig effect op het voortplantingssucces?
Stap 3
Voor dieren die in groepen leven is communicatie onmisbaar. Je vergelijkt dit communiceren bij mensen en mensapen.
Stap 4
Is er dan niets waarin wij verschillen van dieren?
Kunnen ook dieren onderscheid maken tussen goed en kwaad? Hierover lees je verschillende artikelen. Klassikaal wordt dan een vraag besproken.
Afronding
Onderdeel
Kennisbank
Alle Kennisbankitems uit deze module.
Eindopdracht
Je analyseert het pestprotocol en geeft advies over de eventuele aanpassingen die gemaakt kunnen worden.
Terugkijken
Terugkijken op de opdracht.
Tijd
Voor deze opdracht heb je 8 SLU nodig.
Aan de slag
Stap 1: Gedrag en selectie
Drieteenmeeuw
Zilvermeeuw
Staat gedrag onder invloed van natuurlijke selectie?
Gedrag evolueert als er een wisselwerking is tussen de omgeving en de erfelijke basis van gedrag.
Een voorbeeld van een dergelijke wisselwerking is bestudeerd door medewerkers van Tinbergen.
Kosten en baten
Bestudeer van het volgende Kennisbankitem de inleiding en de pagina over adaptieve eigenschappen.
Ook bij de paring van dieren is er sprake van kosten en baten.
Een bijzonder voorbeeld daarvan vind je bij de tropische vlinder Bicyclus anynana.
Lees het artikel Seizoen bepaalt flirtgedrag van vlinder . Bespreek na het lezen de volgende twee vragen met een klasgenoot.
Welke strategie volgt het mannetje? Welk voordeel heeft dat voor hem?
Wat is de investering?
Welke strategie volgt het vrouwtje? Welk voordeel heeft dat voor haar?
Wat is de investering?
Ontwikkeling in de tijd
Veel gedrag is adaptief: het gedrag van de soort past steeds beter bij de biotoop waar de soort voorkomt. Gedrag evolueert in de tijd.
Bespreek ook de volgende twee vragen met een klasgenoot.
Moet je dan altijd denken aan heel lange periodes (duizenden jaren)?
Is er een verband tussen evolutie van gedrag en de evolutie van lichaamskenmerken?
Lees om die twee vragen te beantwoorden het volgende artikel Vogeltjes voeren beïnvloedt evolutie .
Bespreek daarna je antwoorden op bovenstaande vragen met een klasgenoot.
Stap op de plaats
Vat samen wat je in deze stap hebt geleerd over de vraag waar deze stap om draaide: staat gedrag onder invloed van natuurlijke selectie?
Motiveer je antwoord. Dit wordt klassikaal besproken.
Stap 2: Evolutie van sociaal gedrag
Veel dieren leven in groepen. In module 2 heb je gelezen dat er verschillende soorten groepen bestaan.
Dieren die langdurig in een groep samenleven, noem je sociale dieren.
Meestal kennen de dieren elkaar individueel en werken ze samen in allerlei taken.
Zit sociaal gedrag in onze genen? Bespreek je conclusie in de klas.
Altruïsme
Soms is samenwerkend gedrag nadelig voor de eigen fitness.
Denk maar eens aan een dier dat een alarmroep laat horen en de groep waarschuwt voor een predator.
Dat gedrag noem je altruïstisch: het is goed voor de ander, maar mogelijk nadelig voor het individu zelf.
De kans dat het dier zich voortplant en zijn genen doorgeeft neemt mogelijk af.
Verwanten-selectie
In de voorbeelden in oefening 4 investeren de dieren in hulp in de toekomst.
Ze kiezen voor samenwerking, totdat blijkt dat de ander onbetrouwbaar is.
Maar hoe zit het met de eekhoorn die met name zijn verwanten waarschuwt en zelf mogelijk daardoor prooi wordt van een predator?
Die eigenschap zou in een populatie toch door natuurlijke selectie verdwijnen?
De wetenschapper Hamilton loste dit dilemma op door het principe van verwanten-selectie in te voeren: een individu zal zodanig handelen dat het de kans vergroot zijn eigen genen door te geven of kopieën daarvan.
Kopieën van de genen van een dier komen voor bij zijn familieleden.
Hamilton stelde dat natuurlijke selectie altruistisch gedrag zal versterken als C < rB, waarbij.
C = kosten (costs) van de gever, uitgedrukt in het aantal eigen nakomelingen minder.
B = baten (benefit) van de ontvanger, uitgedrukt in het aantal extra nakomelingen vergeleken met de situatie als er geen hulp zou zijn.
r = mate van verwantschap (relatedness) tussen gever en ontvanger.
Broers en zussen hebben een verwantschap van 0,5 net als een vader en zoon of moeder en dochter; Opa en kleinkind hebben een verwantschap van 0,25.
Voor dieren die in groepen leven is communicatie onmisbaar.
In deze stap ga je kijken naar communicatie bij mensen en mensapen.
Gezichtsuitdrukkingen bij mensapen en mensen
Communiceren kan op veel manieren.
In een vorige module heb je misschien al bestudeerd hoe een hond zijn emotie door lichaamstaal laat zien.
Bij veel diersoorten speelt lichaamstaal een grote rol in de communicatie.
Een onderdeel hiervan zijn de gezichtsuitdrukkingen.
Darwin was al geïnteresseerd in dit onderwerp. Hij schreef in 1872 The expression of emotions in man and animals.
Hij veronderstelde dat gezichtsuitdrukkingen een soort universele taal vormen.
Maar er komen steeds meer aanwijzingen dat gezichtsuitdrukkingen voor een deel cultureel bepaald zijn (en dus aangeleerd).
Bekijk het Japanse en westerse Emoticon voor blij.
Bespreek met een klasgenoot hoe deze verschillen kunnen zijn ontstaan?
Hoe goed ben jij in het herkennen van emoties?
Doe de test: Persoonlijkheid - tests.psychologiemagazine.nl.
Bespreek jouw uitslag met een klasgenoot. Herken je jezelf hier in? Waarom wel of niet?
Herken je je klasgenoot ook in zijn/haar uitkomst? Beargumenteer je antwoord.
Gebarentaal
Zoek samen (viertallen) voorbeelden van culturele verschillen in gezichtsuitdrukkingen en/of gebarentaal.
Gebruik daarvoor zelfgevonden bronnen. Je weet vast al veel uit je eigen ervaring!
Ieder groepje selecteert enkele voorbeelden die mogelijk niet door iedereen begrepen worden.
Test ze uit in de klas.
Universele lichaamstaal
Kunnen mensen en mensapen elkaars lichaamstaal en gezichtsuitdrukkingen lezen?
Bokito is een mannetjes gorilla in diergaarde Blijdorp. In mei 2007 ontsnapte hij en sleurde één bezoekster mee, die hierbij ernstig gewond raakte. De vrouw bezocht Bokito vier dagen per week en had steeds oogcontact gemaakt met de mensaap. Dit aanstaren heeft waarschijnlijk geleid tot de aanval. Vanuit het ziekenhuis meldde de vrouw: "Hij is en blijft mijn lieveling. Sinds hij in Blijdorp zit, maak ik contact met hem. Als ik mij hand op het glas legde, deed hij hetzelfde. Als ik naar hem lachte, lachte hij terug".
Bekijk het commentaar van etholoog Jan van Hooff op dit voorval.
Wat is de conclusie uit deze gebeurtenis? Bespreek het met een klasgenoot.
Stap 4: Moreel gedrag en empathie
Is er dan niets waarin wij verschillen van dieren?
Kunnen ook dieren onderscheid maken tussen goed en kwaad?
Moreel besef, gevoel voor rechtvaardigheid, het kunnen meeleven met elkaar.
Dat zijn toch typisch menselijke eigenschappen die we verkrijgen door opvoeding en cultuur?
Of zijn zelfs deze gedragingen het resultaat van evolutie?
Bespreek daarna de volgende vraag in de klas: Zijn we in essentie egoïstisch en moet religie ons waarden bijbrengen?
Of beginnen we ons leven met de juiste ingrediënten voor een goed hart?
In viertallen.
Je gaat beginnen aan de eindopdracht van deze module.
Je gaat je kennis van ethologie gebruiken om het fenomeen pesten te bestuderen.
Ook pesten is een voorbeeld van sociaal gedrag, maar dan negatief.
Aan de hand van de volgende bronnen geef je antwoord op de volgende vragen:
Wat is pesten?
Hoe herken je het?
Waardoor ontstaat het?
Wat heeft het te maken met sociaal gedrag?
Komt pesten ook bij dieren voor? Zo ja, hoe reageren de dieren er op?
Als je de bronnen hebt bestudeerd, bekijk je samen het pestprotocol van de school of van je (sport)club.
Wat vinden jullie, ethologisch gezien, de sterke punten erin? Wat moet benadrukt worden bij de uitvoering?
Zouden jullie daaraan iets willen veranderen, op grond van de kennis die je nu hebt? Zo ja wat?
Schrijf de aanbevelingen op en onderbouw ze met argumenten vanuit de ethologie.
Zorg dat ze bij de juiste persoon terecht komen.
Nodig zo mogelijk degene die belast is met de uitvoering van het protocol uit voor een discussie.
Een verslag is een goede manier om een onderzoek te beschrijven dat je hebt uitgevoerd.
Terugkijken
Kan ik wat ik moet kunnen?
Lees de leerdoelen van deze module nog eens door.
Kun je wat je moet kunnen?
Hoe ging het?
Tijd
Ben je ongeveer 8 SLU met deze module bezig geweest.
Heb je in die tijd alle video's helemaal kunnen bekijken?
Inhoud
In deze module stond onze relatie tot mensapen centraal. Hoe sta jij tegenover deze visie? Heb je hier misschien vanuit religieus oogpunt bezwaar tegen? Dan vind je het misschien lastig om deze opdracht te maken. Hoe ga je hier mee om of hoe zou je een klasgenoot die hier moeite mee heeft kunnen helpen?
Eindopdracht
Is het gelukt om de opdracht zo aan te pakken dat het pestprotocol ook daadwerkelijk wordt aangepast? Wat was hierbij je grootste speerpunt? Hoe heb je gezorgd dat deze aanpassing er kwam. Waren er misschien ook dingen die je beter anders aan had kunnen pakken?
Het arrangement Module: Ontwikkeling van gedrag - v456 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Deze les valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollectie voor biologie voor vwo leerjaar 4/5/6. Dit is thema ’Gedrag'. Het onderwerp van deze les is: ontwikkeling van gedrag.
Na het afronden van deze module kun je:
uitleggen hoe gedrag evolueert onder invloed van selectiedruk
verklaren waardoor populaties die in groepen leven gedrag vertonen dat een meerwaarde heeft ten opzichte van het gedrag van afzonderlijke organismen
verschillen en overeenkomsten beschrijven tussen mensen en mensapen, in het bijzonder op het gebied van communicatie en moreel bewustzijn.
Leerniveau
VWO 6;
VWO 4;
VWO 5;
Leerinhoud en doelen
Interactie;
Gedrag;
Biologie;
Oorzaken en functies van gedrag;
Deze les valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollectie voor biologie voor vwo leerjaar 4/5/6. Dit is thema ’Gedrag'. Het onderwerp van deze les is: ontwikkeling van gedrag.
Na het afronden van deze module kun je:
uitleggen hoe gedrag evolueert onder invloed van selectiedruk
verklaren waardoor populaties die in groepen leven gedrag vertonen dat een meerwaarde heeft ten opzichte van het gedrag van afzonderlijke organismen
verschillen en overeenkomsten beschrijven tussen mensen en mensapen, in het bijzonder op het gebied van communicatie en moreel bewustzijn.
Is ons gedrag typisch menselijk?
Ook bij de paring van dieren is er sprake van kosten en baten.
Veel dieren leven in groepen. In module 2 heb je gelezen dat er verschillende soorten groepen bestaan.
Is er dan niets waarin wij verschillen van dieren?
Kan ik wat ik moet kunnen?
