Klimaatverandering en broeierig

Klimaatverandering

Introductie

Klimaatverandering is een hot item en veel in het nieuws. En dan vooral de vraag of en in hoeverre de mens door zijn handelen bijdraagt aan klimaatverandering.
Het staat in ieder geval vast dat het klimaat ook zonder menselijk ingrijpen verandert. Zo weten we bijvoorbeeld dat Nederland 150.000 jaar geleden deels door dikke lagen landijs was bedekt en dat het noordpoolgebied ongeveer 55 miljoen jaar geleden een tropisch klimaat had met een gemiddelde jaartemperatuur van 23 graden °C. In onze tijd is dat -18 graden °C.

Kennelijk is het klimaat in Nederland en ergens anders op aarde niet voor de eeuwigheid gegeven. Klimaten zijn veranderd in het verleden en dat zal ook in de toekomst gebeuren.
Deze opdracht gaat in op het waarom.

Wat ga ik leren?

Hoofdvraag

  • Wat zijn de oorzaken van klimaatverandering?

Deelvragen

  • Wat is het verschil tussen weer en klimaat?
  • Hoe kun je vaststellen of het klimaat in een bepaald gebied verandert?
  • Hoe zijn we te weten gekomen wat voor klimaten er achtereenvolgens zijn geweest?
  • Waarom veranderde en verandert het klimaat ook afgezien van de rol van de mens?

Begrippen

  • Klimaatverandering (het gaat alleen om gevolgen voor het systeem)

Wat ga ik doen?

Activiteiten

Vooraf
Voorkennis Bestudeer de Kennisbank en maak de instaptoets.
Aan de slag
Stap 1 Om te kunnen vaststellen of en hoe klimaten veranderen, worden al tientallen jaren metingen gedaan. Bekijk een video, een atlaskaart en maak de oefening.
Stap 2 Bekijk de grafiek met klimaatveranderingen door de eeuwen heen. Waarom is het noodzakelijk om ook klimaatveranderingen in het verleden te onderzoeken? Lees daarover, bekijk een video en beantwoord vragen.
Stap 3 Je krijgt uitleg over natuurlijke oorzaken van klimaatverandering. Je bekijkt video's daarover en beantwoordt vragen.
Afronding
Samenvattend Maak een begrippenlijst. Vergelijk deze met die van een klasgenoot.
Eindopdracht A Maak de eindtoets.
Eindopdracht B Onderzoek in groepjes de klimaatverandering. Je kiest samen een gebeurtenis en maakt een verslag.
Examenvragen Oefen de eindexamenvragen.
Terugkijken Kijk terug op de opdracht.


Tijd
Voor deze opdracht staat een belasting van ongeveer 3 SLU.

Aan de slag

Stap 1 - Veranderen de klimaten

Hoe kun je vaststellen of en hoe klimaten veranderen?

In de nacht naar 2 juni 2016 viel er in delen van Nederland uitzonderlijk veel regen. Dat was de tweede keer in korte tijd, want drie dagen eerder was dat ook al het geval. Toen viel in Brabant op enkele plaatsen ruim 100 millimeter.
In het achtuurjournaal van 2 juni zei weerman Gerrit Hiemstra naar aanleiding hiervan: “Welkom in het nieuwe klimaat.” Hiermee suggereerde hij dat het Nederlandse klimaat vanaf 2016 nattere zomers zal kennen dan tevoren.

Maar kun je dat naar aanleiding van twee zomerdagen kort na elkaar met buitengewoon zware regenval vaststellen?
Kijk naar de video.

Klimaatmetingen

Meestal gebruikt men voor het berekenen van gemiddelden de meetresultaten die verkregen zijn gedurende dertig opeenvolgende jaren. Dat doet bijvoorbeeld het KNMI. Het klimaat op een bepaalde plaats of in een bepaald gebied wordt weergegeven met een klimaatdiagram.

Na de vaststelling van een klimaat blijven metingen doorgaan. Het KNMI berekent, in het kader van internationale afspraken, elke tien jaar de gemiddelde waarden voor een aantal meteorologische grootheden.
Deze berekeningen vinden plaats over een periode van 30 jaar. De meest recent berekende waarden (1981-2010) gelden als de normalen van het huidige klimaat
Uit nieuwe meetresultaten over langere perioden valt vast te stellen of het klimaat gemiddeld droger of natter, kouder of warmer wordt. Anders gezegd: of er sprake is van klimaatverandering.

Een voorbeeld hiervan vind je in de Bosatlas of Alcarta op de kaarten van Europa - Klimaat: Veranderingen van de temperatuur in vier seizoenen tussen 1950 en 2010.

Stap 2 - Klimaatverandering

Klik op de afbeelding om deze te vergroten.

 

Klimaatverandering is allerminst nieuw, al krijg je misschien door alle aandacht in het nieuws voor klimaatverandering de indruk dat die verandering typisch iets van deze tijd is. Toch hebben er altijd klimaatveranderingen plaatsgevonden. Dat valt alleen al af te leiden uit metingen in het verleden waarvan de resultaten zijn bijgehouden.

Wie verder terug in de tijd wil gaan om klimaatveranderingen op te sporen en te beschrijven, is aangewezen op kranten, dagboeken, kronieken en andere geschreven bronnen. De oudste geschreven bronnen dateren van ongeveer 3.500 voor Chr.

Onderzoek klimaatveranderingen in het verleden

Wetenschappers die zich bezighouden met onderzoek naar klimaten en klimaatverandering in het verleden en de gevolgen daarvan, hebben niet veel aan metingen en geschreven bronnen, die gaan niet ver genoeg terug. Zij zijn aangewezen op andersoortige informatie.
Zo bestuderen ze bijvoorbeeld oud landijs uit Groenland of Antarctica. Dit ijs is ontstaan uit sneeuw en dat bevat luchtbelletjes. Elk jaar is dat ijs door sneeuwval aangegroeid. Daardoor kom je steeds ouder ijs tegen naarmate je dieper in een laag landijs boort.
Geleerden halen boorkernen uit een laag landijs en bestuderen de lucht uit de belletjes die in de boorkern zitten. Aan de hand van de lucht krijgen ze een indruk van de wijzigingen in het klimaat op aarde in de loop van de afgelopen honderdduizenden jaren. Het gaat om verschillen in de hoeveelheid CO2, methaan en andere broeikasgassen in de lucht. Hoe meer van die gassen er in de atmosfeer zitten, hoe sterker het broeikaseffect van die gassen is en hoe warmer het op aarde is.

Wetenschappers halen hun informatie uit fossielen en andere resten van planten en dieren in gesteentelagen, die lang geleden zijn afgezet. Het voorkomen van flora en fauna in een bepaalde periode zegt veel over het toenmalige klimaat.
Er is nog een derde manier om na te gaan hoe het klimaat in de loop van de tijd is veranderd.
Kijk naar de video.

Stap 3 - Natuurlijke oorzaken

Hoe breder een groeiring in een
boomstam, hoe gunstiger de
omstandigheden voor de groei van
de boom waren in het jaar waarin de
groeiring ontstond.
Denk aan water en zonlicht.

Natuurlijke oorzaken van klimaatverandering

Het klimaat op aarde en in gebieden afzonderlijk wordt altijd bepaald door vier factoren die hun invloed uitoefenen op of rond het aardoppervlak:

  • de ligging ten opzichte van een zee of oceaan
  • de breedteligging
  • het reliëf
  • de routes en temperaturen van zeestromingen en winden.

Als er iets verandert aan tenminste een van die vier factoren, verandert hierdoor het klimaat.

Lees het volgende artikel over het klimaat op de Noordpool miljoenen jaren geleden.

Gebruik bij het beantwoorden van onderstaande vragen ook de kaart De Aarde - Klimaatgebieden/Zeestromen uit de Bosatlas of Alcarta.

Andere natuurlijke oorzaken van klimaatverandering

Klimaatveranderingen in het verleden hebben ook andere oorzaken gehad. Een van die oorzaken is dat de aarde soms iets minder, dan weer iets meer warmte van de zon heeft ontvangen.
Vermoedelijk heeft dat te maken gehad met kleine veranderingen in de omloopbaan van de aarde rond de zon en in de stand van de rotatie-as van de aarde.
Dat heeft de Servische geleerde Milutan Milankovic (1879-1958) als verklaring aangevoerd voor het optreden van ijstijden.
Zeker is dat de zon zelf een rol speelt bij klimaatveranderingen.

Kijk naar de video.

Klimaatveranderingen treden ook op door wijzigingen in de samenstelling van de atmosfeer.
Kijk naar de video en beantwoord de vragen.

Afronding

Eindopdracht B: Eigen onderzoek

Jullie gaan in vier groepen een onderzoek doen naar een gebeurtenis die in het verleden op aarde heeft plaatsgehad en die van invloed is geweest op het toenmalige klimaat.
Van dat onderzoek en de resultaten ervan maken jullie een verslag. Daarbij geven jullie antwoord op de volgende vragen:

  1. Op welke manier veranderde het klimaat in die periode?
  2. Waarom vond die verandering plaats?

Kies een van de volgende gebeurtenissen uit:

  • De inslag van een planetoïde op aarde 66 miljoen jaar geleden in een periode waarin in India lange tijd enorme vulkaanuitbarstingen plaatsvonden; gebruik als zoekterm ‘Krijt-Tertiairgrens’;
  • Uitbarsting van een reusachtige vulkaan op Sumatra 75.000 jaar geleden waarbij het Tobameer ontstond;
  • Enorme vulkaanuitbarstingen in Siberië ongeveer 250 miljoen jaar geleden waarbij een groot deel van Siberië overdekt raakte met dikke lagen lava; gebruik als zoekterm ‘Perm-Trias-massa-extinctie’;
  • Ontploffing van een ster dicht bij de aarde ongeveer 445 miljoen jaar geleden, waarbij de aarde blootgesteld werd aan sterke gammastraling; gebruik als zoekterm ‘Laat-Ordovicische massa-extinctie’;

Eerst deelt je docent de klas in vier groepen in. Iedere groep kiest of krijgt een gebeurtenis om te onderzoeken. Daarna gaan jullie aan de slag op internet om je onderzoek uit te voeren. Ten slotte maakt een van jullie (spreek onderling af wie dat doet) het onderzoeksverslag en presenteert dat in de klas.
Hoe je zo'n verslag maakt, kun je lezen in de Gereedschapskist.

Beoordeling

Je docent beoordeelt de presentaties volgens de beoordelingscriteria van de Gereedschapskist en op de volgende punten:

  • Is jullie verslag helder? Is duidelijk om welke gebeurtenis en om welke periode het gaat?
  • Hebben jullie op de onderzoeksvragen een duidelijk antwoord gegeven met een goede argumentering?
  • Is het verslag voldoende informatief en blijkt daaruit dat jullie voldoende onderzoek hebben gedaan?
  • Is jullie verslag netjes vormgegeven en bevat het geen fouten?

Succes!

Verslag schrijven

Een verslag is een goede manier om een onderzoek te beschrijven dat je hebt uitgevoerd.        

 

Broeierig

Introductie

Er is al enige tijd een felle discussie gaande tussen mensen die bezorgd zijn over de gevolgen van de klimaatverandering en de klimaatsceptici.

Moeten we ons gedrag aanpassen om het klimaat ten goede te veranderen of is het allemaal overdreven? Aan welke kant sta jij?

Bronnen

Wat ga ik leren?

Hoofdvraag

  • In hoeverre verschillen de huidige oorzaken van het broeikaseffect van die van vroeger en wat is de relatie tussen het broeikaseffect en klimaatverandering?

Deelvraag

  • Waarom passen zo weinig mensen hun gedrag aan om ongewenste klimaatverandering tegen te gaan?

Begrippen

  • (Natuurlijk) broeikaseffect
  • Versterkt broeikaseffect
  • Klimaatverandering
  • Klimaatmodellen
  • Klimaattop van Parijs
  • Klimaatakkoord van Parijs.

Aan de slag

Stap 1 - Het broeikaseffect

Broeikaseffect maakt het leven aangenaam

Wat houdt het broeikaseffect ook al weer in?
Bekijk de Clipphanger ‘Wat is het broeikaseffect?’ om je geheugen op te frissen.



Het natuurlijke broeikaseffect wordt versterkt door menselijke activiteiten. Hierdoor dreigt de stabiele balans verstoord te worden.
Dit noemen we het versterkte broeikaseffect.

Bekijk de video: van begin tot 2.55 min.

Klimaatverandering is niet nieuw en wordt al miljoenen jaren afwisselend gekenmerkt door afkoeling en opwarming.
Er is een duidelijke relatie tussen het CO2-gehalte in de atmosfeer en de gemiddelde wereldtemperatuur.
Koude perioden gaan gepaard met lage CO2-gehaltes en de warme perioden gaan gepaard met hoge CO2-gehaltes.



Wereldwijd was 2016 mede onder invloed van het zeer sterke El Niño het warmste jaar van de meetreeks sinds 1880. Het jaar 2020 komt in de top-5 van de warmste jaren ooit.

Bekijk in de Grote Bosatlas of Alcarta de kaart De Aarde - Klimaatverandering en beantwoord de vragen.

Stap 2 - Klimaatverandering

Klimaatverandering is dus van alle tijden, maar we hebben slechts gegevens van de afgelopen 150 jaar. Daarvoor werden deze gegevens niet bijgehouden of vastgelegd.
Hoe kunnen we dan terugkijken naar het klimaat in het verleden? De antwoorden vinden we … op zee!

Bekijk de volgende video.

Je weet nu dat er organismen zijn gevonden op de Noordpool die in de tropen voorkomen.
Misschien dat er ooit, 55 miljoen jaar geleden, palmbomen groeiden op wat nu op de Noordpool is. Interessant misschien, maar wat hebben we aan die kennis?

Appy Sluijs van het Nederlandse Instituut voor Onderzoek op Zee zegt daarover: “Om betere scenario’s te maken voor het klimaat in de toekomst, moeten we eerst weten hoe het klimaat in het verleden is veranderd.”

We kijken naar het verleden in de hoop betere voorspellingen over de toekomst te kunnen doen. Daarvoor worden klimaatmodellen gebruikt. Dat zijn computermodellen waarin van een complex systeem een aantal variabelen zijn opgenomen. Daarbij moet je denken aan verzamelde gegevens en aan natuurkundige wetten.
De huidige klimaatmodellen geven grote verschillen in de voorspellingen en zijn blijkbaar nog niet betrouwbaar. Stijgt de gemiddelde temperatuur deze eeuw met 1 of met 6 oC*? Stijgt de zeespiegel over dertig jaar met 2 centimeter of met 2 meter?

* Het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) kwam in 2007 aangaande temperatuurverschillen van de komende eeuw met een marge van 1.4-5.6oC

Klimaatsceptici versus mensen die bezorgd zijn over het klimaat

Donald Trump, de president van de Verenigde Staten van 2017 tot 2021 noemde klimaatverandering een hoax (Engelse benaming voor: bedrog, list of nepwaarschuwing). Letterlijk twitterde hij in 2012, voor hij president werd:

'The concept of global warming was created by and for the Chinese in order to make U.S. manufacturing non-competitive.'


En toen de temperatuur in januari 2017 in New York onder nul lag en het buiten hard vroor:

'This very expensive GLOBAL WARMING bullshit has got to stop. Our planet is freezing, record low temps, and our GW scientists are stuck in ice.'


In elk land zijn er wel mensen die niet willen aannemen dat klimaatverandering (mede) is veroorzaakt door menselijke activiteiten. Zij verwarren het dagelijks weer van het moment met het klimaat of wijzen erop dat de klimaatverandering past binnen de natuurlijke afwisseling van koude en warme perioden die de aarde al miljoenen jaren kent.
Toch zijn de klimaatsceptici in de minderheid. De meeste wetenschappers en politici en de meeste gewone burgers zijn ervan overtuigd dat de huidige klimaatverandering door de mens is veroorzaakt en dat we actie moeten ondernemen voordat het te laat is.

Op 12 december 2015 spraken 195 landen af op de Klimaattop van Parijs dat ze concrete stappen zouden nemen die moeten leiden tot een beperking van de opwarming van de aarde tot ruim onder de 2 graden Celsius in 2100.
De Nederlandse staatssecretaris van het destijds ministerie van Infrastructuur en Milieu zei daarover: "Het tekenmoment van dit Klimaatakkoord bevestigt nog eens dat de wereld wil werken aan het beperken van de temperatuurstijging en de desastreuze gevolgen van klimaatverandering. Alleen moeten de afspraken nu snel omgezet worden in acties. Daar zijn we al hard mee bezig, want we staan voor een forse opgave. De tijd tikt."

Het ministerie bracht ter gelegenheid van de Klimaattop enkele video's uit om het Nederlandse publiek te informeren, waaronder deze:

Het ministerie gaat ook in op de gevolgen voor Nederland en de maatregelen die Nederland moet nemen naar aanleiding van het Klimaatakkoord.

De Nederlandse regering heeft natuurlijk de taak om het Nederlandse publiek te informeren, maar besef wel dat klimaatproblematiek bij uitstek een wereldprobleem is. Maatregelen die we hier nemen, gaan het probleem op wereldschaal niet oplossen.
Dit soort problemen kunnen alleen in internationaal verband worden aangepakt en wel op basis van vrijwilligheid. Er is geen instantie die autonome landen kan dwingen om milieumaatregelen te treffen. Een complicerende factor daarbij is dat de grootste veroorzakers van de klimaatverandering er niet zelf de grootste slachtoffers van zijn.
De gevolgen komen vooral terecht bij de wereldbewoners, mens en dier, die zich er maar moeilijk tegen kunnen beschermen.

Stap 3 - Sceptici vs. bezorgden

Stap 4 - De risico’s

Eindopdracht B: Schrijf een tweet

Presidentskandidaat Hillary Clinton verloor in 2016 de presidentsverkiezingen in De Verenigde Staten. Tijdens de campagne zei zij over klimaatverandering: "Iedereen heeft een verantwoordelijkheid om de ergste gevolgen van klimaatverandering te voorkomen, maar vooral de welvarende landen, zoals de VS, hebben daarin een bijzondere verantwoordelijkheid. Zij moeten de wereld op sleeptouw nemen op weg naar een schone economie."

Donald Trump was het totaal niet met Clinton eens. Klimaatverandering is een verzinsel van de Chinezen, gaf Trump eerder aan. Daarom wilde hij het EPA (het federale milieuagentschap van de VS) afschaffen, de stekker uit het Clean Power Plan (= Schone Energieplan) halen, het Klimaatakkoord van Parijs de rug toekeren en de kolenindustrie nieuw leven inblazen.

President Trump communiceerde vaak over zijn beleid door middel van tweets. Begin januari 2021 werd Trump voorgoed van Twitter verbannen. Het bedrijf vond dat Trump zich niet aan de regels hield en dat er naar aanleiding van enkele tweets van hem een risico bestond op een verdere aanzet tot geweld.

Doe voor deze opdracht net alsof  de tijd even heeft stilgestaan. Trump heeft nog dezelfde gedachten over klimaatverandering als die je las in stap 3. Welk bericht zou je Donald Trump sturen als hij nog steeds op Twitter zat. Stel de tekst op voor een tweet (maximaal 140 tekens), geef commentaar op Trumps plannen en laat weten hoe je er zelf over denkt.

Beoordeling

In overleg met jullie docent bespreken en vergelijken jullie in de klas elkaars tweets.

De risico's van klimaatverandering

De meeste mensen zijn er wel van overtuigd dat we actie moeten ondernemen om de klimaatverandering tegen te gaan. Toch handelen maar weinig mensen ernaar.

Uit onderzoek blijkt dat mensen veel banger zijn voor terrorisme dan voor klimaatverandering.
Waarom onderschatten we de risico's van klimaatverandering en overschatten we de kans op een terroristische aanslag? We schatten allemaal de risico’s die we lopen in, maar onze risicoperceptie is niet altijd even helder en rationeel.
Psychologen ontdekten dat het vooral uitmaakt wie je bent, waar je bent en wanneer je ergens bent.

Kijk voor uitleg naar deze video.

  • Het arrangement Klimaatverandering en broeierig is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    Hans van den Dool
    Laatst gewijzigd
    2025-01-06 10:39:48
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    KLimaatverandering en klimaatdebat
    Leerniveau
    VWO 2;
    Leerinhoud en doelen
    Aardrijkskunde;
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Trefwoorden
    arrangeerbaar, leerlijn, rearrangeerbare

    Gebruikte Wikiwijs Arrangementen

    VO-content Aardrijkskunde. (2021).

    Broeierig - h45

    https://maken.wikiwijs.nl/106210/Broeierig___h45

    VO-content Aardrijkskunde. (2021).

    Klimaatverandering - h45

    https://maken.wikiwijs.nl/123636/Klimaatverandering___h45

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    Oefeningen en toetsen

    Veranderen de klimaten?

    Klimaatverandering

    Klimaatverandering

    Klimaatverandering

    Natuurlijke oorzaken

    Andere natuurlijke oorzaken

    Samenstelling van de atmosfeer

    Opwarming Aarde

    Broeierig

    De risico's van klimaatverandering

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    QTI

    Oefeningen en toetsen van dit arrangement kun je ook downloaden als QTI. Dit bestaat uit een ZIP bestand dat alle informatie bevat over de specifieke oefening of toets; volgorde van de vragen, afbeeldingen, te behalen punten, etc. Omgevingen met een QTI player kunnen QTI afspelen.

    Versie 2.1 (NL)

    Versie 3.0 bèta

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van