Rouwrituelen en ecologische rouw

Welkom!

Rouwrituelen en ecologische rouw

 

Welkom! Wat leuk dat je een kijkje neemt in onze lesbrief over rouwrituelen en ecologische rouw. Sinds begin 2024 zijn we bij de Universiteit Utrecht hard bezig met het ontwikkelen van Klimaatwijzer. Klimaatwijzer is een platform waar je als docent kant-en-klaar lesmateriaal en achtergrondinformatie kunt vinden over de vraagstukken die in de maatschappij spelen omtrent klimaatverandering. Het lesmateriaal dat we maken sluit aan op de examenprogramma’s van de vakken maatschappijleer en maatschappijwetenschappen. Zo maken we het voor jou als docent mogelijk om klimaatverandering als maatschappelijk vraagstuk én tegelijkertijd de verplichte lesstof van het vak te behandelen.

Bezoek onze website en download lessen via https://klimaatwijzer.nl.

Over deze lesbrief

Treuren om uitstervende diersoorten, ontbossing en de afname van biodiversiteit: rouwen om het klimaat is een opkomend fenomeen. Kan ecologische rouw handvatten bieden voor het omgaan met klimaatverandering? En, welke rouwrituelen kennen we eigenlijk in Nederland? Een lessenserie over rouwrituelen binnen de pluriforme samenleving.

Deze lesbrief sluit aan bij domein A: Vaardigheden en domein E: Pluriforme samenleving van het examenprogramma maatschappijleer voor havo en vwo. De reeks bestaat uit de volgende lessen:

1. Rouw in de pluriforme samenleving

2. Rouwrituelen binnen verschillende culturen

3. Ecologische rouw

Deze les kan voor sommige leerlingen een gevoelig onderwerp zijn. Het is daarom belangrijk om een veilige ruimte te creëren, waarin leerlingen het gevoel hebben zich te kunnen uiten zonder veroordeeld te worden. Neem als docent de rol van gespreksleider aan en bewaak de veilige sfeer, zodat leerlingen de ruimte voelen om hun gedachten en gevoelens te delen.

Heb je feedback of lijkt het je leuk om mee te denken over het ontwikkelen van klimaatonderwijs binnen de maatschappijvakken? We horen heel graag van je.

Veel plezier met lesgeven!

Team Klimaatwijzer

 

Les 1: Rouw in de pluriforme samenleving

Instructieblad voor de docent

Introductie

In deze lessenserie bekijken we rouwrituelen als onderdeel van de pluriforme samenleving. We onderzoeken de verschillende manieren waarop rouwen uiting krijgt in verschillende culturen. Vervolgens gaan we in op ecologische rouw. Kunnen rituelen rondom klimaatverandering helpen bij klimaatangst en klimaatdepressie? Een lessenreeks waarin leerlingen opbouwend leren praten en luisteren over (ecologische) rouw.

 

Vooraf

Leerdoelen

  1. Leerlingen kunnen uitleggen waarom rituelen rondom rouw een inzicht geven in de kenmerken van een pluriforme samenleving.
  2. Leerlingen kunnen op basis van bronnen de verschillen in gewoonten en gebruiken rondom rouw binnen verschillende culturen in de Nederlandse samenleving verklaren.
  3. Leerlingen kunnen het concept ecologische rouw uitleggen.
  4. Leerlingen kunnen een socratisch gesprek voeren waarin goed luisteren naar anderen en genuanceerd reageren op anderen centraal staan.
  5. Leerlingen leren om een oordeel en kritische vragen uit te stellen en ruimte te geven aan de gedachten en gevoelens van anderen.

 

Eindtermen

Deze les sluit aan bij domein A: Vaardigheden en domein E: Pluriforme samenleving van het examenprogramma maatschappijleer voor havo en vwo.

 

Duur

3 x 50 minuten

 

Benodigdheden

  • Zorg ervoor dat de documentaire ‘Dood in de Bijlmer’ klaar staat.
  • Opdrachtenblad voor ieder groepje
  • Uitlegblad ‘Een socratisch gesprek’ voor iedere leerling

 

Extra informatie

Wil je meer informatie over ecologische rouw? Bekijk dan:

Opzet van de les

Start van de les (10 minuten)

  • Start de les door uit te leggen dat er binnen de pluriforme samenleving op verschillende manieren met rouw om wordt gegaan.
  • Vraag de leerlingen welke verschillende rituelen zij kennen rondom de dood vanuit hun eigen familie, cultuur of religie.
  • Leid de documentaire ‘Dood in de Bijlmer’ kort in:
  • Laat een fragment van ‘Dood in de Bijlmer’ zien van 4:30 tot 8:22.
  • Vraag de leerlingen vervolgens om in tweetallen te bespreken welke dingen ze zijn opgevallen in het fragment. Hoe denken zij dat een multicultureel uitvaartcentrum eruit moet zien en welke onderdelen moet het bevatten?

Uitleg: Rituelen als culturele uitingen (5 minuten)

  • Leg aan de hand van onderstaand tekstkader uit wat een ritueel is en welke elementen horen bij een ritueel.
  • Gebruik daarbij oud en nieuw als voorbeeld om een ritueel te illustreren.

Opdracht: Rouw in de pluriforme samenleving (30 minuten)

  • Leg uit dat elke (sub)cultuur eigen rituelen heeft rond overlijden en rouw. Daar gaat de volgende opdracht over.
  • In de opdracht kiezen leerlingen een (sub)cultuur en doen ze onderzoek naar de rouw en rouwrituelen binnen deze cultuur. In de les krijgen ze de tijd om te starten met hun onderzoek. In de volgende les zullen ze hun bevindingen presenteren.
  • Verdeel de klas in groepjes van 4 en deel het opdrachtenblad uit.
  • Geef de leerlingen 25 minuten om de opdracht uit te werken.

 

Reflectie en afsluiting (5 minuten)

  • Ga als docent kort na hoe het staat met de opdracht.
  • Laat leerlingen alvast hun eerste bevindingen delen.
  • Vraag met wie ze contact willen opnemen en wat ze precies gaan vragen.
  • Blik vooruit op de komende les: iedereen mag een presentatie geven van maximaal 5 minuten.
  • Vraag hen om alvast na te denken over waarom dit soort rouwrituelen eigenlijk bestaan.

Opdrachtenblad voor de leerling

Introductie

In Nederland woont een grote diversiteit aan mensen. Zeker sinds de jaren 70 van de 20e eeuw is die diversiteit toegenomen. Dat heeft ertoe geleid dat er steeds meer mensen met verschillende religieuze en culturele opvattingen bij elkaar wonen. Binnen verschillende culturen hebben vaak hun eigen rituelen als het gaat om de dood, bij de geboorte van een kind en het huwelijk.

Aangezien die groepen ook steeds meer met elkaar samenleven, ligt het dus voor de hand dat zij vaker ook bij elkaar bij dit soort rituelen aanwezig zijn: denk aan het overlijden van een collega met andere culturele achtergrond of het bijwonen van een huwelijk van een vriend uit een andere religieuze groep. Dat vraagt om kennis, respect en tolerantie voor elkaars rituelen.

Dat is het uitgangspunt van deze opdracht. Want het zou zomaar kunnen dat een goede vriend in jouw omgeving jou vraagt om aanwezig te zijn bij een begrafenis, crematie of rouwritueel van een familielid of andere dierbare. Wat moet je dan weten voordat je daar heen gaat?

 

Opdracht

In deze opdracht ga je in op hoe verschillende culturele groeperingen omgaan met overlijden en rouw. Kies een (sub)cultuur of religie, bijvoorbeeld: christenen, moslims, hindoestanen, humanisten, boeddhisten, taoïsten, jodendom, atheïsten, antroposofen, new age-spirituelen of breng een eigen idee in.

Om meer te weten te komen over hoe er binnen deze (sub)cultuur of religie wordt omgegaan met rouw doe je de volgende zaken:

1. Vorm een groepje van 4.

2. Zoek op internet naar bronnen die je meer vertellen over de rouwrituelen van de gekozen groep.

3. Ga specifiek op zoek rituelen en informatie over:

  • Het moment: rituelen vinden vaak plaats op vaste momenten in het jaar of bij belangrijke gebeurtenissen in het leven van mensen.
  • Vaste handelingen: rituelen bestaan vaak uit een opeenvolging van vaste handelingen en gedragingen in specifieke volgorde.
  • Symboliek: bij rituelen wordt er vaak gebruik gemaakt van symbolen zoals objecten of handelingen.
  • Gedeelde waarde: een ritueel wordt vaak gezamenlijk uitgevoerd, bijvoorbeeld in het openbaar of met familie of vrienden.
  • Emotioneel aspect: rituelen roepen vaak sterke emoties op, waardoor mensen zich verbonden voelen met elkaar en met een cultuur of tradities.

4. Zoek iemand op die je kunt interviewen over het rouwritueel die hoort bij die religieuze of culturele groep. Dat kan iemand zijn die je zelf kent of iemand bij bijvoorbeeld een uitvaartonderneming. Interview diegene over hoe zij omgaan met de rouw en welke rituelen ze kennen.

5. Reflecteer op welke rituelen voor jullie verrassend zijn. Wat is jullie het meest is bijgebleven? Waarom?

6. Verwerk al deze informatie in een presentatie waarin je aan de rest van de klas uitlegt wat je geleerd hebt. In de volgende les zul je jouw bevindingen presenteren

Les 2: Rouwrituelen binnen verschillende culturen

Instructieblad voor de docent

Opzet van de les

Start van de les (5 minuten)

  • Kom terug op de leerdoelen van de vorige les.
  • Maak de koppeling naar de opdracht over rouwrituelen binnen verschillende culturen.

Presentatiecaroussel (30 minuten)

  • Vraag leerlingen om hun belangrijkste inzichten rond rouwrituelen te presenteren.
  • Vraag de leerlingen om kort te noteren welke overeenkomsten en verschillen ze zien in de verschillende religies en (sub)culturen.

Afsluiting van de les (15 minuten)

  • Sluit de les af door klassikaal de volgende vragen te bespreken:
    • Waarom hebben we rituelen?
    • En waarom op die momenten?
    • Waarom helpen ze en zijn ze nodig?
    • Welke overeenkomsten zijn er tussen de verschillende rouwrituelen?
    • Hoe kunnen we in een pluriforme samenleving vormgeven aan rouw die ons allemaal raakt (=collectieve rouw) en dus voorbij culturele verschillen gaat?
  • Laat voorbeelden zien van bijvoorbeeld MH17, Keti Koti en Dodenherdenking op 4 mei.
  • Leg uit dat dit collectieve rituelen worden genoemd, waar we allemaal op een bepaalde manieren bij betrokken zijn of worden.
  • Vinden leerlingen het passend dat we in Nederland voornamelijk Christelijke feestdagen hebben, maar nog weinig aandacht besteden aan rituelen van andere groepen, zoals de Ramadan?
  • Vertel dat de volgende les specifiek wordt ingegaan op een nieuwe vorm van collectieve rituelen: ecologische rouw.

Les 3: Ecologische rouw

Instructieblad voor de docent

Opzet van de les

Start van de les (10 minuten)

  • Presenteer de volgende vragen op het bord en vraag de leerlingen om te raden hoe hoog het percentage is. Of, vraag één leerling om een percentage te noemen noemt en de anderen om te bepalen mogen bepalen of ze lager of hoger bieden.
  • Bespreek de uitkomsten in de klas en vraag of de leerlingen hetzelfde ervaren als de stellingen en of ze verrast zijn over de antwoorden.
  • Kijk terug op de presentaties over de culturele verschillen in rouwrituelen en de introductie van collectieve rouwrituelen, zoals die bij MH17, Keti Koti en Dodenherdenking.
  • Ga samen na waarom rituelen ook alweer gehouden worden.

 

Uitleg: ecologische rouw (15 minuten)

  • Houd een minuut stilte: ‘Laten we 1 minuut stil zijn voor de Nederlandse bomen die door overstromingen, harde valwinden of door menselijke ingrepen het afgelopen jaar dood is gegaan.’
  • Leg uit dat deze minuut stilte misschien gek lijkt, maar wereldwijd steeds meer aandacht is voor ecologische rouw: emotionele en psychische druk die kan ontstaan doordat mensen zich machteloos voelen tegenover de gevolgen van klimaatverandering. Ecologische rouwrituelen kunnen helpen bij het omgaan met ecologische rouw.

  • Geef het voorbeeld van rouwverwerking om de IJslandse Okjökull-gletsjer. Dat kan aan de hand van onderstaand artikel, maar zie ook deze YouTube-video of de documentaire Not OK.
  • Leg uit dat rouwrituelen als deze - naast een plek om ruimte te geven aan rouw - ook gebruikt kunnen worden om om te gaan met de klimaatstress (die dus door 57% van de jongeren wel eens gevoeld wordt) en stil te staan bij het verlies van de natuur.
  • Dit leidt tot de volgende vraag:

    Moeten we in Nederland een (christelijke) feestdag opgeven voor een dag van ecologische rouw en zo ja, hoe zou zo’n dag er dan uit moeten zien?
     
  • Leg uit dat leerlingen in het komende deel van de les over deze vraag na gaan denken en een antwoord gaan formuleren. Dit doen we in de vorm van een socratisch gesprek.

 

Socratisch gesprek (20 minuten)

  • Deel het uitlegblad uit, hierin staat wat een socratisch gesprek precies inhoudt.
  • Bespreek de belangrijkste regels van een socratisch gesprek:
    1. Heb een open houding.
    2. Iedereen begrijpt het uiteindelijke antwoord.
    3. Iedereen participeert en je bent samen verantwoordelijk.
    4. Zorg voor een veilige sfeer: laat anderen uitpraten en geef iedereen de ruimte.
  • Verdeel de klas in groepjes van 6. Houd daarbij rekening met het creëren van een veilige sfeer in ieder groepje.
  • De leerlingen van de groepjes worden opgesplitst in een binnen- en een buitenkring. Twee van de leerlingen in de buitenkring notuleren het gesprek en één is de voorzitter tijdens het gesprek.
  • De leerlingen in de binnenkring voeren het socratisch gesprek over de vraag: Moeten we in Nederland een (christelijke) feestdag opgeven voor een dag van ecologische rouw en zo ja, hoe zou zo’n dag er dan uit moeten zien?
  • Na 8 minuten is er een rollenwissel: de notulanten en voorzitter zijn nu de gesprekspartners.
  • Loop al docent rond, luister soms even mee en geef leerlingen tips waar nodig.

 

Afsluiting van de les (5 minuten)

  • Aan het einde van de les schrijven de leerlingen hun evaluatie op van het gesprek waarbij ze notulant of voorzitter zijn geweest. Hierbij proberen ze de verschillende meningen en perspectieven van de gespreksvoerders te vatten en een genuanceerd beeld te schetsen.
  • Sluit de les af en geef aan dat de leerlingen bij de docent terecht kunnen wanneer ze willen napraten over dit onderwerp.

 

 

Opdrachtenblad voor de leerling

Introductie

Treuren om uitstervende diersoorten, ontbossing en de afname van biodiversiteit: rouwen om het klimaat is een opkomend fenomeen. Moeten we in Nederland een feestdag opgeven voor een dag van ecologische rouw? En zo ja, hoe zou zo’n dag er dan uit moeten zien?

 

 

Wat is een socratisch gesprek?

In een socratisch gesprek zijn gelijkwaardige deelnemers vanuit een open houding op zoek naar waarheid en wijsheid. De deelnemers vormen een gemeenschappelijk brein en gaan gezamenlijk op zoek naar een helder en diepgravend antwoord op een vraag. Het is dus niet de bedoeling dat er een debat ontstaat tijdens dit gesprek, maar dat er gezamenlijk op zoek wordt gegaan naar een genuanceerd antwoord op de vraag:

Moeten we in Nederland een (christelijke) feestdag opgeven voor een dag van ecologische rouw? En hoe moet zo’n dag er dan uitzien?

Uitgangspunten van een socratisch gesprek

Heb een open houding: gedachten van anderen worden niet veroordeeld
Als iemand een andere mening of gedachten heeft dan jijzelf is het de bedoeling dat je probeert te begrijpen waar deze gedachten vandaan komen door verhelderende vragen te stellen. Een open houding en nieuwsgierigheid is dus van groot belang.

 

Iedereen begrijpt het uiteindelijke antwoord
Voor het uiteindelijke antwoord op de vraag is het belangrijk dat iedereen het ermee eens is. Het is dan ook belangrijk als je tijdens het gesprek iets niet begrijpt dit aangeeft en er vragen over stelt. Bijvoorbeeld: wat bedoelen we met ‘klimaatverandering’?

 

Iedereen participeert en is verantwoordelijk
Je formuleert met z’n allen een antwoord dus het is ook belangrijk dat iedereen zijn mening geeft en meedoet in het gesprek. Jouw mening is net zo veel waard dus laat van je horen in de vorm van ideeën, argumenten, voorbeelden en uitleg?

 

Focus op het groepsproces
Het uiteindelijke antwoord is niet het belangrijkste, maar het groepsproces dat ontstaat tijdens het gesprek is belangrijker. Let als notulist dan ook op dit proces. Daarnaast is het belangrijk dat er een veilige sfeer is waarbij niemand veroordeeld wordt, waardoor iedereen zich comfortabel voelt te spreken. Tegelijkertijd is het belangrijker goed naar de anderen te luisteren dan zelf te praten.

Opdracht

  1. Verdeel jouw groepje in een binnen- en een buitenkring. In de binnenkring wordt het socratisch gesprek gevoerd.
  2. Twee van de leerlingen in de buitenkring notuleren het gesprek en één is de voorzitter tijdens het gesprek.
  3. Start het socratisch gesprek over de vraag: Moeten we in Nederland een (christelijke) feestdag opgeven voor een dag van ecologische rouw? En zo ja, hoe zou zo’n dag er dan uit moeten zien?
  4. Als je docent het aangeeft wissel je van rol: de notulanten en voorzitter zijn nu de gesprekspartners.

  • Het arrangement Rouwrituelen en ecologische rouw is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    Klimaatwijzer UU
    Laatst gewijzigd
    2025-06-22 21:29:48
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    Treuren om uitstervende diersoorten, ontbossing en de afname van biodiversiteit: rouwen om het klimaat is een opkomend fenomeen. Kan ecologische rouw handvatten bieden voor het omgaan met klimaatverandering? En, welke rouwrituelen kennen we eigenlijk in Nederland? Een lessenserie over rouwrituelen binnen de pluriforme samenleving.
    Leerniveau
    HAVO 4; VWO 6; HAVO 5; VWO 4; VWO 5;
    Leerinhoud en doelen
    Maatschappijleer; Communicatie en samenleving; Cultuur, levensbeschouwing en identiteit;
    Eindgebruiker
    leraar
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Studiebelasting
    150 uur 0 minuten
    Trefwoorden
    culturen, ecologische rouw, klimaat, klimaatverandering, maatschappijleer, pluriforme samenleving, presenteren, rituelen, rouw, socratisch gesprek

    Gebruikte Wikiwijs Arrangementen

    UU, Klimaatwijzer. (2025).

    Nudging en onderzoek naar vleesconsumptie

    https://maken.wikiwijs.nl/218188/Nudging_en_onderzoek_naar_vleesconsumptie

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van