De Tijd van Jagers en Boeren, de prehistorie, is het langste tijdvak uit onze geschiedenis. De prehistorie begint bij het leven van de eerste mensachtigen, enkele miljoenen jaren geleden. Deze periode eindigt bij het eerste gebruik van het schrift, ongeveer 3000 jaar geleden.
Jagers en verzamelaars - nomadische levensstijl
De tijd kan in het eerste tijdvak niet erg precies worden ingedeeld. Zo weten we bij benadering wanneer, waar en hoe de eerste mensen van het ras homo sapiens leefden.
De eerste mensen worden jagers-verzamelaars genoemd. Leven van de jacht en het verzamelen van voedsel gingen samen met een nomadische levensstijl. Het kenmerk van een nomadische levensstijl is dat mensen rondtrokken om voedsel te verzamelen. Ze vestigden zich niet op een bepaalde plek. De mensen leefden tienduizenden jaren op deze manier.
Ontstaan landbouw - eerste steden
Doordat hun omstandigheden veranderden gingen mensen in een latere periode over van hun nomadische levenswijze op het bestaan van landbouwer. Uit dat bestaan als landbouwer volgde de ontwikkeling van de eerste steden.
Probleemstelling
De geschiedenis periodiseren
De geschiedenis kan overzichtelijk gemaakt worden door het verleden in perioden in te delen. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de prehistorie en de historie. En binnen de geschiedenis maken we vaak de indeling Oudheid – Middeleeuwen – Vroegmoderne Tijd – Moderne Tijd.
De indeling in tien tijdvakken is ook een manier om de tijd in te delen: Jagers en Boeren, Grieken en Romeinen, enzovoorts…
Grenzen bepalen
Om de geschiedenis te ordenen moet je de grenzen bepalen tussen de ene periode en de andere. Hoe de indeling eruit ziet hangt af van de grenzen die je kiest om de perioden af te bakenen.
Tijdbalk of tijdlijn
Om een ordening weer te geven wordt vaak een tijdbalk of tijdlijn gebruikt. Maar er zijn ook andere manieren om een ordening te presenteren. Bijvoorbeeld een jaartallenlijst of een mindmap. In deze opdracht probeer je de prehistorie onder te verdelen in ‘kleinere’ stukken.
Je maakt een samenvatting van tijdvak 1 in de vorm van een uitgebreide tijdbalk of tijdlijn met toelichting.
Hoofdvraag en deelvragen
Hoofdvraag:
Hoe maak ik de geschiedenis van Tijdvak 1 inzichtelijk?
Deelvragen:
Welke indelingen en tijdrekeningen om de prehistorie onder te verdelen worden vaak gebruikt?
Vanaf welke tijd spreken we van jagers-verzamelaars, de eerste boerensamenlevingen en de eerste steden?
Wat zijn de belangrijkste oorzaken van de verschillende overgangen: jagers -> boeren -> eerste steden?
Die overgangen vinden niet overal tegelijkertijd plaats. Hoe verlopen de overgangen geografisch? (op bepaalde plaatsen)
Welke kenmerken kun je noemen van de levenswijze van jagers-verzamelaars, de eerste boeren en de mensen in de eerste steden?
Hoe veranderde de menselijke samenleving door de komst van steden?
Eindtermen
Domein A: Historisch besef
Je kunt gebeurtenissen uit je eigen leven en verschijnselen, gebeurtenissen en personen uit de geschiedenis met behulp van een tijdbalk of een andere vorm van chronologische schematisering ordenen en daarbij de volgende aanduidingen van tijd en tijdsindeling gebruiken: jaren, eeuwen, tijdvakken, perioden en jaartellingen.
Domein B: Oriëntatiekennis
Je kunt bij elk kenmerkend aspect een passend voorbeeld geven van een gebeurtenis, ontwikkeling, verschijnsel of handeling dan wel gedachtegang van een persoon en dit voorbeeld gebruiken om het betreffende aspect te verduidelijken.
Je kunt uitleggen dat de betekenis die aan dit tijdvak wordt toegekend mede afhangt van de tijd, plaats en omstandigheden waarin mensen zich met het verleden bezighouden.
Voor tijdvak 1 gelden de volgende kenmerkende aspecten:
De levenswijze van jagers-verzamelaars.
Het ontstaan van de landbouw en de landbouwsamenlevingen.
Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.
Onderstaande kernbegrippen worden toegelicht in de begrippenlijst:
prehistorie
primaire en secundaire bronnen
agrarische revolutie
cultuur
jagers-verzamelaars
landbouwsamenleving
hiërarchie.
Activiteiten
Activiteiten
Aan de slag
Stap
Activiteit
Oriëntatie
Wat weet je nog over de prehistorie? Je haalt je voorkennis op.
Stap 1
Je leest de informatie over jagers en verzamelaars, maar ook over de opkomst van de landbouw en de eerste steden. Ook kijk je video's over dit onderwerp. Aan de hand van de Kennisbanken en de video's beantwoord je een aantal vragen.
Stap 2+3+4
Ongeschreven bronnen kunnen ons veel vertellen over de prehistorie. Hierover beantwoord je vragen.
Afronding
Onderdeel
Activiteit
Begrippenlijst
Hier vind je de begrippen die passen bij de opdracht.
Eindproduct
Een schema maken met de onderwerpen voor in de tijdbalk. Eindproduct maken.
Bronnen en video's
Hier vind je bronnen die passen bij deze opdracht.
Examenvragen
Hier vind je een bij de opdracht passende examenvraag.
Terugkijken
Terugkijken op de opdracht.
Tijd
De studiebelasting voor deze opdracht is 6 à 7 SLU.
Oriëntatie
Wat weet je nog over de tijd van de jagers-verzamelaars en de eerste stedelingen?
Je kunt je geheugen opfrissen met behulp van de volgende onderdelen uit de Kennisbank onderbouw.
Denk je dat jij nog voldoende kennis hebt? Maak dan eerst de toets.
Scoor je een voldoende? Dan hoef je de Kennisbanken niet te lezen.
Scoor je onvoldoende? Dan moet je de Kennisbanken alsnog bestuderen.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
De onderstaande antwoorden moet je zelf nakijken; vergelijk jouw antwoorden met de goede
antwoorden, en geef aan in welke mate jouw antwoorden correct zijn.
Archeologen hebben in Nederland tijdens een opgraving gereedschappen van vuursteen opgegraven. Ze denken dat de voorwerpen dateren uit 4500 v.C.
Stap 3: Zonnetempel - Stedelijke gemeenschap
Bekijk de afbeelding. Je ziet de zonnetempel Stonehenge in Engeland, een monument uit de prehistorie.
De stenen die gebruikt zijn in Stonehenge wegen gemiddeld 40.000 kg en werden 250 kilometer over land en water vervoerd naar de plek waar zij nu staan.
Stap 4: Hammoerabi
Maak de volgende opdracht.
Afsluiting
Begrippenlijst
Primaire bronnen
Bronnen (informatie) die zijn gemaakt door mensen die direct bij de gebeurtenis of kwestie betrokken waren. Een ooggetuige is een primaire bron.
Secundaire bronnen
Bronnen die zijn gemaakt door mensen die niet direct bij de gebeurtenis of kwestie betrokken waren, maar in een andere tijd zijn gemaakt.
Prehistorie
De prehistorie is de tijd waaruit geen geschreven berichten bewaard zijn.
Agrarische revolutie
De overgang van een samenleving van jager-verzamelaars naar een landbouwsamenleving wordt wel de agrarische revolutie genoemd.
Cultuur
"In cultuur brengen" betekent "ontginnen": het omvormen van de "wilde natuur" en het geschikt maken voor menselijke doelstellingen. Het verzamelen van voedsel en de jacht door jager-verzamelaars worden niet gerekend tot cultuur.
Jagers-verzamelaars
De eerste mensen leefden van de jacht en van alles wat zij onderweg aan eetbaars vonden. Daarom noemen we deze mensen jagers-verzamelaars. Jagers en verzamelaars hadden een nomadische levensstijl; ze hadden geen vaste woonplaats.
Landbouwsamenleving
Samenleving waarin landbouwers niet langer nomadisch leefden en zich voor lange tijd vestigden op dezelfde grond.
Hiërarchie
Hiërarchie houdt in dat mensen geordend zijn in bepaalde klassen. De hogere klassen hebben macht over de lagere klassen.
Eindproduct: In een schema
Je gaat (samen met een klasgenoot) antwoord geven op de vraag:
"Hoe maak ik de geschiedenis van tijdvak 1 inzichtelijk?"
Dat doe je door een tijdbalk of tijdlijn met een toelichting te maken.
Gebruik de informatie uit de Kennisbankitems, uit de bronnen en vul de informatie met informatie van internet. Zet alle onderwerpen die je op de tijdbalk wilt plaatsen eerst in een schema zoals hieronder.
Zoek bij de onderwerpen passende afbeeldingen, bijvoorbeeld van vondsten die kenmerkend zijn voor dit tijdvak en aan de hand waarvan je in de toelichting kort kunt uitleggen wat ze voor dit tijdvak betekend hebben.
Zorg dat in het schema de antwoorden op de deelvragen (zie Probleemstelling) staan.
Jagers en verzamelaars
Eerste boeren
Eerste stedelingen
140.000 jaar geleden
- Homo sapiens
- Gebruik vuur, stenen werktuigen
- Nomadische levensstijl
40.000 jaar geleden
- Verspreiding over Europa
11.000 jaar geleden
- Opkomst landbouw
3.000 jaar geleden
- Gebruik van het schrift
Eindproduct
Jullie geven antwoord op de vraag: "Hoe maak ik de geschiedenis van Tijdvak 1 inzichtelijk?"
Dat doen jullie door een uitgebreide tijdbalk met toelichting te maken.
Kijk voor tips in de Gereedschapskist hieronder.
Beoordeling
In je eindproduct laat je zien dat je:
Gebeurtenissen uit de geschiedenis zelf chronologisch kunt ordenen.
Chronologisch betekent: in de volgorde waarin de gebeurtenissen zich hebben afgespeeld.
Die indeling overzichtelijk kunt presenteren.
Kunt uitleggen dat een chronologische indeling berust op een keuze.
Bronnen - Extra materiaal 1
In 1974 werden in Oost-Afrika de resten gevonden van een verre voorouder van de homo sapiens. Men gaf haar de naam Lucy. Ze leefde ongeveer 3,2 miljoen jaar geleden. In 1995 werden de overblijfselen gevonden van een mensachtige die nog veel eerder leefde dan Lucy. Deze mensachtige kreeg de naam Ardi. Hij leefde 4,4 miljoen jaar geleden. De vondst van Ardi veroorzaakte grote opwinding onder de wetenschappers die zich met de oorsprong van de mens bezig houden. Bekijk de volgende twee websites: Opzij Lucy! Hier komt Ardi en Geen chimpansee en ook geen mens
Bekijk ook de volgende video's. De eerste twee gaan over Lucy, de laatste twee gaan over Ardi.
2
Bij Dalfsen (Overijssel) is een monument gevonden dat ongeveer 5.000 jaar geleden door leden van het Trechterbekervolk is gebouwd. Men vond het bij een grafveld met meer dan 100 graven. Het is gemaakt van aarde.
Het Trechterbekervolk bouwde in Drenthe en elders in Europa vele hunebedden van zwerfkeien. De bouwers van het monument konden in Dalfsen waarschijnlijk geen zwerfkeien vinden. Daarom gebruikten ze aarde als bouwmateriaal. In de graven is ook een grote hoeveelheid aardewerk gevonden. Dat was in goede staat. Bekijk: Uniek grafveld gevonden in Dalfsen
Examenvragen
Op deze pagina vind je een of meerdere examenvragen.
De vragen sluiten zo goed mogelijk aan bij de opdracht die je net hebt afgerond.
Maak bij het beantwoorden ook gebruik van wat je al eerder geleerd hebt.
Als je de vraag niet kunt beantwoorden, probeer het dan later opnieuw.
Nadat je de vragen beantwoord hebt, kun je de vraag zelf nakijken en je score aangeven.
Lees de probleemstelling van deze opdracht nog eens door.
Past de probleemstelling goed bij de opdracht?
Kan ik wat ik moet kunnen?
Zorg dat je de kenmerkende aspecten kunt noemen.
Kun je de genoemde begrippen omschrijven?
Hoe ging het?
Tijd
Bij de activiteiten stond een studiebelasting van 6 à 7 SLU. Klopte dat een beetje? Was je meer tijd kwijt met de voorbereidingen voor de tijdlijn of met het daadwerkelijk maken van de tijdlijn?
Inhoud
Was de inhoud van de opdracht nieuw voor je of wist je het meeste al?
Schrijf op wat nieuw voor je was.
Eindproduct
Ben je tevreden over de tijdbalk/tijdlijn die jullie hebben gemaakt?
Schrijf op wat je goed vindt aan de tijdbalk. Schrijf ook een ding op dat je minder goed vindt.
Hoe verliep de samenwerking? Waren de rollen eerlijk verdeeld en konden jullie elkaar aanvullen? Evalueer de samenwerking met je klasgenoot.
Afsluiting
Heb je de examenvraag gemaakt? Was je goed voorbereid op deze vraag?
Het arrangement 01.1 Van jagers tot eerste 'stedelingen' v456 is gemaakt met
Wikiwijs van
Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt,
maakt en deelt.
Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om:
het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.
De opdracht 'Van jagers tot eerste 'stedelingen'' is ontwikkeld door auteurs en medewerkers van StudioVO in opdracht van Stichting VO-content.
Fair Use
In de Stercollecties van VO-content wordt gebruik gemaakt van beeld- en filmmateriaal dat beschikbaar is op internet. Bij het gebruik zijn we uitgegaan van fair use.
Meer informatie: Fair use
Vragen
Mocht u vragen/opmerkingen hebben, neem dan contact op via de helpdesk van VO-content.
Aanvullende informatie over dit lesmateriaal
Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:
Toelichting
Deze les valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor geschiedenis voor vwo, leerjaar 4, 5 en 6. Dit is tijdvak 1 met het onderwerp: Van jagers tot eerste 'stedelingen'. Anders dan in de andere tijdvakken zijn we in tijdvak 1 voor informatie geheel afhankelijk van archeologische vondsten. Gevonden botten en voorwerpen geven een beeld over de periode waar de eerste mensen leefden. Er ontstond een beeld van de eerste menssoorten, zoals de homo erectus, de Neanderthaler en de homo sapiens, de voorganger van de moderne mens. Deze soort ontstond 160.000-135.000 jaar geleden in Afrika en verspreide zich verder over der wereld. De 'moderne mens' leefde eerst van het jagen en verzamelen van voedsel en leefden nomadisch. Men gebruikte gereedschap van steen, botten en waarschijnlijk ook hout maar dit is niet bewaard gebleven. Vuur werd waarschijnlijk eerst meegenomen vanuit blikseminslagen of lava en werd brandende gehouden en later werd ontdekt hoe het zelf gemaakt kon worden. Mensen in Nederland waren vooral rendierjagers. Toen het klimaat veranderde, ontstonden er uitgestrekte bossen en werden mensen hier bosjagers genoemd. Over religie is weinig bekend maar er zijn ideeën over door de vondsten in graven. De opkomst van de landbouw en veeteelt heeft aan deze nomadische leefwijze vrij abrupt een einde gemaakt. Vanaf het moment dat mensen in staat waren gewassen te telen en vee te houden in de nieuwe Steentijd waren ze meer gebonden aan hun grond. Ze vormden sedentaire nederzettingen en ontwikkelden een geheel nieuwe leefwijze. Er worden permanente woningen en gebouwen gebouwd zoals hutten voor de boeren en hunebedden. Door ontwikkelingen in de landbouw, ontstonden er overschotten van voedsel. Dit zorgde voor ruil en handel maar ook dat niet iedereen in de voedselwinning hoefde te werken. Hierdoor kwamen er meer beroepen en dit was de start van stedelijke samenlevingen. Deze eerste steden ontstonden in de vruchtbare gebieden van het Midden-Oosten zoals in de rivierdalen van de Eufraat, de Nijl en de Tigris. Doordat er meer mensen op een relatief klein gebied kwamen te wonen, ontstond er ook een duidelijke hiërarchie binnen de samenleving en concurrentie tussen steden. Er werden ook wetten gemaakt die werden vastgelegd in steen. Schrift bestond eerst uit logogrammen en daarna veranderde dit in klanktekens, wat zich vervolgens ontwikkelde in het schift zoals tegenwoordig. De uitvinding van het schrift wordt gezien als het einde van de prehistorie. Begrippen die verder in deze les aan bod komen zijn: primaire bronnen, secundaire bronnen, agrarische revolutie en cultuur.
Leerniveau
VWO 6;
VWO 4;
VWO 5;
Leerinhoud en doelen
De tijd van jagers en boeren (tot 3000 v C);
Geschiedenis;
Eindgebruiker
leerling/student
Moeilijkheidsgraad
gemiddeld
Studiebelasting
6 uur en 30 minuten
Trefwoorden
agrarische revolutie, arrangeerbaar, cultuur, eerste schrift, geschiedenis, landbouwgemeenschap, nederzettingen, stercollectie, v456, van jagers tot eerste 'stedelingen'
Deze les valt onder de arrangeerbare leerlijn van de Stercollecties voor geschiedenis voor vwo, leerjaar 4, 5 en 6. Dit is tijdvak 1 met het onderwerp: Van jagers tot eerste 'stedelingen'. Anders dan in de andere tijdvakken zijn we in tijdvak 1 voor informatie geheel afhankelijk van archeologische vondsten. Gevonden botten en voorwerpen geven een beeld over de periode waar de eerste mensen leefden. Er ontstond een beeld van de eerste menssoorten, zoals de homo erectus, de Neanderthaler en de homo sapiens, de voorganger van de moderne mens. Deze soort ontstond 160.000-135.000 jaar geleden in Afrika en verspreide zich verder over der wereld. De 'moderne mens' leefde eerst van het jagen en verzamelen van voedsel en leefden nomadisch. Men gebruikte gereedschap van steen, botten en waarschijnlijk ook hout maar dit is niet bewaard gebleven. Vuur werd waarschijnlijk eerst meegenomen vanuit blikseminslagen of lava en werd brandende gehouden en later werd ontdekt hoe het zelf gemaakt kon worden. Mensen in Nederland waren vooral rendierjagers. Toen het klimaat veranderde, ontstonden er uitgestrekte bossen en werden mensen hier bosjagers genoemd. Over religie is weinig bekend maar er zijn ideeën over door de vondsten in graven. De opkomst van de landbouw en veeteelt heeft aan deze nomadische leefwijze vrij abrupt een einde gemaakt. Vanaf het moment dat mensen in staat waren gewassen te telen en vee te houden in de nieuwe Steentijd waren ze meer gebonden aan hun grond. Ze vormden sedentaire nederzettingen en ontwikkelden een geheel nieuwe leefwijze. Er worden permanente woningen en gebouwen gebouwd zoals hutten voor de boeren en hunebedden. Door ontwikkelingen in de landbouw, ontstonden er overschotten van voedsel. Dit zorgde voor ruil en handel maar ook dat niet iedereen in de voedselwinning hoefde te werken. Hierdoor kwamen er meer beroepen en dit was de start van stedelijke samenlevingen. Deze eerste steden ontstonden in de vruchtbare gebieden van het Midden-Oosten zoals in de rivierdalen van de Eufraat, de Nijl en de Tigris. Doordat er meer mensen op een relatief klein gebied kwamen te wonen, ontstond er ook een duidelijke hiërarchie binnen de samenleving en concurrentie tussen steden. Er werden ook wetten gemaakt die werden vastgelegd in steen. Schrift bestond eerst uit logogrammen en daarna veranderde dit in klanktekens, wat zich vervolgens ontwikkelde in het schift zoals tegenwoordig. De uitvinding van het schrift wordt gezien als het einde van de prehistorie. Begrippen die verder in deze les aan bod komen zijn: primaire bronnen, secundaire bronnen, agrarische revolutie en cultuur.
agrarische revolutie, arrangeerbaar, cultuur, eerste schrift, geschiedenis, landbouwgemeenschap, nederzettingen, stercollectie, v456, van jagers tot eerste 'stedelingen'
Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten
terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI
koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI
koppeling aan te gaan.
Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.
Arrangement
Oefeningen en toetsen
Van jagers tot eerste stedelingen
Van jagers tot eerste stedelingen
IMSCC package
Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.
Oefeningen en toetsen van dit arrangement kun je ook downloaden als QTI. Dit bestaat uit een ZIP bestand dat
alle
informatie bevat over de specifieke oefening of toets; volgorde van de vragen, afbeeldingen, te behalen
punten,
etc. Omgevingen met een QTI player kunnen QTI afspelen.
Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en
het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op
onze Developers Wiki.
Domein A: Historisch besef
Wat weet je nog over de tijd van de jagers-verzamelaars en de eerste stedelingen?
Bestudeer de volgende onderdelen uit de Kennisbank geschiedenis tweede fase. Maak tijdens het bestuderen van de onderwerpen aantekeningen.
Bekijk de afbeelding. Je ziet de zonnetempel Stonehenge in Engeland, een monument uit de prehistorie.
Je gaat (samen met een klasgenoot) antwoord geven op de vraag:
Op internet zijn er veel geschiedenisvideo's te vinden.
Intro + probleemstelling
