Goudgeel
De goudgele godin Oxum, collectie Tropenmuseum
Geel wordt wereldwijd geassocieerd met vrolijkheid, zon en warmte. Denk bijvoorbeeld maar eens aan goudgele zonnebloemen of een gele smiley en u wordt vanzelf blij. Welke betekenis aan geel wordt toegekend, is vooral cultureel bepaald.
In Europa werd geel al in de middeleeuwen gebruikt ter waarschuwing voor gevaar. Wanneer in een stad de pest was uitgebroken, werd er een gele vlag uitgehangen. Nu wordt op schepen nog steeds een gele vlag gehesen, wanneer er aan boord een besmettelijke ziekte is uitgebroken. In het vlaggenalfabet staat een gele vlag voor de letter Q, wat in dit geval "quarantaine" betekent. In diezelfde middeleeuwen was geel ook de kleur van de uitgestotenen en verraders. Prostituees, beulsknechten, huursoldaten en Joden waren verplicht geel te dragen om te laten zien wie ze waren. Geel werd echter ook in verband gebracht met haat en vijandschap, gierigheid, afgunst, egoïsme. Wie kent niet de uitdrukking 'geel van nijd worden' of 'zich groen en geel ergeren'? Gezegden waarin de kleur geel met negatieve eigenschappen wordt geassocieerd. Geel is namelijk de kleur van gal en in die tijd geloofde men dat ergernis zijn oorsprong vond in de gal: te veel ergernis zou leiden tot een gele huid omdat de gal niet meer in het lichaam kon worden afgevoerd. Later in Nazi Duitsland werd ook de kleur geel gebruikt om de Joden te discrimineren: de nationaalsocialisten dwongen hen een gele davidster te dragen.
Maar over het algemeen wordt de kleur geel wereldwijd toch vaker een positieve betekenis toegedicht, zoals eerder vermeld. Denk bijvoorbeeld aan de Tour de France, waar de aanvoerder van het klassement in de gele trui mag rijden. Geel wordt ook als kleur gewaardeerd in de religieuze wereld: bij de christenen is het de kleur van Pasen en de paus (gecombineerd met wit) en in veel Aziatische landen is geel een heilige kleur, die staat voor gelukzaligheid, harmonie, roem en wijsheid: in Thailand gaan de Boeddhistische monniken geheel in het geel gekleed.
Ook de inheemse bewoners van het Zuid-Amerikaanse Amazonegebied waarderen de kleur geel al eeuwenlang. Voor hun sieraden en hoofdtooien maken (en maakten) Braziliaanse indianen graag gebruik van gele veren. Als geelgekleurde vogels zeldzaam zijn in hun leefomgeving dan helpen zij Moeder Natuur een handje door "tapirage" toe te passen: zij zorgen voor een permanente verandering van de oorspronkelijke verenkleur door bij een (jonge) vogel enkele veren uit te trekken en de vogelhuid op die plaatsen in te smeren met een mengsel van het bloed van een kikker of pad en het sap van bepaalde planten. Deze voor de vogel vrij pijnlijke ingreep heeft als resultaat dat hij voortaan (oranje)gele veren krijgt.
Dit lijden om een kleur is de orixas bespaard gebleven. Ieder van deze - oorspronkelijk West-Afrikaanse - godheden uit de Afro-Braziliaanse candomblé en umbanda religies heeft zijn of haar eigen kleur. Voor de hier afgebeelde mooie maar onbetrouwbare orixa Oxum is dat (goud)geel. Zij is de godin van de Afrikaanse rivier Oxum en van al het zoete water. Het medium, dat tijdens een dienst in trance raakt en wordt bezeten door haar, draagt een geel kostuum en ook haar attribuut, een waaier, is (goud)geel van kleur.Het gipsen beeld wordt geplaatst op een umbanda of candomblé altaar in een tempel of thuis ter verering.
Wit
In Groenland spelen kinderen ook in de sneeuw. Foto: Gerti Nooter, collectie Museon
De kleur wit heeft te maken met de winter en de directe associatie met sneeuw en een witte kerst. Niet alleen in Nederland genieten kinderen dan van de sneeuw, ook in Groenland, waar het in de winter altijd sneeuwt, spelen kinderen in de sneeuw en sleeën als het lekker weer is.
Maar was uw eerste associatie met wit ook de sneeuw? Of dacht u aan een witte bruidsjurk want de kleur wit staat heel vaak ook symbool voor maagdelijkheid, reinheid en zuiverheid.
Wit kan ook totaal andere betekenissen hebben. Zo dragen bijvoorbeeld in Mexico veel mensen tijdens Allerzielen een schedelmasker. Zulke maskers zijn meestal wit om het witte gebeente van een schedel te suggereren en vandaar dat deze kleur geassocieerd wordt met de dood en de geestenwereld. Deze gemaskerden gingen vroeger op die dag langs de huizen om eten of geld te vragen.
Ook in andere landen is de kleur wit verbonden met de dood of begrafenissen: in India bijvoorbeeld dragen de naaste verwanten van de overledene witte kleding en ook in China is de kleur wit gelieerd met de dood.
Verschillende volkeren in Afrika, vooral in Nigeria en Gabon, kennen een opvallende groep witte maskers: de witte 'meisjes-geesten' oftewel de 'schone doden'. 'Wit', 'vrouw' en 'dood' hebben een geheimzinnige samenhang die op een serene manier in het gave gelaat van de maskers tot uitdrukking komt.
De Surinaamse Marrons gebruiken witte klei (pemba dotti) om het lichaam mee in te smeren, niet zo zeer om de doden af te schrikken, maar veeleer om niet uit de toon te vallen bij de goden of geesten. Zij smeren niet alleen hun lichaam daarmee in maar ook hun muziekinstrumenten om tijdens Winti rituelen dichter bij hun voorouders te kunnen komen, zodat zij hen hulp en raad kunnen vragen. In een andere Afro-Amerikaanse religie, de Braziliaanse Candomblé, is de kleur wit voorbehouden aan de allerhoogste godheid, de orixá Oxala. Zijn kostuum is wit en ook de offergaven aan hem bestaan uit witte offerdieren of wit voedsel Oxalá wordt geassocieerd met de christelijke Jezus Christus, wiens kleur eveneens wit is. In de christelijke liturgie is wit een feestkleur, die gebruikt wordt op alle kerkelijke feestdagen zonder martelaar, zoals bijvoorbeeld Witte Donderdag, Pasen en Kerstmis.
En bij de Yoruba uit West-Afrika is het Obatala de orisha (god) van de ?witte kleding', bij wie wit de voornaamste kleur is. Het wit slaat op Obatala's karakter en op zijn cultus; het is de kleur die kalmte, zuiverheid en waardigheid symboliseert en domineert zijn hele cultus: zijn priesters dragen witte kleren en kettingen van witte kralen, hun waardigheidsstaven en sieraden van metaal zijn gemaakt van een wit uitslaande legering van koper en lood. Zijn cultusbeelden, zijn trommen en zijn tempels zijn wit geverfd. Obatala ontvangt geen bloed van offerdieren; zijn specifieke offer is dat van grote slakken die een wit vocht afscheiden.
Tenslotte staat wit ook nog symbool voor de liefde. De kleuren van de kralen, verwerkt in de halssieraden die Zuid-Afrikaanse Zulu meisjes dragen ? zogenaamde ?liefdesbrieven' - drukken een boodschap voor een geliefde uit. Witte kralen in zo'n sieraad willen zeggen "ik heb je lief".
Een kleur heeft dus vaak een bepaalde betekenis of associatie, afhankelijk van de cultuur, het land, volk of gebruik en dus ook de kleur wit, zoals u hebt kunnen zien. Rest ons nog ? een witte Kerst of niet ? u allen fijne Kerstdagen toe te wensen en een gelukkig Nieuwjaar.
Turkoois
Zilveren armband van de Navajo, collectie Museum Volkenkunde
Turkoois is een kleur verbonden met de maand februari en midwinter. Met het woord turkoois wordt zowel het mineraal als de blauwgroene kleur er vanaangeduid. De naam komt hoogstwaarschijnlijkuit het Frans: turquoise, dat Turks betekent. Via Turkije namelijk raakte deze halfedelsteen, waaraan genezende en beschermende krachten worden toegekend, in Europa bekend. In Turkije zelf echter wordt dit mineraal niet gedolven maar wel in het naburige Iran. Tegenwoordig zijn de belangrijkste landen, waar turkoois wordt gewonnen - naast Iran - China, Mexico en de Verenigde Staten.
Niet alleen Turken en Iraniërs schrijven dit mineraal of halfedelsteen bijzondere eigenschappen toe, ook in Mexico, Egypte, India, Tibet en Nepal geloven de dragers van turkoois - al dan niet verwerkt in sieraden en amuletten -dat deze bescherming biedt en genezende krachten heeft.
En zo ook de Navajo in de USA van wie dit sieraad, uit de collectie van het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden afkomstig is.
De zilveren armband is ingelegd met kleine stukjes turkoois. Hij is, zoals reeds gezegd, van Navajo-makelij maar de stijl is Zuni. In het Zuidwesten van de Verenigde Staten waren de Navajos de eerste Indianen, die zich halverwege de negentiende eeuw gingen toeleggen op het smeden van zilver. Naar het voorbeeld van de Navajos gingen ook hun buren, zoals de Hopi- en de Zuni-Indianen, sieraden maken. Langzamerhand ontwikkelden die hun eigen stijl. Typerend voor Zuni-sieraden is het inlegwerk van rijen kleine stukjes turkoois, gevat in net genoeg zilver om het geheel bijeen te houden. Op hun beurt gingen Navajo-smeden deze mozaïek-stijl imiteren, waardoor de stijlen vloeiend in elkaar overgingen.
Een ander voorbeeld van het gebruik van turkoois en de verwerking ervan vormt de Mixteekse mensenschedel, eveneens afkomstig uit de Leidse collectie. Groene gesteenten werden vaak gebruik bij voorwerpen die de overledene moesten begeleiden naar het nieuwe leven, omdat ze water en vruchtbaarheid symboliseerden.
Het 'gezicht' ervan is ingelegd met een mozaïek van turkoois, schelp en parelmoer. Het zeer fijne mozaïek aan de onderkant wordt naar boven toe groter en vormt op het voorhoofd een slang. Dit motief doet veronderstellen dat de dode in dienst heeft gestaan van de god Quetzalcoatl, 'de gevederde slang'. Waarschijnlijk hebben Mixteekse ambachtslieden dit stuk tijdens de laat-postklassieke periode gemaakt: 15e-begin 16e eeuw. Er zijn enkele met mozaïek bewerkte objecten bewaard gebleven, die vermoedelijk behoorden tot de eerste giften die Hernán Cortés, de Spaanse veroveraar in Mexico, aan Karel V zond. Die stukken bevinden zich thans in Europese musea, met name in het British Museum in Londen en het Pigorini Museum in Rome.
Of deze herkomst ook van toepassing is op de hier getoonde mozaïekschedel is een groot vraagteken. In het begin van de jaren zestig van de twintigste eeuw kreeg het museum de schedel via de buitenlandse kunsthandel aangeboden. Daarbij werd Teotitlan del Camino, in het grensgebied van de huidige deelstaten Oaxaca en Puebla, als vindplaats genoemd.
In Tibet staat turkoois symbool voor de cyclus van de geboorte, het leven en de dood en brengt het geluk en rijkdom. Dit fragment van een halsketting voor Tibetaanse vrouwen bestaat uit een in zilver en goud gevatte turkoois en komt uit de collectie van het Museon in Den Haag.
Het laatste "turkooizen" voorbeeld is een oorsieraad, eveneens uit Tibet, dat dat door mannen wordt gedragen in het linker oor en onderdeel uitmaakt van de collectie van het Tropenmuseum in Amsterdam.
De twee 'stenen' brengen geluk. De belangrijkste functie van een turkoois is dat deze beschermt tegen gif, dus ook tegen ziekten, die als een gif gezien kunnen worden. Het dragen in het linker oor van een turkoois door een man vrijwaart hem voor wedergeboorte als ezel. Bloedkoraal is met turkoois een van de meest populaire stenen die in de Himalaya en het Tibetaanse cultuurgebied gedragen worden. De steen beschermt onder andere tegen kwade invloeden en werkt sterkend.
Groen
Schaal uit Tunesië, collectie Museon
Nu de lente is aangebroken, kunnen we overal het groen weer om ons heen zien. De blaadjes aan de bomen en struiken verschijnen weer in alle nuances groen als teken van nieuw leven in de natuur. Smaragdgroen, grasgroen, zeegroen, legergroen, olijfgroen. Groen – in welke tint dan ook - is voor de meeste mensen de kleur van nieuw leven, vruchtbaarheid en de hoop. Bovenstaande aardewerken schaal uit Tunesië heeft niet alleen de kleur groen, maar ook de vis als vruchtbaarheidssymbool.
Wereldwijd hebben groene politieke partijen, die de zorg om de natuur en het milieu hoog in hun vaandel dragen, deze kleur als partijkleur gekozen. In Ierland en alle andere landen waar veel Ierse migranten wonen, is groen verbonden met St.Patrick's Day : iedereen, die aan het festival deelneemt is gekleed in het groen; er is zelfs groen bier te krijgen en in de USA is de Chicago rivier in de gelijknamige stad ter gelegenheid van deze viering zelfs groen gekleurd; dit alles ter ere van de nationale beschermheilige van Ierland. Groen wordt ook geassocieerd met jaloezie maar de Chinezen verbinden groen met gezondheid, geluk en voorspoed. Voor moslims is het de traditionele kleur van hun religie omdat het - volgens de overlevering – de lievelingskleur van de profeet Mohammed was. Deze kleur zie je daarom dan ook vaak in de nationale vlag van islamitische landen maar ook in andere religieus getinte voorwerpen, zoals in onderstaande groene doek uit de collectie van het Tropenmuseum.
In Turkije worden dergelijke doeken op de doodskist gelegd tijdens het begrafenisgebed in de moskee. Dit gebed vindt plaats na het middaggebed en wordt begeleid door een imam. Vrouwen nemen geen deel aan het begrafenisgebed.Midden boven op de doek is de Ka'aba, het heiligdom in Mekka, afgebeeld. Boven de Ka'aba is in het Arabisch de formule 'In de naam van God, de Barmhartige, de Erbarmer' geborduurd. Onder de Ka'aba staat de islamitische geloofsbelijdenis: 'Er is geen God dan God en Mohammed is Gods Profeet' . Daaronder zijn aan beide kanten verzen uit de Koran geborduurd. Rechts staat de tekst 'Iedereen zal de dood proeven'; links: 'Wanneer hun termijn dan komt zullen zij geen uur te laat ontboden worden, noch te vroeg'.
Een voorbeeld van een materiaal dat om zijn mooie groene kleur al eeuwenlang in verscheidene delen van de wereld (onder andere in Centraal Amerika, China en Nieuw Zeeland) zeer gewaardeerd betreft de mineralen jadeïet en nefriet, bekend onder de gezamenlijke benaming jade. De kleur kan bruin, zwart of wit zijn maar het meest gewild is het diepgroene jade ("keizerlijk jade"), dat ook wel het ‘groene goud' wordt genoemd. De Maya's en Azteken beschouwden jade zelfs waardevoller dan goud. In prehistorische tijden maakte men er voornamelijk wapens en werktuigen van omdat het zo'n hard materiaal was, maar van lieverlee werd ook de schoonheid ervan gezien en verwerkte men het mineraal tot sieraden, zoals hangers.
De 'Leiden Plate' of 'Leiden Plaque' is een hanger van jadeït, waarop een datering uit de Maya-tijdrekening is gegraveerd en daardoor wereldberoemd, omdat dit lange tijd de oudst bekende Maya-datering was. De glyphen-tekst laat zich als volgt lezen: "Na de periode bestaande uit 8 baktuns, 14 katuns, 3 tuns, 1 uinal en 12 kins, op de dag 1 Eb, toen de vijfde Heer van de Nacht heerste en de maand Yaxkin begon, werd Balam-Ahau-Chan als heerser geïnstalleerd." Hiermee werd de datum van de troonsbestijging van de Maya vorst Balam-Ahau-Chan gememoreerd, in onze tijdrekening overeenkomend met vrijdag 17 september 320 na Chr. Aan de andere kant van de plaquette is Balam-Ahau-Chan afgebeeld met waardigheidstekens, zoals de dubbelhoofdige slangenstaf die hij in zijn armen houdt. Zijn hoofdtooi wordt bekroond met het gezicht van een god die koninklijke macht symboliseerde. De heerser staat op een overwonnene wiens handen gebonden zijn en wiens hoofd naar achter gewend is. De plaquette is zelf ook een statussymbool, zoals Balam-Ahau-Chan toont door aan zijn ceintuur drie 'Leiden Plates' te dragen. Deze jade hanger is in 1864 bij toeval gevonden door de Nederlandse ingenieur J.A. van Braam, toen hij een kanaal liet graven in de buurt van Puerto Barrios in Guatemala.
Oranje
Hoofddoek uit Suriname, collectie Tropenmuseum
En hebt u de eerste oranjegolf op Koninginnedag jongstleden overleefd? Er komen er dit jaar nog twee: tijdens het EK voetbal in Polen en Oekraïne op 8 juni - 1 juli en de olympische zomerspelen in Londen op 27 juli - 12 augustus. Op beide sportevenementen zullen de Oranjesupporters zich weer duidelijk laten horen. Vandaar dat de redactie besloot om in deze periode de kleur oranje extra aandacht te geven.
Deze kleur staat symbool voor ons koningshuis, het huis van Oranje, en ook voor onze nationale sportteams. Vandaar dat bij alle grote sportmanifestaties, waaraan Nederland deelneemt, altijd een grote oranje massa te zien is om de sporters aan te moedigen en toe te juichen.Vooral tijdens internationalevoetbalkampioenschappen zijn sommige straten in ons land geheel oranje.
Toch heeft deze- nu nationale - kleur pas zijn intrede gedaan toen de sinaasappel zo rond 1750 in Europa ook bij het gewone volk bekend werd (vele, vele jaren later heeft Eddy Christiani nog een liedje aan deze vrucht gewijd: "daar zijn de appeltjes van oranje weer?..").
Voor de onafhankelijkheid van Suriname, werd ook daar de kleur oranje gebruikt voor het tonen van de vaderlandsliefde, getuige bovenstaande Surinaamse hoofddoek uit de collectie van het Tropenmuseum. Het patroon van deze Antilliaanse doek is ontworpen ter herinnering aan het bezoek van H.M. Koningin Juliana en Z.K.H.Prins Bernhard aan "de West" in oktober 1955. De ondergrond is oranje, met daarop in rood, wit, blauw, zwart en groen de volgende motieven: in het midden een kroon; daar omheen "Trouw aan het Vorstenhuis", daar weer omheen de namen van de drie grote en kleine Antillen, geflankeerd door afbeeldingen van onder andere een geit, een cactusplant, trossen bananen, een Surinaamse kotomisi en een man die met een Nederlandse vlag zwaait.
De hoofddoek is zeer waarschijnlijk geïmporteerd uit Nederland en is vervaardigd naar een ontwerp van mevrouw Fliek op Aruba.
Ook in veel Aziatische culturen heeft de kleur oranje een speciale betekenis. Het is al duizenden jaren de kleur van het boeddhisme en het hindoeïsme. Oranje wordt door boeddhisten van oudsher gezien als de kleur van de rijzende zon, symbolisch voor het geestelijk en spiritueel ontwaken. Het dragen van oranje kleding helpt de spiritueel zoekende op zijn levensweg, doordat het hem op ieder moment herinnert aan het doel van zijn reis. Ook tegenwoordig nog is in Sri Lanka het dragen van een oranje gewaad een teken dat een monnik de gelofte heeft afgelegd. Hij mag het oranje gewaad zijn leven lang niet meer afleggen. Het verven en maken van deze gewaden met hun bijzondere tint oranje is exclusief voorbehouden aan kloosterververijen. Voor 'gewone burgers' is het ten strengste verboden om oranjekleurige kleding te dragen.
Kap van Tibetaanse monnik, collectie Museon
In de meeste andere landen heeft de kleur oranje echter geen symbolische betekenis. Behalve misschien in Ivoorkust, waar oranje ook geassocieerd wordt met het nationale voetbalteam en in Noord-Ierland, waar het tijdens de beruchte Oranjemarsen de kleur van het verzet is geworden. Diezelfde functie had oranje in Georgië in 2003 (tijdens de Rozenrevolutie) en ook in Oekraïne (de Oranjerevolutie) in 2004. Dat kan dus misschien voor enige verwarring zorgen tijdens het komende EK,als het Nederlandse supporterslegioen daar het stadion voor een groot gedeelte oranje kleurt.
Hoewel de kleur dus weinig (symbolische) betekenis heeft in het overgrote deel van de wereld en er geen uitdrukkingen bestaan met de kleur oranje, is deze door de uitstekende zichtbaarheid ervan wel van belang op het gebied van veiligheid: oranje waarschuwingslichten, oranje reddingsvesten, van oranje strepen voorziene werkkleding van weg- en spoorwegarbeiders, oranje opblaasbare boten.
Indigoblauw
Indigo gekleurde doek van de Yoruba, voorzien van zoömorfe versieringen, in de vorm van een hagedis en een hond-achtige figuur. Collectie Afrika Museum
Met ons verlangen naar een mooie zomer en een wolkenloze hemel valt de eer te beurt aan de kleur blauw, en dan in het bijzonder indigoblauw.
Indigo is een van de oudste plantaardige kleurstoffen, die door zijn goede licht- en wasechte eigenschappen en de mogelijkheid om er zowel wol en zijde, als katoen en linnen mee te verven eeuwenlang zeer populair was in de textielnijverheid. Pas eind 19e eeuw lukte het om uit steenkool door chemische processen synthetische indigo te verkrijgen en op grote schaal te produceren. Deze synthetische indigo bevat geen verontreinigingen en is van een constante kwaliteit in tegenstelling tot de natuurlijke indigo.
De naam indigo werd al in de Middeleeuwen gegeven aan de kostbare, blauwe verfstof die uit het Verre Oosten in Europa werd ingevoerd. Deze werd al snel een serieuze concurrent voor een andere blauwe kleurstof, verkregen uit een inheemse plant: de wede. Zij bevatten echter beide hetzelfde blauwkleurende chemische bestanddeel waaraan de naam indigo gegeven werd. Tegenwoordig is indigo vaak slechts een kleuraanduiding (bijvoorbeeld van spijkerbroeken), die lang niet altijd verkregen is door verven met indigo.
Maar met de term indigo wordt niet alleen de speciale kleur blauw aangeduid, die het resultaat is van de toepassing van de kleurstof maar ook de indigo leverende plant zelf en de kleurstof die eruit gewonnen wordt. Er zijn verschillende plantensoorten waaruit deze kleurstof gewonnen kan worden. Ze kunnen in het wild voorkomen of speciaal gekweekt worden maar al deze soorten bevatten indigotine of wel het indigoblauw:
- De wede, een kruisbloemige plant, die het goed doet in gematigde klimaatgordels. De wede was tijdenlang de leverancier van blauwe kleurstof in Europa en wordt ook wel de Europese indigo genoemd.
- De indigoplanten van het geslacht der vlinderbloemigen zoals deze voorkomen in India, Indonesië, de Filippijnen, Midden-Amerika, en andere inheemse, indigo bevattende plantenfamilies in China, Japan en Afrika.
De natuurlijke indigokleurstof wordt vaak omschreven als "geschenk van de goden" maar ook als "duivelskleur". Zo kent men in het West-Afrikaanse Liberia een oude legende over hoe de goden in ruil voor de pasgeboren baby van een zieneres haar het geheim van indigoblauw - een stukje van de hemel - gaven, terwijl het in Europa een duivelse reputatie kreeg omdat er gevaarlijke giftige stoffen bij de bereiding werden gebruikt. Een van de opvallendste kenmerken van indigo is namelijk de ingewikkelde wijze waarop uit de planten de blauwe verfstof moet worden bereid. De afgesneden planten of de vers geplukte bladeren worden eerst een tijdje in water geweekt. Onder invloed van hoge temperatuur begint dan een gistingsproces, ook wel fermentatie genoemd. Hierdoor komt de moederstof van de indigo - indicaan - vrij, die tijdens het fermentatieproces wordt omgezet in indigowit en suiker. Hoewel de naam anders doet vermoeden is indigowit een gelige stof, die goed in water oplosbaar is en dan wat zoetig ruikt. Deze oplossing wordt gezuiverd van allerlei vuil, totdat er uiteindelijk alleen een heldere, gelige vloeistof overblijft.
Fermenteren van indigo Java. Foto collectie Tropenmuseum
Daarna wordt duidelijk waarom indigo ook wel de "wonderkleurstof" wordt genoemd, door de verandering van die gelige vloeistof in blauwe korrels. In feite gebeurt dit door aanraking met zuurstof uit de lucht. Dit oxidatieproces wordt bereikt door in een zogenaamde slagkuip met stokken in de vloeistof te slaan zodat een maximum aan zuurstof uit de lucht in de oplossing komt. Hierdoor ontstaat op de wanden en de bodem van de slagkuip een blauwe neerslag van fijne korreltjes. Dit is het indigoblauw of indigotine. Na zeven en reinigen blijft er een deegachtige blauwe massa over, die in blokken wordt gesneden en daarna gedroogd. Deze harde blokken hebben een metaalachtige glans (vandaar ook dat in de 15e eeuw de Venetiaanse handelaar en ontdekkingsreiziger Marco Polo de indigoblokken, die hij in India zag, als mineralen beschreef).
Maar met deze substantie kan nog niet geverfd worden. Eerst moeten de brokken tot fijn poeder gemalen worden, dat door de Europese blauwververs gebeurde met behulp van een ijzeren kom, waarin metalen kogels werden rondgedraaid. Het aldus ontstane indigopoeder is echter niet oplosbaar in water want eerst moet de zuurstof onttrokken worden door gisting met behulp van bacteriën of chemicaliën zodat het wèl oplosbare indigowit weer verkregen wordt. Om deze stof oplosbaar te houden moet er een loog aan toegevoegd worden. Dit al eeuwenoude proces van het maken van het eigenlijke verfbad is in verschillende perioden en op allerlei plaatsen op steeds weer verschillende manieren toegepast en wordt "verkuipen" genoemd. Afhankelijk van het gebruikte loog spreekt men dan van de potaskuip, de sodakuip of de urinekuip. Vooral in tropische gebieden worden deze kuipen nog steeds gebruikt in de thuisververij. Voor de synthetische indigo leverde, na lang experimenteren, de Hydro sulfiet kuip de beste resultaten op.
Als in de kuip de reductie van het indigoblauw naar het indigowit is voltooid, is de vloeistof gelig en helder. Op de oppervlakte drijft nu door de blootstelling aan zuurstof uit de lucht een donkerblauw/paars vlies: de "indigobloem" en dat betekent dat er nu daadwerkelijk geverfd kan worden.
De te verven stoffen of garens worden herhaalde malen in het verfbad gedompeld zodat laagje voor laagje het indigo zich eraan vasthecht. Het uiteindelijke resultaat hangt nauw samen met de versieringstechniekendie toegepast worden. In dit gevalzijn dat de al eeuwenlang gebruikte uitsparingstechnieken. Delen van de stof of garens worden eerst afgedekt en vervolgens in het verfbad gedompeld. Als de afdekking hierna wordt verwijderd is er daar, waar de verf niet heeft kunnen doordringen, een uitsparing ontstaan. Al deze uitsparingen, waarbij talloze variaties mogelijk zijn, vormen een versieringsmotief.
Een vrouw op Tanimbar toont een streng indigo geverfde en afgebonden garens die zullen worden gebruikt voor een ikatweefsel. Foto collectie Tropenmuseum
De bekendste uitsparingstechnieken - met uit het Indonesisch afkomstige namen - zijn:
Ikat, waarbij de weefgarens in bundels worden samengevoegd en op bepaalde plaatsen dicht en strak omwonden voordat ze in de indigoverf worden gedompeld. Tijdens het weven vormen de geverfde en uitgespaarde delen van de garens samen een motief.
Batik, waarbij het hele weefsel vóór het verven op bepaalde plaatsen met sierlijke motieven wordt beschilderd met was of een andere substantie, zodat de verf daar niet kan doordringen. Dit beschilderen kan met behulp van een kwast, penseel, waspen, handstempel of sjabloon.
Plangi, waarbij het textiel op vastgestelde plaatsen, waar de verf niet bij mag komen,wordt omwonden, gevouwen of gerimpeld, voordat deze in het verfbad gaat. Bij tritik wordt de stof handmatig met rijgsteken afgedekt.
Na het verven wordt de stof buiten opgehangen in de wind en gebeurt voor de tweede keer het wonder van indigo: de stof, die geel uit het verfbad is gekomen, wordt door het contact met de lucht eerst groen, dan groen-blauw en tenslotte diepblauw. Het lichter worden van de blauwe kleur na langer gebruik van de stof, zoals bijvoorbeeld bij spijkerbroeken gebeurt, wordt veroorzaakt door slijtage van de verflaagjes op de vezel. Indigo zelf verschiet namelijk niet en is goed bestand tegen het wassen met zeep.
Doos met brokjes indigo, collectie Museum Volkenkunde
Zak van een kledingstuk van indigo blauw katoen, versierd met handgeborduurde kruissteekjes. Collectie Museon
Rood
De kleur ROOD wordt door veel mensen geassocieerd met warmte, vuur, passie maar ook met bloed, levenskracht en vruchtbaarheid. Vaak symboliseert rood ook macht en status, maar verwijst ook naar seks en erotiek. Soms heeft rood in dezelfde cultuur verschillende betekenissen; denk bijvoorbeeld aan een rode brandweerauto (gevaar), een rode roos (liefde), een rode ster (communisme) of een rode Ferrari (macht en potentie).
Rood is van alle kleuren de kleur met de grootste symboliek. De symboliek van de kleur rood in verschillende culturen werd in 2010/2011
uitgebreid belicht in de tentoonstelling in het Tropenmuseum in samenwerking met het Museum der Weltkulturen in Basel. In deze lichthalexpositie was een selectie te zien van rode kleurstoffen en voorwerpen uit diverse culturen, voorzien van hun (vaak emotioneel beladen) contextuele betekenis en gecombineerd met rode hedendaagse kunstwerken uit binnen- en buitenland. Voor de samenstellers was
volledigheid hierbij natuurlijk niet mogelijk maar dat was ook niet hun bedoeling. Zij kozen daarom voor groepering binnen bepaalde thema?s: leven en eeuwigheid; kracht en macht; onderscheid en identiteit; goden en demonen; liefde of erotiek en kleur en effect. Door deze keuze kon de bezoeker kennismaken met de verschillende facetten van de kleur rood, die varieerden van teken van rouw in Ghana of brenger van geluk in China maar ook als beschermende lichaamsbeschildering voor de inheemsen in Amazonia, statussymbool in Indonesië, groepskleur van de socialistische "rooien" of puur esthetisch.
Om de diversiteit van het gebruik en de betekenis van de kleur rood te laten zien aan de hand van voorwerpen uit de collectie van de SVCN, laten we hier een selectie voorwerpen zien waarin de kleur rood een belangrijke rol speelt.
De kleur van leven, vruchtbaarheid en schoonheid
Rood is de kleur van bloed en daarom ook de kleur van het leven, de vruchtbaarheid en vitaliteit.
Zilveren halsketting, collectie
Tropenmuseum
Deze ketting wordt in het Arabisch ook wel 'iqd marjan' genoemd, wat letterlijk bloedkoralen ketting betekent. Hij staat bekend als een
vruchtbaarheidsketting die vroeger in Jemen vaak tijdens de eerste dagen van de bruiloftsplechtigheden werd gedragen. Ook werd de ketting gedragen in de eerste veertig dagen na de geboorte van een kind. De kleur rood wordt geassocieerd met leven, vruchtbaarheid en schoonheid en zou bovendien ernstige bloedingen stoppen. Het positieve effect van de kleur was niet verbonden met het materiaal, de glazen kralen dienden als goedkoop alternatief voor koraal. Ook aan de cilindrische amulethouder werd een beschermende werking toegedicht. Bij moslims diende deze als opberghuls voor papiertjes met Koranverzen of Arabische heilwensen. Bij Jemenitische Joden bestonden de amuletten vaak uit gebeden,
(gedeeltes van) Bijbelse teksten of kabbalistische formules, geschreven in het Hebreeuws of het Aramees. Ongeacht het geloof konden er ook andere kleinoden, zoals steentjes, een stukje tand of koraal, aan houders worden toegevoegd. Soms stopte er men ook stukjes textiel, gedrenkt in parfum, in mogelijk om kwade geesten te verjagen. Vaak weten we niet of een houder ook daadwerkelijk een amulet bevat omdat veel amulethouders aan beide zijden zijn dicht gesoldeerd. Maar ook zonder inhoud wordt aan amulethouders een beschermende waarde toegekend. Bij verkoop van kettingen verwijderden de eigenaren vaak zelf de amuletten uit de houder, om te voorkomen dat er oneervol met de amuletten werd omgegaan. De belletjes onder aan de amulethouder hebben naast een sierfunctie ook een beschermende functie: het geluid dat door beweging van de draagster wordt gemaakt zou kwade machten verdrijven. Ook baby?s en kleine kinderen werden getooid met kleine zilveren amulethouders om hen in de zo kwetsbare beginjaren te beschermen tegen ziekten en kwade krachten.
Rood staat in de ogen van de Baduy op Java voor emotie en agressie en wordt met het element vuur verbonden. Het is een 'hete' en hiermee gevaarlijke kleur. Toch is deze betekenis van de kleur rood niet altijd van toepassing. In sommige gevallen kan rood ook juist de vruchtbaarheid symboliseren. Het is dan ook met die gedachte dat rood af en toe wordt toegepast. Bijvoorbeeld in de adu mancung , de buikband voor Buiten-Baduy mannen waarin afwisselend rode en zwarte zandloperfiguurtjes zijn geweven.
Buikband van de Baduy,
collectie Museon
Dit weefsel wordt gedragen tijdens rituelen waarin vruchtbaarheid een belangrijke rol speelt, zoals een huwelijk of het inzaaien van de rijst. Dat
laatste kan men ook zien als een 'huwelijk'; de groei van de rijst komt voort uit de verbintenis tussen rijst en water of in andere begrippen uitgedrukt tussen Moeder Aarde en de Hemelse Vader. Het rood op de adu mancung, gedragen door de bruidegom en door de poters tijdens het rijstritueel, belichaamt nu niet de als gevaarlijk ervaren 'hete' kwaliteiten van rood, maar refereert aan het scheppende, vrouwelijke principe. De Baduy verbinden dit rood 'met het bloed dat vloeit bij de geboorte van een kind'. De zwarte figuurtjes symboliseren nu het mannelijke aspect. Tezamen verbeelden zij man en vrouw, verenigd in een huishouden: een passende decoratie voor een huwelijkskostuum.
De kleur van rouw
Rood wordt in verschillende delen van Afrika geassocieerd met rouw. Deze doeken horen tot de traditionele rouwkleding, die met name oudere vrouwen en moeders van Asante-koningen dragen. Begrafenissen in Ghana lijken soms op modeshows. Mensen hebben verschillende soorten rouwkleding en doen hun best er zo mooi mogelijk uit te zien. De tekst op de doek, Damirifa Due, betekent zoveel als Vaarwel.
Schouderdoek Asante,
collectie Tropenmuseum
Een Wailoo is een halssieraad dat in Australië tijdens de rouw wordt gedragen. Haar van de overledene is met wol gemengd en rood geverfd en
vastgemaakt op een lang koord. Aan het uiteinde is een kwast van kangaroehaar vastgemaakt.
Halssieraad uit Australië, collectie Museum
Volkenkunde
Op de lijkwade hieronder, afkomstig uit Irak, zijn de gedrukte rode teksten en afbeeldingen op de katoenen doek handmatig en met behulp van een drukblok aangebracht. De zich steeds herhalende Arabische teksten bestaan uit de shahada (islamitische geloofsbelijdenis), gebeden (du'a) of Koranteksten en aanroepingen van de heilige familie van het sji'isme. Daarnaast is enkele malen een afbeelding van een mausoleum van een sji'ietische heilige aangebracht. De kleur rood van de teksten verwijst naar het martelaarschap van deze heiligen die hun leven hebben gegeven voor het sji'itische geloof.
Lijkwade (kafan) uit Irak,
voor een sji'itische dode. Collectie Tropenmuseum
De kleur van moed en kracht
Masker versierd met rode
abrus zaden, afkomstig van de Angas in het zuiden van de provincie Bauchi in
Nigeria, collectie Tropenmuseum
De inheemse naam van het masker is 'mbok'. Alleen de beste jagers, die in staat zijn geweest om een groot roofdier als de luipaard of de hyena te doden, mogen de 'mbok' dragen. Het masker wordt uit bast gevlochten en geheel met vuurrode zaden van de abrus (het Paternosterboontje) afgezet. Deze zaden zijn bijzonder giftig, ze bevatten namelijk abrine, een aan ricine verwante stof. Het vervaardigen van dit masker is dan ook niet zonder gevaar. De zaden moeten ieder afzonderlijk doorboord worden om vastgeregen te kunnen worden. Wanneer de maker zich tijdens dit werk prikt is er maar een kleine hoeveelheid sap nodig om een dodelijke dosis in het bloed te brengen.
Het masker symboliseert en incorporeert daarom op meerdere wijzen een dodelijke kracht. De rode zaden op het masker zijn letterlijk levensgevaarlijk en alleen degene die bewezen heeft een machtig jager te zijn mag en kan zo'n krachtig masker dragen. De jager draagt het masker vervolgens bij alle rituele en feestelijke gebeurtenissen.
Vroeger was kannibalisme en koppensnellen bij de Angas gebruikelijk en mocht iedereen, die een kop gesneld had, de 'mbok' dragen. Na de
terugkeer van een succesvolle koppensnellersjacht werd een dans opgevoerd. De vrouwen mochten de schedels maar kort zien en tellen, daarna moesten ze zich terugtrekken. Deze geschiedenis verklaart vermoedelijk het feit dat deze maskers ook wel beulenmaskers worden genoemd.
De kleur rood is een belangrijke kleur binnen de Angas samenleving maar helaas is er in de literatuur niets bekend over de precieze betekenissen en interpretaties van dit kleurgebruik.
De kleur van geluk
Op Chinese begrafenissen is de kleur rood strikt verboden, omdat het hier traditioneel de kleur van vrolijkheid en geluk is en wordt daarom veel gebruikt bij Chinees nieuwjaar, verjaardagen, huwelijken en geboortes.
Rode bruidscorsage uit
China, collectie Museon
Ook in India is rood een kleur van huwelijksgeluk, plezier en genot. In India brengt een patolu geluk, bezit een beschermende werking en wordt
geassocieerd met traditie, voorspoed en welvaart. Een patolu heeft altijd minstens drie kleuren maar de overheersende kleur is rood. Naast rood komen wit, zwart, donkerblauw en soms ook geel en groen voor. Het dominerende rood bezit een positieve betekenis.
Voor zowel hindoes, jains als moslims gelden patola (meervoud) als prestigieuze voorwerpen. De doeken worden in India gebruikt bij
belangrijke sociale gebeurtenissen als huwelijken, religieuze festivals en bepaalde ceremoniën. Zo vindt er in de zevende maand van de zwangerschap een ritueel plaats waarbij de vrouw een patolu, die geschonken is door de familie van haar man, draagt vanwege de gelukbrengende en beschermende eigenschappen ervan.
Patola, een zijden doek
gebruikt bij ceremoniële gelegenheden. Collectie Tropenmuseum
