In deze module staat de stijlperiode 'de Romantiek' centraal.
In deze oefenomgeving kun je je kennis toetsen en/ of oefenen met veel (luister)oefeningen.
Instrumenten
Inleiding
In de periode van de Romantiek wordt het symfonieorkest een stuk groter dan tijdens de Weense klassieken. Er komen meer en nieuwe instrumenten bij. Vooral het slagwerk wordt flink uitgebreid. Ook de koperblazers zijn vaak in grote getale te horen.
De volgende instrumenten en instrumentgroepen moet je kunnen herkennen en benoemen:
Houtblazers: dwarsfluit, piccolo, hobo, klarinet, fagot en saxofoon
Koperblazers: trompet, trombone, hoorn en tuba
Slagwerk: pauk, kleine trom, grote trom, bekkens, tamboerijn, triangel, castagnetten, xylofoon, klokkenspel
Strijkinstrumenten: viool (1e en 2e viool), altviool, cello, contrabas
Overig: piano, harp
De schuingedrukte instrumenten werden in de vorige stijlperiodes nog niet of bijna niet gebruikt.
In het onderstaande luistervoorbeeld hoor en zie je het nieuwe instrument, de saxofoon.
Typische instrumenten uit de Barok zoals, viola da gamba, blokfluit en luit worden niet meer gebruikt.
Hieronder kun je drie luistervoorbeelden beluisteren. In de eerste hoor je het barokorkest met de typische klank van Barokmuziek. In het tweede luistervoorbeeld hoor je een symfonieorkest met de klank van de Weense Klassieken. In het laatste voorbeeld is een groot symfonieorkest te horen zoals gebruikelijk was in de Romantiek.
1. Barokorkest
2. Symfonieorkest Weense klassieken
3. Symfonieorkest Romantiek
You Tube filmpjes instrumenten
Hieronder kun je filmpjes bekijken waar je heel veel instrumenten kunt zien en horen zowel solo als met de hele groep.
Sterker (harder) wordend In het notenbeeld is dit vaak te herkennen aan twee uiteenlopende lijnen onder de noten.
Decrescendo
(diminuendo)
Zachter wordend. In het notenbeeld is dit vaak te herkennen aan twee naar elkaar toelopende lijnen onder de noten.
Terrassendynamiek
Plotselinge overgang van sterk naar zacht of omgekeerd.
Overgangsdynamiek
Geleidelijke overgang van sterk naar zacht of omgekeerd. Een lang uitgerekt crescendo of decrescendo.
Tempo
Largo
zeer langzaam
Adagio
langzaam
Allegro
snel
Presto
zeer snel
Ritenuto
vertragen
Accelerando
versnellen
Uitvoeringspraktijk - Articulatie
Legato
Gebonden (de tonen worden met elkaar verbonden). De betreffende noten worden verbonden met een verbindingsboogje.
Staccato
Kort (de tonen worden kort, gescheiden van elkaar gespeeld). Er staat een punt boven of onder de noot.
Fermate teken
Dit teken staat boven of onder een noot of rust in de vorm van een boogje met een punt erin. Het fermateteken geeft aan dat een noot of rust iets verlengd mag worden; het is aan de uitvoerend musicus om dat te bepalen.
Uitvoeringspraktijk - Speelwijzen
Arco
Strijkinstrumenten (de snaren worden aangestreken met de strijkstok)
Arpeggio
Een gebroken akkoord (drieklank) waarbij de tonen snel/ langzaam na elkaar worden gespeeld. Deze speelwijze wordt veel op de harp, gitaar en piano gebruikt. Ook blaasinstrumenten kunnen arpeggio's spelen.
Pizzicato
Strijkinstrumenten (de snaren worden met de vinger aangetokkeld).
Tremolo
Snelle toonsherhaling b.v. bij een viool:zeer vlug met de strijkstok over de snaar heen en weer gaan (op dezelfde toon).
Glissando
Het glijden van de ene toon naar de andere op muziek-instrumenten die zich daarvoor lenen zoals: viool, trombone, gitaar en de stem. Ook op de harp en piano worden glissando's gespeeld.
.
Overig
A capella
Zonder begeleiding. Alleen vocaal.
Albertijnse bas
Begeleidingsfiguur linkerhand voor piano in gebroken drieklanken. Veel gebruikt bij de Weense klassieken.
Basso Continuo (Barok)
In de Barok worden de instrumenten die een begeleidende rol spelen (bas + akkoorden) het basso continuo genoemd. Instrumenten: orgel, clavecimbel, luit, cello.
Bourdon
De bas in de begeleiding speelt langere tijd een kwint als samenklank.
Cadens (slot)
Een cadens als afsluiting van een thema of deel (b.v. V – I ).
Cadens (solo)
Improvisatie waarin de solist laat horen wat hij kan op instrument.
Chromatiek
Reeks tonen bestaande uit halve toonafstanden.
Het Concertino (Barok)
Een groep solisten in een Concerto Grosso
Contrast
Tegenstelling. Door het gebruik van contrasten kan een componist een thema spanning geven, expressief maken. Voorbeelden zijn: contrasten in instrumentatie, dynamiek, tempo, articulatie, toonhoogte (melodie), notenwaarden (ritme), maatsoort, schrijfwijze (homofoon, polyfoon, unisono) en karakter (lieflijk/ krachtig).
Concerto Grosso (Barok)
Een grote groep (het orkest) staat tegenover een kleine groep solisten (het concertino). Het orkest en het concertino wisselen elkaar af.
Drieklank (gebroken)
Een drieklank waarbij de tonen niet gelijk maar na elkaar worden gespeeld (stijgend of dalend).
Homofonie
Meerstemmigheid waarbij één hoofdstem door één of meer andere stemmen begeleid wordt of alle stemmen zijn ritmisch ongeveer gelijk.
Imitatie
Een eerder gespeelde of gezongen melodie in een polyfone compositie wordt door één of meer andere stemmen nogmaals uitgevoerd. Veel in Renaissance toegepast ook wel in Barokmuziek (vooral in de Fuga) en later.
Motief
Een motief is de bouwsteen van een compositie. Het bestaat minstens uit twee noten en moet een herkenbaar ritme hebben. Meestal bestaat het uit drie, vier of zelfs meer noten.
Opmaat
1. Een onvolledige maat aan het begin van een muziekstuk. De ontbrekende tellen van de opmaat komen in de laatste maat van het muziekstuk terug.
2. De onbeklemtoonde begintonen of toon van een thema vóór de eerste tel.
Een opmaat begint dus nooit óp de eerste tel van een maat!
Ostinato
Een langdurige herhaling van een ritmisch of melodisch motief.
Orgelpunt
Een lang aangehouden of herhaalde toon waar de andere stemmen vrij omheen bewegen.
Parallelle beweging
De toonhoogte van twee of meer melodieën bewegen zich in dezelfde richting
Periodische zinsbouw
Een muzikale zin is opgebouwd uit een voor- en nazin die even lang zijn. Zelfs de voor- en nazin kun je verdelen in twee gelijke delen. In de klassieke periode hadden de componisten een voorkeur voor symmetrie (periodische zinsbouw).
Polyfonie
Meerstemmigheid van twee of meer stemmen met elk een eigen onafhankelijke melodie. Imitatie wordt veel toegepast binnen de polyfonie. Veel in Renaissance toegepast, ook wel in Barokmuziek en later.
Sequens
Een aantal herhalingen van een motief op een andere toonhoogte. Wordt heel veel in Barokmuziek gebruikt. Ook wel bij Weense Klassieken en later.
Tegenbeweging
De toonhoogte van twee of meer melodieën bewegen zich in tegengestelde beweging
Thema
De belangrijkste muzikale zin. Het thema dient als uitgangspunt / bouwsteen voor de hele compositie. Een compositie bestaat vaak uit meerdere thema's.
Tutti
Allemaal, het hele orkest
Unisono
Eenstemmig. Alle stemmen spelen dezelfde melodie eventueel met een octaaf verschil.
Voortspinnen (Barok)
Een doorgaande herhaling van een motief (en melodische variaties) zonder rustpunt. Dit wordt veel in Barokmuiziek gebruikt. Ook wel barokke motoriek genoemd.
Oefenen - begrippen en betekenis
Maak de onderstaande 9 oefeningen om je kennis te testen over de betekenis van muziekbegrippen.
Hoofdvorm (expositie met 2 thema’s (expositie wordt herhaald), doorwerking waarin wordt gemoduleerd (verandering van toonsoorten), reprise (herhaling van de expositie)
symfonie en sonate
soloconcert
cadens in soloconcert (improvisatie waarin de solist laat horen wat hij kan op instrument)
cadens als afsluiting (b.v. V – I )
opera
menuet en trio (A B A)
rondo ( A B A C A B A )
strijkkwartet (1e en 2e viool, altviool en cello)
piano i.p.v clavecimbel
klarinet wordt toegevoegd als houtblazer in het orkest.
Symfonieorkest krijgt z’n vaste vorm (standaardbezetting):
- strijkinstrumenten (1e viool, 2e viool, altviool, cello, contrabas)
- koperen blaasinstrumenten (trompet, trombone en hoorn)
- slaginstrumenten (pauken)
Componisten: J. Haydn, W.A. Mozart, L van Beethoven
De Romantiek - 19e eeuw
Belangrijke kenmerken van muziek uit de periode van de Romantiek zijn:
gebruik van overgangsdynamiek (langere overgangen dan bij de Weense klassieken).
In het voorbeeld hoor je het langgerekte crescendo en aan het eind het decrescendo.
grote dynamiekverschillen (extremer dan bij de Weense klassieken)
gebruik van chromatiek
In beide voorbeelden hieronder hoor je het gebruik van chromatiek in de dalende motieven.
tempowisselingen zijn populair (ritenuto en accelerando, rubato)
Romantische melodieën zijn vrijer, vloeiender en vooral langer dan bij de Weense klassieken (geen strenge periodische zinsbouw met afsluitende cadens). De melodieën/ motieven zijn niet meer gebaseerd op drieklank motieven zoals bij de Weense klassieken gebruikelijk was. Er wordt ook meer van chromatiek gebruik gemaakt in de melodieën.
veel gebruik van speelwijzen zoals pizzicato, arpeggio en tremolo
de wals wordt een populaire dans (in 3/4 maat), ook veel gebruikt in orkestmuziek/ ballet.
het lied. Naast orkestmuziek is ook muziek in de huiskamer populair. Het lied met pianobegeleiding is daar een voorbeeld van. De tekst van het lied is meestal afkomstig van een romantisch gedicht bij voorkeur over een ongelukkige liefde, lijden en verlangen. Er wordt een mooie zangerige melodie gecomponeerd en de pianobegeleiding moet de sfeer van het lied versterken, de tekst en het gevoel erachter uitdrukken.
Je hebt het coupletlied, waarbij ieder couplet detzelfde melodie krijgt en een doorgecomponeerd lied waar elk couplet andere muziek krijgt. In onderstaande animatie hoor je een voorbeeld van een doorgecomponeerd lied van Franz Schubert.
De tonale muziek wordt steeds meer losgelaten. Het overheersende majeur en mineur met de afsluitende cadens zoals het bij de Weense klassieken gebruikelijk was, wordt steeds minder gebruikt. Experimenten met 'bijzondere' akkoorden, chromatiek en 'vreemde' modulaties komen steeds vaker voor.
een groot symfonieorkest met veel nieuwe instrumenten vooral bij het slagwerk. Het orkest wordt ook metlage blaasinstrumenten uitgebreid: contrafagot, basklarinet, tuba. In de hoogte komt de piccolo erbij.
Slagwerk
(Lage) koperblazers
piccolo en klokkenspel
harp en piano worden regelmatig toegevoegd aan het symfonieorkest als extra instrument
Een Symfonieorkest uit de Romantiek bestaat uit:
- strijkinstrumenten (1e viool, 2e viool, altviool, cello, contrabas)
- koperen blaasinstrumenten (trompet, trombone, hoorn en tuba)
- slaginstrumenten (pauken, grote trom, kleine trom, bekken, triangel, tamboerijn, gong, klokkenspel, xylofoon)
- extra toegevoegd: harp en piano
Hieronder een video waar veel van deze instrumenten te zien en te horen zijn:
Oefenen met stijlkenmerken
In dit onderdeel worden de stijlperiodes t/m de Romantiek kort toegelicht. Met name de belangrijke stijlkenmerken van deze periodes worden hier samengevat.
Maak eerst de onderstaande oefeningen om er een beetje in te komen.
Luisteren - stijlkenmerken herkennen
Oefening: Stijlperiodes bepalen ( Renaissance, Barok, Weense Klassieken en Romantiek)
Het arrangement Oefenomgeving 4h se 5 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Auteur
Ron Bolling
Laatst gewijzigd
2025-03-24 13:03:03
Licentie
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0
Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of
bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten
terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI
koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI
koppeling aan te gaan.
Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.
Arrangement
Oefeningen en toetsen
Oefenen met instrumenten
Luisteren - begrippen en maatsoort
Stijlperiodes bepalen ( Renaissance, Barok, Weense Klassieken en Romantiek)
IMSCC package
Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.
Oefeningen en toetsen van dit arrangement kun je ook downloaden als QTI. Dit bestaat uit een ZIP bestand dat
alle informatie bevat over de specifieke oefening of toets; volgorde van de vragen, afbeeldingen, te behalen
punten, etc. Omgevingen met een QTI player kunnen QTI afspelen.
Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en
het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op
onze Developers Wiki.
