Fictie

Fictie

Inleiding

De Tweede Wereldoorlog heeft veel impact gehad op ons leven. Het is dan ook niet heel lang geleden dat er massa's mensen naar de werkkampen gestuurd zijn. Hoewel er vele vermoord of doodgegaan zijn, zijn er ook een aantal mensen die het overleefd hebben. Over een aantal mensen zijn er boeken geschreven. Wij focussen ons op twee van deze oorlogsslachtoffers: Cilka Klein en Rudolf Vrba. Rudolf Vrba heeft zijn verhaal zelf op papier gezet, terwijl Cilka's verhaal geschreven is door een ander. Dit zorgt voor een heel ander perspectief en manier van schrijven.
Tijdens het lezen hebben wij deze vraag centraal gezet: 'Wat zijn de overeenkomsten en verschillen van een oorlogsverhaal van iemand die het echt heeft meegemaakt (Ik ontsnapte uit Auschwitz) en van een oorlogsverhaal van iemand die het verhaal op getuigschriften gebaseerd heeft (Het meisje dat twee kampen overleefde)?'

Onze visies

Onze visie op het schrijverschap

Wij geloven erin dat wanneer de auteur gebruik maakt van ‘life writing’, het verhaal beter overkomt dan wanneer alles gebaseerd is op fictie. Auteurs kunnen om verschillende redenen hun verhaal willen delen (Schrijvers, 2014). Zo kunnen zij bijvoorbeeld de gebeurtenissen beschrijven om hun proces te verwerken, om medeslachtoffers te eren of om te waarschuwen voor gelijke gebeurtenissen in de toekomst (Schrijvers, 2014). De schrijvers kunnen juist een vlucht uit de huidige maatschappij willen creëren of door het verleden te recreëren: het kan een ode brengen aan iemands jeugd en aan de gebeurtenissen, mensen en sfeer in die tijd (Schrijvers, 2014). Doordat de schrijvers het zelf hebben meegemaakt, weten zij in onze ogen ook beter hoe het ging in het verhaal dat ze beschrijven en welke gevoelens daarbij horen. Zij kunnen daardoor dus beter overbrengen hoe het die tijd was en kan ons als later beter laten ervaren wat er door de mensen in zo’n situatie heen ging.  

Onze visie op de historische romans

Elke tekst kan simultaan verbonden worden met het auteurschap en het werk van tijdgenoten, maar ook met de cultuurhistorische context waarin de tekst verscheen. Vanuit dit perspectief werkt de literaire tekst als een soort vergrootglas waarmee wij naar de literatuur- en cultuurhistorische periode kunnen kijken in al haar diversiteit en complexiteit (Bax & Mantingh, 2019).
Zo hoopte wij dat ook de twee boeken Ik ontsnapte uit Auschwitz en Het meisje dat twee kampen overleefde als een soort vergrootglas zouden dienen voor de literatuur- en cultuurhistorische periode. Helaas is dit niet het geval. 
Flint (2020) schreef in haar recensie over Het meisje dat twee kampen overleefde dat het heel duidelijk wie ‘goed en slecht’ waren, maar dat Cilka’s personaliteit en de personen met wie zij contact heeft niet goed uitgedacht zijn. Het gedrag van de pestkoppen wordt goedgepraat, snel vergeven en weggewuifd als onvermijdelijk.  
Persoonlijk delen wij Flint haar mening. De personages waren eigenlijk vrij plat geschreven. Ze vonden de straffen en de verkrachtingen maar prima. Wij denken niet dat Cilka alles maar prima vond namelijk. Morris zal nooit voor de volle honderd procent weten hoe Cilka zich gevoeld had of wat zij op bepaalde momenten dacht. Zij baseerde haar boek namelijk op onderzoek naar vrouwen in de goelag en interviews met mensen die haar enigszins kenden. Een herinnering, vooral een van zolang geleden, is ‘nooit alleen van jezelf’. Herinneringen zijn nooit volledig objectief en autonoom (Schrijvers, 2014). Wij denken dat het beter geweest was als zij een eigen personage gemaakt had. In zekere zin heeft zij dat al gedaan maar heeft zij Cilka’s naam gebruikt. Dit kan kwetsend zijn voor nabestaanden die haar wel goed kenden.
Prenger (2007) schreef over Ik ontsnapte uit Auschwitz dat hij voortdurend vergat dat de beschreven ‘avonturen’ daadwerkelijk plaatsgevonden hebben. Hij beschreef Vrba’s schrijfstijl heel zakelijk maar ook weer aangrijpend. Dat komt doordat hij voortdurend geconfronteerd wordt met de dood van massa’s mensen. Ook vindt hij de beschrijvingen van de gedragingen van mensen en hun onderlinge relaties fascinerend.
Wij vinden ook dat Vrba’s boek heel zakelijk beschreven is. Hij citeert ook veel stukken en weet hele dialogen op papier te zetten. Het fascinerende is wel dat Vrba’s personage soms dingen denkt of zegt in het boek, die hij eigenlijk pas ná de oorlog te weten is gekomen. De exacte aantallen van de personen in het kamp kon hij onmogelijk op dat moment weten. Zijn levensverhaal is voor het eerst uitgegeven in 1964. Twintig jaar na zijn ontsnapping uit Auschwitz. Een autobiograaf baseert zijn levensverhaal op herinneringen, documenten en krantenartikelen. Deze zijn altijd historisch sociaal en cultureel beïnvloedt (Schrijvers, 2014).
In zekere zin hebben zowel Morris als Vrba een boek geschreven met life writing elementen. Beide maken gebruik van echte gebeurtenissen om een levensverhaal te creëren. Hier is er geen sprake van een objectieve 'output', maar veeleer van een constructie. De geschiedenis is inherent narratief. Dat betekent dat er sprake is van literaire technieken: selectie, perspectiefkeuze, een stijlkeuze, enzovoort (Schrijvers, 2014). In de boeken kijken wij in de ogen van Cilka Klein en Rudolf Vrba: twee oorlogsslachtoffers. Hierdoor kijk je met een ander beeld naar de nazi's. Zij hebben hen het leed namelijk aangedaan.
Het gebruik van herinneringen suggereert een directe, zo mimetisch mogelijke relatie met de werkelijkheid. Toch zijn er bij Ik ontsnapte bij Auschwitz momenten waarop je met jouw neus op de feiten gedrukt wordt (Bax, 2019). Dit doet Vrba door feiten uit Auschwitz te benoemen in het boek. De kans is klein dat Vrba het zelf wist op dat moment, maar achteraf gezien hebben zijn acties wel geleid tot bepaalde gebeurtenissen. 
In de internationale literatuurwetenschap is de gangbare term voor life writing dan ook ‘het vertellen van een levensverhaal’ (Schrijvers, 2014). Alleen vinden wij het bij Morris nog net maar de vraag hoeveel stukken over Cilka gaan en hoeveel stukken zijzelf aangevuld heeft met haar eigen fantasie.

Ik ontsnapte uit Auschwitz

Het verhaal in het kort

Ik ontsnapte uit Auschwitz is een waargebeurd verhaal over Rudolf Vrba. Hij ontsnapte op 7 april 1944 uit Auschwitz en met veel geluk weet hij uit handen van de Duitsers te blijven. Hij heeft alles in Auschwitz gezien en meegemaakt. Zijn getuigenissen uit Auschwitz redden ten minste tweehonderdduizend Joden van een zekere dood.

De auteur

Rudolf Vrba, geboren als Walter Rosenberg, ontsnapte uit Auschwitz en informeerde de geallieerden over de verschrikkingen in de kampen uit de Tweede Wereldoorlog. Dit werd genoemd in het wereldbekende Vrba-Wetzler rapport. Het rapport zorgde er uiteindelijk voor dat er internationale druk op Hongarije zat en dat leidde weer tot het opschorten van Hongaarse transporten van joden naar Auschwitz. Na de oorlog studeerde Vrba scheikunde in Praag en werd hij hoogleraar farmacologie aan de Universiteit van Brits-Columbia in Canada.

Rudolf Vrba

Diepgang over het boek

Ik ontsnapte uit Auschwitz wordt beschreven vanuit iemand die de oorlog zelf heeft meegemaakt. Het verhaal is dus geschreven vanuit een oorlogsslachtoffer die in de kampen zit. Je leest alles wat hij meemaakt, zijn gevoelens, ideeën en ontmoetingen. Zo komt de Jodenhaat ook terug in het boek en alleen hij die een Jood was, wist dat zulke opmerkingen gemaakt werden. Denk aan: “Halt, zooitje Joodse varkens!” (Vrba, 1963, p.131) en “ik heb nooit van Joden gehouden (…) ik heb ze nooit vertrouwd. Maar ik had nooit kunnen denken dat zelfs een Jood zich zo zou kunnen verlagen als jullie schoften” (Vrba, 1963, p. 155).
De auteur maakt gebruik van eigen ervaringen, dialogen, bronnen, meerdere perspectieven/gebeurtenissen/gevoelens en woorden uit die tijd. Sommige gegevens die hij geschreven heeft waren na de oorlog pas bekend. Hij benoemd personen, jaartallen, aantallen en plannen. Dit wijst erop dat het boek wel degelijk objectief en feitelijk geschreven is. Wat echter nog een vraagstuk is, is het feit dat het een lang verhaal blijft waarin veel gebeurt en gezegd wordt. In hoeverre weet de auteur alles nog zo gedetailleerd dat hij dit op deze manier na kan vertellen? In hoeverre weet je zeker dat echt alles zo gegaan is? Vrba beschrijft bijvoorbeeld: “Later hoorde ik dat iemand haar verteld had dat haar neef Rudi weggevoerd werd door de politie. Ze was een winkel ingevlogen en had met haar weinige centen het enige voor me gekocht dat ze kon betalen: kersen” (Vrba, 1963, p.61). Ook benoemt hij dat ze vergast zouden worden en dat hij mee zou bouwen aan een kamp, terwijl dat later pas bekend was. In het boek staan ook noten weergegeven die bepaalde woorden, personen of situaties verder uitleggen. Dit kan dus alleen maar na der hand geschreven en bedacht zijn, omdat het voor extra toelichting zorgt. Op pagina 102 staat bijvoorbeeld een stuk tekst geciteerd van Erich Mussfelt, een SS’er. Hij heeft ook de kampen meegemaakt en stierf uiteindelijk aan een galg. Vrba gebruikt meerdere geciteerde stukken van anderen, dat zijn verhaal objectiever maakt. Vrba beschrijft bijvoorbeeld ook gebeurtenissen van de crisis op 29 augustus 1942 en hoe het eraan toeging in de trein en wat de Duitsers deden en zeiden. Dit is objectief, omdat men dit alleen maar kan weten als hij erbij is geweest. Gezien het feit dat er weinig overlevenden waren, kan dit als de waarheid worden beschouwd.
Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van een Joodse man. Hij heeft het zelf allemaal meegemaakt en er wordt gebruikt gemaakt van een retroperspectief en een ik-perspectief. Er wordt verteld vanuit het nu naar het verleden. Er wordt dus vanuit de verleden tijd verteld. Daarnaast komt er veel beeldspraak voor in het verhaal. Vrba laat de termen ‘hoop’ en ‘vertrouwen’ gedurende het boek naar voren komen. Ook wordt ‘geweld’ als gewoon gezien, omdat het zo vaak gebeurt. De beschrijvingen over hoop, vertrouwen en geweld, laten lijken alsof je er echt bij bent en je je in de personen in kunt leven. Zinnen als “de oorlog is misschien snel voorbij”, “iedere dag brengt ons dichter bij de dood” en “we moeten vandaag zien te overleven” laat zien wat men dacht in deze verschrikkelijke situatie. Alleen degene die daar leefde, kan deze gedachtes dusdanig beschrijven zoals het echt gegaan is. Ook beschrijft Vrba over de vele bekenden die al zijn overleden. Gedurende het boek wordt het verliezen van mensen als ‘gewoon’ gezien, omdat het telkens beschreven wordt. Gezien het feit dat wij dit zo al voelen, maakt dat de auteur goed heeft overgebracht wat er destijds dáár gebeurde. Er wordt verteld over de vele vluchtpogingen die gedaan en mislukt zijn en bij de ontmoeting van Vrba en zijn moeder blijkt dat hij erg veranderd is. Vrba zet ons aan het denken, omdat hij beschrijft hoe anderen tegen dezelfde situatie aankeken. Vrba wordt gedurende het gehele boek door mensen geholpen. Door onder andere zijn baas in de keuken en een Duitser die met een vluchtplan komt. Zowel voorstanders als tegenstanders van de SS worden in beeld gebracht en ook gedetailleerde beschrijvingen van het tentoonstellen van overledenen tot aan de slechte woon-, werk- en leefomstandigheden komen aan bod. Door deze veelzijdigheid blijkt dat Vrba genoeg heeft meegemaakt en dat hij op een objectieve wijze het verhaal verteld.
In hoeverre weet de auteur alles nog zo gedetailleerd dat hij dit op deze manier na kan vertellen? In hoeverre weet je zeker dat echt alles zo gegaan is? Om op deze vragen terug te komen, willen wij het volgende beschrijven. Een autobiograaf baseert zijn levensverhaal bijvoorbeeld op persoonlijke herinneringen, documenten uit het verleden en krantenartikelen (Schrijvers, 2014). Zowel de eigen herinneringen als zulke documenten zijn altijd historisch, sociaal en cultureel beïnvloedt (Schrijvers, 2014). Dit betekent dat een herinnering nooit ‘alleen van jezelf’ is, maar dat die herinnering ook is gevormd door de sociale omgeving en dat historische documenten een verleden laten zien waar destijds al betekenis aan is toegekend (Schrijvers, 2014). Een herinnering is daarom nooit volledig objectief en autonoom (Schrijvers, 2014). Dit heeft als gevolg dat er bij het creëren van een levensverhaal geen sprake is van objectieve ‘output’, maar meer van een constructie daarvan (Schrijvers, 2014). Hoewel de auteur misschien als doel heeft om het verleden te recreëren, wordt een levensverhaal eigenlijk geconstrueerd wanneer het op papier wordt gezet (Schrijvers, 2014). Ik ontsnapte uit Auschwitz is dus niet helemaal objectief, maar Vrba heeft wel geprobeerd om het verleden te recreëren.  

Het meisje dat twee kampen overleefde (Cilka's keuze)

Het verhaal in het kort

Het meisje dat twee kampen overleefde gaat over het meisje Cilka Klein dat pas zestien is als ze in 1942 per trein naar Auschwitz-Birkenau wordt gebracht. Als enige vrouw in het concentratiekamp mag zij haar lange haar houden. Ze wordt gedwongen om met SS'ers naar bed te gaan. Na bevrijding wordt ze hierdoor als collaborateur gezien en wordt ze naar een werkkamp in Siberië verbannen. Opnieuw zit ze in de trein. Weer moet ze talloze onmenselijke handelingen doorstaan. En weer blijven de ogen van een SS'er te lang op haar rusten...

De auteur

Heather Morris is woonachtig in Australië en werkte in een grote ziekenhuis in Melbourne. Tussendoor studeerde en schreef zij screenplays. Heather werd geïntroduceerd aan Lale Sokolov in 2003. Lale Sokolov vertelde Morris over de details over zijn leven in de Holocaust. Origineel gebruikte Morris zijn verhaal voor een screenplay, maar vanuit de screenplay maakte zij er een roman van: De tatoeëerder van Auschwitz. Uit dat boek kwam een belangrijk personage omhoog genaamd Cilka. Cilka's verhaal werd het tweede debut van Morris onder de namen: Cilka's keuze en Het meisje dat twee kampen overleefde.

Heather Morris

Over Cilka Klein

Cecilia (Cilka) Klein, later Cecília Kováčová, was geboren in Bratislava in 1936. Haar familie en zijzelf waren naar Auschwitz gestuurd aangezien zij joods waren. Zij was de enige uit de familie die de omstandigheden in Auschwitz overleefde.
Cecilia werd later naar de Vorkuta Gulag in Siberië gestuurd voor negen jaar. In de brute werkhuis leerde zij Ivan kennen. Nadat zij vrijgelaten waren in 1957 gingen zij terug naar Bratislava. Cecilia stierf daar in 2004 op 68 jarige leeftijd.
Heather Morris gebruikte haar leven als een opzet voor haar romans: Cilka's keuze en Het meisje dat twee kampen overleefde. Hetzelfde boek is twee keer uitgebracht onder een andere naam.

Cecilia en Ivan
Cecília Kováčová en haar man Ivan.

 

Diepgang over het boek

Het meisje dat twee kampen overleefde is gebaseerd op het levensverhaal van Cecilia (Cilka) Klein. Heather Morris, schrijfster van het boek, stuitte op het levensverhaal van Cilka tijdens haar onderzoek naar de tatoeëerder van Auschwitz. Het verhaal van Cilka speelt zich vooral af in de Russische Goelag. Een aantal keren verwijst Morris naar het verleden van Cilka en naar haar tijd als Joodse gevangene in Auschwitz. Dit doet ze aan de hand van getuigenissen van mensen die haar kenden en uit haar eigen onderzoek.
In het boek lees je wat Cilka meemaakt, wat haar gevoelens zijn, welke ideeën zij heeft en welke mensen zij ontmoet gaandeweg. De situatie werd heel beeldend en duidelijk gemaakt door zinnen als: "De overgebleven gevangenen zijn ziek, uitgemergeld, of het zijn kinderen," en "(…) vochtige stinkende cel," (Morris, 2019, pp.10-13).
Hoewel het boek feiten en verslagleggingen verweeft met de ervaringen van vrouwelijke overlevenden van de Holocaust en die van de vrouwen die na de Tweede Wereldoorlog naar de Russische goelag werden gestuurd, is het een roman en geeft het niet de volledige feiten van Cilka’s leven weer. Morris geeft in haar boek ook aan dat deze historische roman een mix is tussen feiten en verzinsels.
Morris heeft Klein nooit gekend en Klein heeft, voor zover wij weten, nooit een dagboek geschreven. Ook interviewde zij de vijf personen, die Klein kende, pas zestig jaar later. Dit maakt het onmogelijk voor Morris om alle gebeurtenissen accuraat te schrijven. De gaten vulde zij op met ervaringen van andere vrouwelijke overlevenden.
Een aantal personen zijn het niet eens met de manier waarop Cilka en een aantal gebeurtenissen beschreven worden. Zo stelde Auschwitz Memorial dat het onmogelijk was dat Cilka als een seksslaaf gebruikt werd door SS-commandant Anton Taube. Taube zou een erge straf krijgen wanneer hun ‘relatie’ ontdekt zou worden (Flood, 2019). De stiefzoon van Cilka vertelde dat het verhaal niet overeenkwam met wat zij hem vertelde. Dat zij drugs stal en seks had met een hoge officier in het boek vond hij absurd (Flood, 2019). Slowaakse auteur Peter Juščák heeft zelf ook met Cilka gesproken voor haar dood. Ook hij vindt dat het boek niet accuraat is. Hij vraagt zich zelfs af of een auteur wel een biografie mag schrijven als zij niet het echte verhaal weten (Juščák, 2020).
Ondanks de vele fictieve stukken en de inaccurate delen over Cilka’s leven, baseerde Morris het boek op gedeelten van haar leven. Morris construeerde het boek op basis van getuigenissen en documenten uit het verleden. De herinneringen van de geïnterviewden en dergelijke documenten zijn altijd historisch, sociaal en cultureel beïnvloed. Een herinnering is namelijk nooit ‘alleen van jezelf’. Deze wordt namelijk mede gevormd door de sociale omgeving en de historische documenten zorgen ervoor dat de betekenis al toegekend is. Om die reden is herinneren nooit volledig objectief en autonoom (Schrijvers, 2014).
Een ander punt is dat bij het construeren van een levensverhaal gekeken wordt naar de narratieve vorm. Bij de vorming van de geschiedenis is er sprake van een aantal dingen: selectie, perspectiefkeuze, een stijlkeuze, enzovoort (Schrijvers, 2014). Het verhaal wordt dus beïnvloed door de perspectieven van de geïnterviewden.

De verschillen en overeenkomsten tussen de oorlogsromans

Ik ontsnapte uit Auschwitz:

  • De auteur heeft het verhaal zelf meegemaakt;
  • In het verhaal staan meer feiten en het verhaal is objectiever beschreven;
  • Er worden bronnen van anderen in het verhaal verwerkt;
  • Je leest gedetailleerde beschrijvingen over gevoelens, gebeurtenissen, personen en situaties in het kamp;
  • Er worden woorden uit die tijd gebruikt;
  • Het verhaal wordt vanuit de verledentijd verteld;
  • Het verhaal is geschreven in het ik-perspectief en retroperspectief;
  • Er komt veel beeldspraak naar voren in het boek;
  • Er komen meerdere oordelen over de situaties, SS en de oorlog naar voren;
  • Er wordt geschreven over gebeurtenissen als de treinreis, de tattoo en Canada.

 

Het meisje dat twee kampen overleefde:

  • Gebaseerd op een waargebeurd verhaal;
  • In het verhaal staan minder feiten en het verhaal is subjectiever beschreven;
  • Delen van het verhaal zijn geïnspireerd op verhalen van anderen, maar alles is verder zelfverzonnen;
  • Je leest getailleerde beschrijven over gevoelens, gebeurtenissen, personen en situaties in het kamp;
  • Er worden geen woorden uit die tijd gebruikt;
  • Het verhaal wordt vanuit de tegenwoordige tijd verteld;
  • Het verhaal is geschreven vanuit het hij/zij perspectief;
  • Er komt weinig beeldspraak naar voren in het boek;
  • Het verhaal wordt slechts beschreven vanuit het perspectief van Cilka;
  • Er wordt geschreven over gebeurtenissen als de treinreis, de tattoo en Canada.

Onze conclusie

Auteurs kunnen om verschillende redenen hun verhaal willen delen. Doordat auteurs het zelf hebben meegemaakt, weten zij in onze ogen beter hoe het ging in het verhaal dat ze beschrijven en welke gevoelens daarbij horen. Ik ontsnapte uit Auschwitz is een waargebeurd verhaal, verteld vanuit iemand die het zelf heeft meegemaakt. Het meisje dat twee kampen overleefde is gebaseerd op een waargebeurd verhaal, maar niet geschreven door iemand die de oorlog zelf heeft meegemaakt. Hoewel de auteur misschien als doel heeft om het verleden te recreëren, wordt een levensverhaal eigenlijk geconstrueerd wanneer het op papier wordt gezet (Schrijvers, 2014). Ik ontsnapte uit Auschwitz is dus niet helemaal objectief, maar Vrba heeft wel geprobeerd om het verleden te recreëren. Morris construeerde het boek op basis van getuigenissen en documenten uit het verleden. De herinneringen van de geïnterviewden en dergelijke documenten zijn altijd historisch, sociaal en cultureel beïnvloed. Een herinnering is namelijk nooit ‘alleen van jezelf’. Deze wordt namelijk mede gevormd door de sociale omgeving en de historische documenten zorgen ervoor dat de betekenis al toegekend is. Beide boeken bestaan uit fictieve stukken door gedachten die beïnvloedt worden door de auteur zelf zijn of haar omgeving. In beide boeken lees je gedetailleerde beschrijvingen over gevoelens, gebeurtenissen, personen en situaties in het kamp. Het verschil zit hem in de feiten, objectiviteit, woorden uit die tijd, de schrijfwijze, het perspectief, de oordelen over meerdere gebeurtenissen en de personen uit het verhaal. Er zijn dus overeenkomsten en verschillen te benoemen tussen een oorlogsverhaal van iemand die het echt heeft meegemaakt (Ik ontsnapte uit Auschwitz) en van een oorlogsverhaal van iemand die het verhaal op getuigschriften gebaseerd heeft (Het meisje dat twee kampen overleefde). 

Onze bronnen

Bax, S. (2019). De literatuur draait door. De schrijver in het mediatijdperk. Amsterdam: Prometheus.

Bax, S., & Mantingh, E. (2019). ‘Een web van 20ste-eeuwse literatuur’. Leren literatuurhistorisch te redeneren. Geraadpleegd op 10 februari 2021, van https://hsnbundels.taalunie.org/wp-content/uploads/2019/11/2019_V_literatuuronderwijs_6_Bax.pdf

Flint, S. (2020, 26 januari). Book Review of Cilka's Journey - sequel of the Tattooist of Auschwitz. Geraadpleegd op 10 februari 2021, van https://www.sallyflint.com/blog/heather-morris-cilkas-journey

Flood, A. (2019, 3 oktober). Sequel to The Tattooist of Auschwitz branded 'lurid and titillating' by survivor’s stepson. Geraadpleegd op 1 februari 2021, van
https://www.theguardian.com/books/2019/oct/03/cilkas-journey-heather-morris-sequel-tattooist-of-auschwitz-branded-titillating

Juščák, P. (2020, 14 januari). A Little Light on Cilka’s Journey – essay. Geraadpleegd op 1 februari 2021, van https://www.juscak.com/news/a-little-light-on-cilka-s-journey-eesay/

Morris, H. (2019). Het meisje dat twee kampen overleefde (1e druk). Amsterdam: HarperCollins.

Prenger, K. (2007). Ik ontsnapte uit Auschwitz. Geraadpleegd op 10 februari 2021, van https://www.tracesofwar.nl/books/84/Ik-ontsnapte-uit-Auschwitz.htm

Schrijvers, M. (2014). Life writing in tekst en beeld. Geraadpleegd op 1 februari 2021, van https://www.dbnl.org/tekst/_lit004201401_01/_lit004201401_01_0028.php

Vrba, R. (1963). Ik ontsnapte uit Auschwitz (47e druk). Utrecht: Kosmos.

 

  • Het arrangement Fictie is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

    Auteur
    Patricia Krens
    Laatst gewijzigd
    2021-02-11 12:58:32
    Licentie

    Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om:

    • het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat
    • het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken
    • voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden.

    Meer informatie over de CC Naamsvermelding 4.0 Internationale licentie.

    Aanvullende informatie over dit lesmateriaal

    Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar:

    Toelichting
    De werken 'ik ontsnapte uit Auschwitz' en 'Het meisje dat twee kampen overleefde' worden onder de loep genomen.
    Eindgebruiker
    leerling/student
    Moeilijkheidsgraad
    gemiddeld
    Studiebelasting
    4 uur 0 minuten

  • Downloaden

    Het volledige arrangement is in de onderstaande formaten te downloaden.

    Metadata

    LTI

    Leeromgevingen die gebruik maken van LTI kunnen Wikiwijs arrangementen en toetsen afspelen en resultaten terugkoppelen. Hiervoor moet de leeromgeving wel bij Wikiwijs aangemeld zijn. Wil je gebruik maken van de LTI koppeling? Meld je aan via info@wikiwijs.nl met het verzoek om een LTI koppeling aan te gaan.

    Maak je al gebruik van LTI? Gebruik dan de onderstaande Launch URL’s.

    Arrangement

    IMSCC package

    Wil je de Launch URL’s niet los kopiëren, maar in één keer downloaden? Download dan de IMSCC package.

    Voor developers

    Wikiwijs lesmateriaal kan worden gebruikt in een externe leeromgeving. Er kunnen koppelingen worden gemaakt en het lesmateriaal kan op verschillende manieren worden geëxporteerd. Meer informatie hierover kun je vinden op onze Developers Wiki.

  • Gebruik
    Weergave
  • Wikiwijs is een dienst van