Inleiding
Maskers komen in uiteenlopende culturen voor en maken hun opwachting bij tal van gelegenheden, zoals initiatieplechtigheden van jonge mannen en vrouwen, oogstfeesten en begrafenissen. Een masker maakt meestal deel uit van een groter geheel: het wordt gedragen door een gekostumeerde danser, die tijdens zijn optreden doorgaans wordt begeleid door muziek en zang. Als een mens een masker opzet en een kostuum aantrekt, verandert hij in iets of iemand anders.
Maak kennis met de maskers in de volkenkundige collectie Nederland.
Een ander gezicht
Vaak geldt de maskerdrager als belichaming van een bovennatuurlijk wezen: een voorouder, god of natuurgeest. De vormgeving van maskers is vaak gebaseerd op het menselijk gezicht, maar ook dieren worden weergegeven. Meestal worden maskers voor het gezicht gedragen, maar er zijn ook stulp- of helmmaskers die over of op het hoofd worden gezet en zelfs maskers die men op de buik draagt. Maskers worden meestal gedragen door mannen, maar in sommige culturen dragen ook vrouwen maskers.
Skeletdanser, Tibet. Museon
Met de hulp van maskers
Maskers treden onder meer op tijdens allerlei belangrijke gebeurtenissen in het leven. Zo kunnen ze een rol spelen in kennisoverdracht, zoals b.v. tijdens initiatieriten (initiatiemaskers), hulde brengen aan de vruchtbaarheid van het land (maskers voor oogstfeesten) of de ziel van de overledene naar het hiernamaals begeleiden (maskers voor begrafenisplechtigheden). Hoewel maskers doorgaans een religieus karakter hebben, treden sommige vooral ter vermaak van het publiek op.
Wajang wong voorstelling in de kraton van Yogyakarta. Scène uit de lakon Pregiwa. Museum Nusantara
Hudoq maskers
Tijdens de rituelen rond de zaaiperiode voeren de mannen de hudoq dansen op. Ze dragen kostuums van bananenbladeren en grote maskers, hudoq genaamd. Deze maskers stellen de geesten van de godenwereld Apau Lagaan voor. Er zijn grofweg twee maskers te onderscheiden. Het drakenmasker met stompe ronde neus, dat de godheid Hiraang Lejau Midaang voorstelt. Het masker met de spitse snavel neus stelt de godheid Naling Ledaang voor. Met deze maskerdansen nodigen de mensen de goden uit om neer te dalen op de aarde en de rijstgeest mee te brengen om die te verenigen met de groeiende rijst. Zo zijn de mensen van een goede oogst verzekerd.
Hudoq masker uit Borneo. Gemeente Musea Delft Collectie Museum Nusantara. Legaat Martin Piers
Maskers uit Groenland
Sinds mensenheugenis hebben de Inuit leren en houten maskers gebruikt om in contact te komen met de geestenwereld. Die maskers hebben altijd menselijke gelaatstrekken en zijn meestal zwart van kleur. De leren maskers werden door vrouwen gemaakt. Maar de meeste maskers zijn van hout en werden gesneden door mannen. Er is weinig bekend over het precieze gebruik van deze maskers en de rituelen waarin zij een rol speelden. Toen het traditionele sjamanistische geloof door de komst van het christendom verdween, gleden de maskers af naar het niveau van bangmakerij voor kinderen. Weer later werden ze vooral voor toeristen gesneden. Veel maskers zijn versierd met ingekerfde lijnen. Het is onbekend of deze tatoeages voorstellen, skeletmotieven of gewoon gezichtsrimpels. In de jaren dertig werden de maskers expressiever en wilder, om aan de Europese smaak te voldoen.
Foto: Gerti Nooter/Museon
Niet alleen voor het gezicht
Maskers worden meestal voor het gezicht gedragen, waarbij men door de oogspleten van het masker kijkt: gezichtsmaskers. Ook halve gezichtsmaskers komen voor.
Naast gezichtsmaskers zijn er ook stulp- of helmmaskers, die over of op het hoofd van de danser worden aangebracht. Daarnaast treffen we nog zogeheten opzetmaskers aan: het masker wordt dan bevestigd op een kap of mandje dat bovenop het hoofd wordt gedragen. Tot de maskers worden ook voorwerpen gerekend die op andere plaatsen dan het hoofd op het lichaam worden gedragen, zoals buikmaskers.
Door mannen uitgevoerde dans met halve gezichtsmaskers, die uitsluitend de onderkant van het gezicht bedekken. Museum Nusantara
Tatanua-maskers
In Nieuw-Ierland is rondom het dodenritueel een groot aantal voorwerpen in gebruik, dat onder de naam malanggan bekend staat. Hiertoe behoren de vervaarlijk uitziende helmmaskers: tatanua.
Over het proces van vervaardiging is niet veel bekend daar de malanggan-maskers en sculpturen in het grootste geheim werden gemaakt.
Het masker wordt gedragen door dansers tijdens de uitgebreide dodenriten. Het stelt de belangrijkste van de drie zielen voor die men een persoon toedenkt. Tevens is het een portretmasker van een overledene. De Malanggan-cyclus duurt lang en is gecompliceerd. Ter gelegenheid van het ritueel worden vele gepolychromeerde snijwerken gemaakt die in een speciale open hut staan opgesteld. Na het feest worden ze weggedaan, de dansmaskers worden echter bewaard. De malanggan gaat ook gepaard met de initiatie der jongeren, die de doden vervangen. Men kan spreken van een goot cultusdrama, waarin de clans zich presenteren en, door hun feest en snijwerken, hun prestige verhogen en de mythen van hun oorsprong visualiseren. De snijwerken verbeelden overledenen, voorouders, mythische wezens en beschermgeesten.
Helmmasker uit Nieuw-Ierland, collectie Tropenmuseum
Uit velerlei materialen
Maskers kunnen gemaakt zijn uit hout, metaal, textiel, boombast of uit andere materialen zoals tegenwoordig ook kunststof (bijvoorbeeld westerse carnavalsmaskers).
Ook komen combinaties van verschillende materialen vaak voor, zoals houten maskers met ogen in metaal en een hoofdtooi van vogelveren. Het kostuum van de maskerdrager kan gemaakt zijn van textiel, maar bijvoorbeeld ook van raffiavezels.
Een man maakt een sepikmasker bji een kiosk in Hollandia, Nieuw Guinea. Foto: Tropenmuseum
Baining maskers
De Baining leven in het binnenland van het Gazelle-schiereiland. Zij zijn vooral bekend geworden door hun grote en surrealistische van boombast (tapa) gemaakte maskers. Deze maskers worden in zogenaamde "nacht- en dagdansen" gebruikt. De dagdansen moeten de gestorvenen van het afgelopen jaar herdenken en zijn tevens het begin van de naderende oogstfeesten. De onvermijdelijke cyclus van geboorte-leven-dood wordt erdoor uitgedrukt en tijdens deze feesten treden dansers op met metershoge maskers.
De nachtdansen kennen grote en kleine maskers. Deze laatste worden "kavat-maskers" genoemd. Zij stellen plantaardige en dierlijke vormen voor. Dualiteit (het denken in tweedelingen) speelt een belangrijke rol in de Baining-samenleving. Dag en nacht worden gerelateerd aan mannelijk en vrouwelijk, jagen en tuinieren, en aan het leven in het dorp of in het oerwoud.
Deze maskers worden gemaakt om slechts éénmaal in op te treden. Daarna werden ze, in speciale rituelen, weggegooid of vernietigd. Dat betekent dat oude Bainingmaskers zeldzaam zijn. Tot in de jaren dertig van de 20ste eeuw traden deze maskers in de festiviteiten van de Baining op. Toenemende kerstening en de Japanse invasie in de Tweede Wereldoorlog hadden ingrijpende gevolgen voor het sociale en religieuze leven van de bevolking van het Gazelle-schiereiland. De oude leefwijzen verdwenen. In de jaren zeventig vond er een opleving van de oude gewoontes en maskerdansen plaats, ingegeven door het toerisme. Opnieuw werden de maskers gemaakt en eenmalig gebruikt, om daarna aan de toeristen te worden doorverkocht.
Firedance Baining, New-Britain, PNG. Dergelijke opzetmaskers stellen verschillende vooroudergeesten voor. Foto:Francois Guenet, Parijs, ca. 1991
Luiheid, vraatzucht en kracht
Maskers kunnen door hun vormgeving en kleur naar uiteenlopende betekenissen verwijzen, die samenhangen met de functie van de maskers. Vaak hebben maskers de vorm van dieren, die dan een menselijke eigenschap kunnen uitdrukken, zoals luiheid (de aap), vraatzucht (de hyena ) of kracht (de buffel). Combinaties van mens en dier komen eveneens voor in maskers.
Buffelmaskers uit Afrika
Een mooi voorbeeld hiervan is het in Afrikaanse culturen veelvuldig voorkomende buffelmasker. Buffels staan vooral bekend om hun onvoorspelbare uitbarstingen van wildheid en ongeremdheid. Het zijn 'nachtelijke' dieren en dieren van het schemeruur, wat wil zeggen dat ze actief zijn als de avond invalt tot op het moment dat de dageraad verschijnt. Overdag trekken ze zich terug, schuilen achter dichte struiken of dompelen zich onder in waterpoelen. Hoewel ze groot zijn, kunnen ze als het ware verdwijnen, maar wanneer ze door iets of iemand geprovoceerd worden, komen ze onverwacht te voorschijn en vallen onmiddellijk aan. Vanwege deze tegenstrijdige eigenschappen - de ambiguïteit van zichtbaar en onzichtbaar zijn, van water en land, van kalmte en agressie - worden ze alom gevreesd. Ze beschikken over een onvoorspelbare kracht en lenen zich daarom uitstekend voor de metafoor van onbetwistbare macht. In de visie van de Tabwa stellen buffels de gevreesde alomtegenwoordige macht van heersers en hoofdmannen voor. Een dergelijke vertegenwoordiging door een dier ten behoeve van een machtige persoon is niet van nature aanwezig, maar wordt door de mens geconstrueerd. De natuur krijgt een door de mens gecreëerde betekenis opgelegd. Het resultaat is kunst, het masker doet zich derhalve ook voor als kunstobject. De betekenis had ook, haast willekeurig, een andere kunnen zijn. In het Bidjogo-buffelmasker dugn'be bijvoorbeeld wordt het onvoorspelbare karakter van de buffel geassocieerd met het onbeheerste gedrag van mannelijke pubers die nog niet geïnitieerd zijn en nog geen sociale verantwoordelijkheid dragen. Het koord door de neusgaten van dit masker verwijst naar de kracht van deze jeugdigen die op het punt staan voor het eerst discipline te krijgen opgelegd. Altijd zijn het opvattingen van de mens die zich, ten behoeve van zichzelf, een beeld vormt van de wereld, in dit geval van bepaalde dieren waarmee hij samenleeft.
Zoömorf masker in de vorm van een runderkop. Collectie Afrika Museum
Aapmensen
Apen, vooral mensapen zoals de chimpansees, zijn zo nauw aan mensen verwant dat sommige Afrikaanse volken hen als 'andere mensen' beschouwen, als 'mensen die terug zijn gegaan naar het woud' of als 'wilde mensen'. Deze verwantschap dwingt de mensen tot afbakening van de eigen identiteit ten opzichte van deze haast gelijksoortige wezens. Men zet zich niet af tegen de aap als dier, maar ziet in de aap de 'andere kant' van de mens, de 'aapmens', die in ieder mens schuilt. 'Aapmensen' belichamen dat wat de menselijke identiteit telkens weer openbreekt, soms ten goede maar meestal ten kwade, en zelfs kan vernietigen.
'Aapmens'-maskers van de Dogon (Mali) staan vaak voor a-sociaal gedrag, ongecontroleerde seksualiteit en luiheid. 'Aapmensen' zijn de dieven van de oogst en hoeven zich daarom niet in te spannen om aan hun voedsel te komen. Dit, in tegenstelling tot de mensen in de dorpen die zich wel veel moeite moeten getroosten om in hun dagelijks voedsel te voorzien. Het is mogelijk dat in het 'aapmens'-masker ook een zekere afgunst van de mensen tot uitdrukking komt ten aanzien van een oorspronkelijk bestaan zonder deze zorgen. In dat geval staat de 'aapmens' boven de geciviliseerde mens.
Het kaogle-maskerwezen van de Dan, afkomstig uit het woud, vertegenwoordigt een onbeheerste destructieve kracht die in de dorpen mensen en dieren opjaagt en hen met stokken en zware voorwerpen bedreigt. Heden ten dage is dit wilde optreden tot entertainment afgezwakt.
De 'aapmensen' zijn ook geschikt om boosdoeners die de sociale orde hebben verstoord en de gemeenschap hebben geschaad, op te sporen. Zij kunnen makkelijk de schuldige vinden, omdat ook zij thuis zijn op het terrein van de wanorde. Zij worden daarbij geholpen door de geesten van de grote apen, die zich onopgemerkt en snel door het woud kunnen verplaatsen, waardoor geen enkel detail van dit groene labyrinth - het labyrinth van het leven - aan hun aandacht ontsnapt. Het 'aapmens'-maskerwezen van de Igbo, wiens verschijnen een terechtstelling inleidt, stuurt de schuldige naar de 'overkant', de dood in.
Ten slotte is de 'aapmens' van de Hemba (Dem. Rep. Congo) de afgezant van het hiernamaals en belichaamt de dood. Zoals de dood de normale orde van het dagelijks leven verstoort en in het hiernamaals andere, voor ons mensen niet te bevatten wetten gelden, zo gedraagt ook deze 'aapmens' zich abnormaal, onvoorspelbaar, verwarrend en angstaanjagend. Dit wezen heeft geen armen, geen oren en geen stem. Het lacht niet vriendelijk, maar zijn mond staat grijnzend open.
Kaogle masker uit Ivoorkust. Collectie Afrika Museum
